Leki przeciwjaskrowe – przewodnik dla pacjentów
Leczenie farmakologiczne jaskry stanowi kluczowy element walki z jedną z głównych przyczyn ślepoty na świecie. Prawidłowo dobrane i systematycznie stosowane leki przeciwjaskrowe mogą skutecznie obniżać ciśnienie wewnątrzgałkowe, chroniąc nerw wzrokowy przed dalszym uszkodzeniem. Dzięki miejscowemu podawaniu większości preparatów w postaci kropli do oczu, substancje czynne docierają bezpośrednio do obszaru działania w stężeniu terapeutycznie efektywnym, przy jednoczesnym zminimalizowaniu działań ogólnoustrojowych. Celem leczenia przeciwjaskrowego jest nie tylko doraźne obniżenie ciśnienia, ale przede wszystkim długotrwałe utrzymanie homeostazy na poziomie przepływu aksoplazmy i perfuzji w obrębie mikrokrążenia siatkówki i nerwu wzrokowego, co pozwala chronić wzrok pacjenta.

Grupy leków przeciwjaskrowych i ich mechanizmy działania
1. Analogi prostaglandyn i prostamidy
Leki z tej grupy stanowią obecnie preparaty pierwszego wyboru w jaskrze pierwotnej otwartego kąta przesączania oraz innych postaciach jaskry z otwartym kątem. Ich działanie polega na otwarciu dostępu do niekonwencjonalnej, naczyniówkowo-twardówkowej drogi odpływu cieczy wodnistej z ominięciem konwencjonalnej drogi rozpoczynającej się na poziomie beleczkowania.
Główne substancje z tej grupy to:
- Latanoprost (0,005% roztwór)
- Trawoprost (0,004% roztwór)
- Bimatoprost (0,01% i 0,03% roztwór)
- Tafluprost (0,015% roztwór)
Zalety tych leków:
- Zdolność obniżania ciśnienia wewnątrzgałkowego (CWG) o około 25-30% poziomu wyjściowego
- 24-godzinny okres aktywności hipotonizującej, co umożliwia stosowanie raz na dobę (zazwyczaj wieczorem)
- Dodatkowe działanie naczyniorozkurczowe, co może ułatwiać przepływ krwi w obrębie tylnego bieguna gałki ocznej
Efekt maksymalny osiągają po upływie około 8-10 godzin od podania. U pacjentów z niskim ciśnieniem krwi, szczególnie z jaskrą normalnego ciśnienia, optymalne jest podawanie tych leków o godzinie 18:00, co powoduje, że szczyt ich działania przypada na okres fizjologicznego lub też nadmiernego spadku ciśnienia tętniczego.
Działania niepożądane:
- Lekkie przekrwienie spojówek i powiek
- Nagromadzenie brązowego pigmentu w tęczówce
- Stopniowy wzrost długości, grubości i liczby rzęs
- Uczucie ciała obcego w oku
- Rzadziej: zapalenie tęczówki lub brzegów powiek
Przeciwwskazania:
- Procesy zapalne oka lub powiek (do czasu ich wyleczenia)
- Zabiegi laserowe i chirurgiczne w obrębie oka i powiek (konieczna zamiana leku 7-10 dni przed zabiegiem i utrzymanie jej przez 3-4 tygodnie po zabiegu)
- Jaskra z zamkniętym kątem (brak dostępu do szczytu kąta uniemożliwia działanie tych leków)
2. Antagoniści receptora β-adrenergicznego (β-blokery)
Ta grupa leków obniża poziom ciśnienia wewnątrzgałkowego poprzez hamowanie sekrecji cieczy wodnistej. Mogą być stosowane we wszystkich typach jaskry, bez względu na stan kąta przesączania.
Główne substancje z tej grupy to:
- Tymolol (roztwór 0,1-0,5%, żel 0,1%) – nieselektywny β-bloker
- Betaksolol (roztwór 0,5%, zawiesina 0,25%) – selektywny β-bloker (kardioselektywny)
- Karteolol (roztwór 2%)
- Metypranolol (roztwór 0,1% i 0,3%)
Charakterystyka:
- Szczyt działania osiągają po 2 godzinach od podania
- Efekt hipotonizujący utrzymuje się przez około 12 godzin
- Tymolol działa na receptory β1 (mięsień sercowy) i β2 (oskrzela)
- Betaksolol jest bardziej kardioselektywny, ale jego efekt hipotonizujący jest słabszy
Działania niepożądane:
- Zespół suchego oka
- Zaburzenia przewodnictwa przedsionkowo-komorowego
- Bradykardia
- Dolegliwości astmatyczne
- Niewydolność oddechowa
- Bóle głowy, uczucie zmęczenia i osłabienia
Przeciwwskazania:
- Astma oskrzelowa i ciężka postać przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP)
- Blok przedsionkowo-komorowy II i III stopnia (bez wszczepionego rozrusznika)
- Bradykardia
- Zwyrodnienie rogówki
- Ciężki alergiczny nieżyt nosa
3. Agoniści receptora α2-adrenergicznego
Leki z tej grupy działają poprzez zmniejszenie wytwarzania cieczy wodnistej i ułatwianie jej odpływu drogą nadtwardówkową.
Najważniejsze substancje to:
- Brymonidyna (winiam, 0,2% roztwór)
- Apraklonidyna (0,5% i 1% roztwór)
Mechanizm działania:
- Obniżenie produkcji cieczy wodnistej poprzez pobudzenie receptora α2-adrenergicznego w nabłonku ciała rzęskowego
- Nasilony odpływ naczyniówkowo-twardówkowy cieczy wodnistej
- Możliwy wpływ na produkcję i uwalnianie prostaglandyn
Brymonidyna obniża CWG o około 20%. Szczyt działania występuje po 2 godzinach od zakroplenia, jednak po kilku godzinach następuje jego spadek. Formalnie lek zarejestrowano z zaleceniem trzykrotnego podawania w ciągu dnia, jednak z praktycznych względów stosuje się go najczęściej co 12 godzin.
Działania niepożądane:
- Odczyn alergiczny w obrębie spojówek (częsty powód odstawienia leku)
- Pieczenie oczu
- Uczucie obecności ciała obcego
- Przekrwienie i świąd
- Rzadziej: spadek ciśnienia krwi, uczucie zmęczenia, senność, zawroty i bóle głowy
Przeciwwskazania:
- Jednoczesne stosowanie inhibitorów monoaminooksydazy
- Poważne dolegliwości sercowo-krążeniowe
- Nie zaleca się stosowania u dzieci poniżej 12. roku życia
4. Inhibitory anhydrazy węglanowej (IAW)
To sulfonamidy, które wpływają bezpośrednio na hamowanie chemicznego procesu produkcji cieczy wodnistej w nabłonku ciała rzęskowego.
W postaci kropli stosuje się:
- Dorzolamid (2% roztwór)
- Brinzolamid (1% zawiesina)
Do podawania ogólnoustrojowego służy:
- Acetazolamid (tabletki 250 mg, iniekcje dożylne)
Acetazolamid jest szczególnie przydatny w przypadku konieczności przerwania wzrostu CWG w trakcie ostrego, pełnoobwodowego zamknięcia kąta przesączania. W dawkach 125 mg co 8 lub 12 godzin stosuje się go u pacjentów o dużym ryzyku utraty wzroku mających trudności ze stosowaniem kropli do oczu.
Działania niepożądane acetazolamidu:
- Parestezje w obrębie dłoni i stóp (związane ze zmniejszeniem stężenia potasu)
- Zespół żołądkowo-jelitowy (niezbyt częsty, występuje u osób predysponowanych)
- Różne formy alergii na sulfonamidy
Po miejscowym zastosowaniu inhibitorów anhydrazy węglanowej mogą wystąpić:
- Uczucie kłucia i palenia w oku
- Przejściowe zamglenie widzenia i krótkowzroczność
- Dyskomfort w gałkach ocznych i swędzenie
- Bóle głowy, zaburzenia smaku, suchość w ustach i podrażnienie gardła
Przeciwwskazania:
- Ciężkie zaburzenia czynności nerek
- Kwasica hiperchloremiczna
- Nadwrażliwość na sulfonamidy
5. Pilokarpina (parasympatomimetyk)
Pilokarpina pobudza receptory muskarynowe zwieracza tęczówki i mięśnia akomodacyjnego w ciele rzęskowym. Dawniej była przewlekle podawana w leczeniu jaskry zamkniętego kąta przesączania. Obecnie stosowana jest głównie doraźnie, po wcześniejszym obniżeniu CWG za pomocą acetazolamidu lub mannitolu, w procedurze farmakologicznego wyprowadzania oka ze stanu ostrego zamknięcia kąta przesączania.
Działanie:
- Skurcz mięśnia rzęskowego i zwieracza źrenicy (zwężenie źrenic)
- Rozszerzenie przewodów, którymi odprowadzana jest ciecz wodnista
Dawkowanie:
- 2% roztwór podawany nawet 4 razy dziennie (działanie utrzymuje się 4-8 godzin)
- W ostrym ataku jaskry: 1 kropla co 5 minut aż do uzyskania zwężenia źrenicy
Działania niepożądane:
- Przejściowe zaburzenia widzenia (krótkowzroczność), szczególnie u młodszych pacjentów
- Problemy z widzeniem o zmierzchu i w porze nocnej
- Nasilone wydzielanie łez i zaczerwienienie oczu
- Pieczenie, świąd, kłucie w miejscu aplikacji
- Przejściowe bóle oczu i głowy
Przeciwwskazania:
- Jaskra wtórna spowodowana soczewkami kontaktowymi
- Ostre zapalenie tęczówki i ciałka rzęskowego
- Odwarstwienie siatkówki
- Uszkodzenie rogówki
6. Leki przeciwjaskrowe złożone
Preparaty zawierające jeden z leków należących do którejś z wyżej wymienionych grup (z wyjątkiem pilokarpiny) z dodatkiem tymololu. Ich zaletą jest sumowanie efektywności obu składników farmakologicznie czynnych, przy jednoczesnym uproszczeniu stosowania i zmniejszeniu narażenia powierzchni oka na działanie substancji pomocniczych, a szczególnie konserwantów.
Przykłady preparatów złożonych:
- Tymolol + latanoprost
- Tymolol + dorzolamid
- Tymolol + brymonidyna
- Tymolol + brinzolamid
Praktyczne aspekty stosowania leków przeciwjaskrowych
Przestrzeganie zaleceń terapeutycznych
Kluczowe znaczenie dla skuteczności leczenia ma przestrzeganie ustalonych godzin podawania leków. Godziny te powinny być dostosowane do trybu życia pacjenta i łatwe do zapamiętania, najlepiej w powiązaniu ze stałymi czynnościami dnia codziennego. W przypadku β-blokerów zaleca się, aby wieczorną dawkę podawać nie później niż 2-3 godziny przed snem nocnym.
Technika podawania kropli do oczu
Prawidłowa technika zakraplania leków przeciwjaskrowych jest niezmiernie ważna dla uniknięcia ich przedostawania się do krwiobiegu poprzez mocno unaczynioną błonę śluzową nosa i gardła. Należy:
- Umyć dokładnie ręce
- Odchylić głowę do tyłu
- Odciągnąć dolną powiekę tworząc kieszonkę
- Zakroplić jedną kroplę leku do utworzonej kieszonki
- Zamknąć delikatnie oko na około 2 minuty (nie mrugać!)
- Uciskać palcem wewnętrzny kącik oka przez 2-3 minuty, aby zapobiec wchłanianiu się leku przez drogi łzowe
- Odczekać co najmniej 5 minut przed podaniem kolejnego leku
Zespół suchego oka a leki przeciwjaskrowe
Długotrwałe stosowanie kropli do oczu może prowadzić do rozwoju zespołu suchego oka, głównie za sprawą konserwantów zawartych w preparatach. Chlorek benzalkonium, najczęściej stosowany konserwant, działa na powierzchnię oka jak detergent, niszcząc naturalną powłokę tłuszczową filmu łzowego.
Objawy zespołu suchego oka:
- Uczucie „piasku pod powiekami”
- Łzawienie
- Zwiększona wrażliwość oczu na czynniki zewnętrzne
Zaleca się stosowanie preparatów nawilżających („sztucznych łez”), najlepiej bez konserwantów, w odpowiedzi na każdy sygnał dyskomfortu. Nie ma ograniczeń co do częstości nawilżania, które może być różne w zależności od warunków zewnętrznych.
Jak długo należy stosować leki przeciwjaskrowe?
Jaskra jest schorzeniem przewlekłym, dlatego leczenie farmakologiczne trwa zwykle wiele lat, często do końca życia pacjenta. Pierwsze pozytywne efekty suplementacji można zauważyć już po 2-3 tygodniach regularnego przyjmowania leków, jednak pełna normalizacja poziomu ciśnienia wewnątrzgałkowego wymaga systematycznej terapii przez okres 3-6 miesięcy. U osób z przewlekłymi niedoborami proces ten może trwać nawet dłużej.
Czy można stosować różne preparaty przeciwjaskrowe jednocześnie?
Łączenie różnych preparatów przeciwjaskrowych jest możliwe i często konieczne dla osiągnięcia docelowego ciśnienia wewnątrzgałkowego. Ważne jest jednak, aby:
- Przestrzegać odstępów czasowych między zakraplaniem różnych leków (minimum 5 minut)
- Unikać kombinacji leków działających na te same lub podobne receptory
- Stosować leki o różnym, sumującym się mechanizmie działania
- Unikać kombinacji wymagających zakraplania częstszego niż 3-4 razy na dobę
Kiedy najlepiej przyjmować leki przeciwjaskrowe?
Analogi prostaglandyn i prostamidy najlepiej podawać wieczorem, około godziny 18:00, aby szczyt ich działania przypadał na czas fizjologicznego spadku ciśnienia krwi w nocy.
β-blokery i inne leki przeciwjaskrowe najlepiej przyjmować między posiłkami, przy czym wieczorną dawkę należy podać nie później niż 2-3 godziny przed snem nocnym.
Czy można przedawkować leki przeciwjaskrowe?
Przedawkowanie leków przeciwjaskrowych podawanych miejscowo jest mało prawdopodobne u osób z prawidłowo funkcjonującymi nerkami. Organizm wydala nadmiar większości substancji czynnych. Jednak przy znacznym przekroczeniu zalecanych dawek mogą wystąpić efekty uboczne ze strony układu pokarmowego oraz inne działania niepożądane charakterystyczne dla danej grupy leków.
U osób z przewlekłą chorobą nerek istnieje ryzyko hipermagnezemii przy stosowaniu acetazolamidu, ponieważ ich organizm ma ograniczoną zdolność do wydalania jego metabolitów.
Czy leki przeciwjaskrowe wpływają na prowadzenie pojazdów?
Niektóre leki przeciwjaskrowe, szczególnie pilokarpina, mogą powodować przejściowe zaburzenia widzenia, w tym krótkowzroczność i problemy z widzeniem o zmierzchu. W takich przypadkach zaleca się ostrożność podczas prowadzenia pojazdów, zwłaszcza w warunkach ograniczonej widoczności.
Czy osoby z innymi chorobami oczu mogą stosować leki przeciwjaskrowe?
Pacjenci z innymi schorzeniami oczu, takimi jak zapalenie spojówek czy zespół suchego oka, mogą stosować leki przeciwjaskrowe, ale powinni być pod szczególną opieką okulisty. W niektórych przypadkach konieczna może być modyfikacja terapii lub dodatkowe leczenie współistniejących schorzeń.
Jak przechowywać leki przeciwjaskrowe?
Większość kropli przeciwjaskrowych należy przechowywać w temperaturze pokojowej, chroniąc je przed światłem i wilgocią. Po pierwszym otwarciu butelki czas przydatności leku wynosi zazwyczaj 28 dni, chyba że producent zaleca inaczej. Preparaty jednodawkowe (minimsy) należy zużyć bezpośrednio po otwarciu.
Czy można stosować leki przeciwjaskrowe w ciąży?
Stosowanie leków przeciwjaskrowych w ciąży wymaga zawsze konsultacji z lekarzem. Niektóre leki są względnie bezpieczne, jednak zawsze należy rozważyć stosunek korzyści do potencjalnego ryzyka. Za najbezpieczniejsze uważa się niektóre β-blokery (np. tymolol) oraz nowoczesne analogi prostaglandyn, choć i tu wymagana jest ostrożność.
Co robić, gdy zapomni się przyjąć lek?
Jeśli pacjent zapomniał przyjąć lek, a do następnej dawki pozostało więcej niż połowa odstępu czasowego między dawkami, należy jak najszybciej przyjąć pominiętą dawkę. Jeśli pozostało mniej czasu, lepiej pominąć dawkę i przyjąć kolejną zgodnie z harmonogramem. Nie należy stosować podwójnej dawki.
Czy leki przeciwjaskrowe mogą być stosowane z soczewkami kontaktowymi?
Większość leków przeciwjaskrowych nie powinna być stosowana podczas noszenia soczewek kontaktowych. Zaleca się zdejmowanie soczewek kontaktowych przed zakropleniem leku i odczekanie co najmniej 15 minut przed ich ponownym założeniem. Dotyczy to szczególnie preparatów zawierających konserwanty, które mogą odkładać się na powierzchni soczewek i powodować podrażnienia.