Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) stanowi najskuteczniejszą metodę ochrony przed tą groźną chorobą wirusową, która może prowadzić do poważnych powikłań neurologicznych. Polska jest obszarem endemicznym dla KZM, co oznacza, że choroba występuje na terenie całego kraju, ze szczególnym nasileniem w województwach północno-wschodnich. Wirus KZM jest obecny w gruczołach ślinowych zakażonego kleszcza i może przedostać się do organizmu człowieka już w kilka minut po ukłuciu, co sprawia, że nawet szybkie usunięcie pasożyta nie gwarantuje ochrony przed zakażeniem. Szczepionki przeciwko KZM należą do najskuteczniejszych dostępnych preparatów antywirusowych, zapewniając ponad 95% ochronę po podaniu pełnego cyklu szczepienia. Podstawowy schemat obejmuje podanie trzech dawek, a następnie dawek przypominających co 3-5 lat. Szczepienie jest bezpieczne i dobrze tolerowane, zarówno przez dorosłych, jak i przez dzieci powyżej 1. roku życia. Najlepszym okresem na rozpoczęcie szczepień jest zima lub wczesna wiosna, co pozwala uzyskać ochronę przed sezonem największej aktywności kleszczy przypadającym na okres wiosenno-letni.

Czym jest kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), zwane również odkleszczowym zapaleniem mózgu, to ostra choroba wirusowa atakująca ośrodkowy układ nerwowy człowieka. Wywołuje ją wirus należący do rodziny Flaviviridae, który przenoszony jest głównie przez kleszcze. W Polsce głównym wektorem wirusa jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), który występuje powszechnie w lasach, parkach, na łąkach, a nawet w miejskich terenach zielonych.

Do zakażenia wirusem KZM najczęściej dochodzi na skutek ukłucia przez zakażonego kleszcza. Co istotne, wirus KZM znajduje się w gruczołach ślinowych kleszcza, co sprawia, że przeniesienie patogenu może nastąpić już w pierwszych minutach po ukłuciu. Znacznie rzadziej do zakażenia może dojść poprzez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt (głównie kóz i owiec) lub w wyjątkowych przypadkach – przez przetoczenie krwi czy przeszczep narządu od chorego dawcy.

Okres wylęgania choroby wynosi od 4 do 28 dni (średnio około 10 dni), przy czym u dzieci jest on zazwyczaj dłuższy niż u dorosłych. Warto podkreślić, że wirus KZM nie przenosi się bezpośrednio z człowieka na człowieka, co oznacza, że osoba chora nie stanowi zagrożenia epidemiologicznego dla otoczenia.

Epidemiologia KZM w Polsce i na świecie

Kleszczowe zapalenie mózgu występuje głównie w Europie Środkowej, Wschodniej i Północnej oraz w północnych regionach Azji. W Polsce choroba ma charakter endemiczny, co oznacza, że występuje stale na określonym obszarze geograficznym. Rocznie w naszym kraju rejestruje się od 150 do ponad 250 przypadków zachorowań, choć rzeczywista liczba może być wyższa ze względu na przypadki niezdiagnozowane lub niewłaściwie zdiagnozowane.

Najwięcej zachorowań na KZM odnotowuje się w północno-wschodnich regionach Polski, gdzie może występować nawet 80% wszystkich zakażeń w skali roku. Szczególnie wysokie ryzyko infekcji dotyczy województw: podlaskiego, warmińsko-mazurskiego oraz części województw mazowieckiego i lubelskiego. Jednak ważne jest, by pamiętać, że zakażone kleszcze występują na terenie całego kraju, a przypadki KZM notowano we wszystkich województwach.

Sezonowość zachorowań wiąże się z dwoma okresami zwiększonej aktywności kleszczy: dominującym okresem wiosenno-letnim (kwiecień-lipiec) oraz słabszym okresem jesiennym (wrzesień-październik). W związku ze zmianami klimatycznymi i ociepleniem, obserwuje się wydłużenie okresu aktywności kleszczy, a w łagodne zimy mogą one pozostawać aktywne przez cały rok.

Na świecie rocznie rejestruje się ponad 10 000 przypadków kleszczowego zapalenia mózgu. Kraje o najwyższej zachorowalności to Rosja, Czechy, Łotwa, Estonia, Litwa, Słowenia i Austria. W Austrii, dzięki szeroko zakrojonym programom szczepień, udało się znacząco obniżyć liczbę zachorowań o ponad 80%.

Objawy i przebieg kleszczowego zapalenia mózgu

Przebieg kleszczowego zapalenia mózgu charakteryzuje się dwufazowością, choć u części pacjentów może wystąpić jedynie pierwsza faza choroby.

Faza pierwsza (zwiastunowa lub grypopodobna)

Pierwsza faza KZM pojawia się po okresie inkubacji i trwa zwykle od 2 do 7 dni. Na tym etapie choroba manifestuje się objawami bardzo podobnymi do grypy, co często prowadzi do błędnego rozpoznania. Do najczęstszych symptomów należą:

• Gorączka (zwykle umiarkowana, do 38°C)
• Bóle głowy
• Bóle mięśni i stawów
• Uczucie ogólnego rozbicia i zmęczenia
• Bóle stawów i krzyża
• Brak apetytu
• Nudności
• Objawy infekcji górnych dróg oddechowych (katar, ból gardła)

Po pierwszej fazie następuje okres bezobjawowy trwający od kilku dni do dwóch tygodni. U około 70-80% pacjentów choroba kończy się na tym etapie, prowadząc do samoistnego wyzdrowienia. Jednak u pozostałych 20-30% zakażonych rozwija się druga faza choroby, związana z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego.

Faza druga (neurologiczna)

Druga faza KZM charakteryzuje się powrotem wysokiej gorączki oraz pojawieniem się objawów neurologicznych. Nasilenie i rodzaj objawów zależą od postaci choroby, która może przebiegać jako:

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – najłagodniejsza postać, charakteryzująca się intensywnymi bólami głowy, sztywnością karku, nudnościami, wymiotami i światłowstrętem
• Zapalenie mózgu – cięższa postać, w której oprócz objawów zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych występują zaburzenia świadomości, drgawki, zaburzenia mowy, orientacji, niedowłady lub porażenia mięśni
• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu – postać mieszana
• Zapalenie rdzenia kręgowego – najrzadziej występująca postać, prowadząca do niedowładów kończyn, zaburzeń funkcji zwieraczy i czucia

Druga faza choroby może trwać od kilku dni do kilku tygodni, a pełny powrót do zdrowia może zająć nawet kilka miesięcy. U znacznej części pacjentów, szczególnie w starszych grupach wiekowych, mogą rozwinąć się długotrwałe lub trwałe powikłania neurologiczne.

Powikłania kleszczowego zapalenia mózgu

Kleszczowe zapalenie mózgu może prowadzić do poważnych powikłań, które w niektórych przypadkach utrzymują się przez długi czas lub pozostają na stałe. Ryzyko wystąpienia powikłań wzrasta wraz z wiekiem pacjenta – osoby powyżej 60. roku życia są szczególnie narażone na ciężki przebieg choroby i trwałe następstwa.

Do najczęstszych powikłań KZM należą:

• Niedowłady i porażenia mięśni (szczególnie kończyn górnych, barków i szyi)
• Przewlekłe bóle głowy
• Zaburzenia koncentracji i pamięci
• Zespół przewlekłego zmęczenia
• Zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej
• Zaburzenia słuchu
• Zaburzenia mowy
• Zaburzenia nastroju, depresja
• Zaburzenia snu
• Drżenia i drgawki

U 35-58% pacjentów z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego dochodzi do rozwoju długotrwałych lub trwałych powikłań neurologicznych, które mogą znacząco obniżać jakość życia i prowadzić do niepełnosprawności. Śmiertelność w przebiegu KZM w Europie wynosi około 0,5-2%, jest jednak wyższa u osób starszych i pacjentów z upośledzoną odpornością.

Ze względu na brak skutecznego leczenia przyczynowego oraz wysokie ryzyko powikłań, szczególnie istotna jest profilaktyka KZM poprzez szczepienia ochronne.

Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu

Wbrew częstym oczekiwaniom pacjentów, nie istnieje obecnie skuteczne leczenie przyczynowe kleszczowego zapalenia mózgu. Nie opracowano dotychczas leku antywirusowego, który byłby skuteczny przeciwko wirusowi KZM. Z tego powodu leczenie ma charakter objawowy i podtrzymujący.

Leczenie farmakologiczne

Farmakoterapia w KZM koncentruje się na łagodzeniu objawów i zapobieganiu powikłaniom. W zależności od nasilenia objawów i stadium choroby, stosowane są:

• Leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe (paracetamol, ibuprofen) – w celu obniżenia gorączki i złagodzenia bólu głowy oraz bólów mięśniowych
• Leki przeciwwymiotne – w przypadku uporczywych nudności i wymiotów
• Kortykosteroidy (deksametazon, metyloprednizolon) – w ciężkich przypadkach z nasilonym obrzękiem mózgu
• Leki przeciwdrgawkowe (np. lewetiracetam, karbamazepina, fenytoina) – u pacjentów z drgawkami lub wysokim ryzykiem ich wystąpienia
• Mannitol lub inne leki osmotycznie czynne – w przypadku znacznego obrzęku mózgu
• W razie potrzeby leki sedatywne, przeciwlękowe lub nasenne

Warto podkreślić, że powyższe leki nie działają bezpośrednio na wirusa KZM, a jedynie łagodzą objawy choroby i zmniejszają ryzyko niektórych powikłań.

Leczenie wspomagające

Poza farmakoterapią, w leczeniu KZM ważną rolę odgrywa:

• Odpowiednie nawodnienie i odżywienie pacjenta
• Monitorowanie funkcji życiowych
• W ciężkich przypadkach – wentylacja mechaniczna i inne metody intensywnej terapii
• Rehabilitacja neurologiczna i fizjoterapia (szczególnie istotna w przypadku niedowładów i porażeń)
• Wsparcie psychologiczne (w przypadku zaburzeń poznawczych, emocjonalnych)
• Terapia zajęciowa i neuropsychologiczna (w okresie rekonwalescencji)

Ze względu na brak skutecznego leczenia przyczynowego, profilaktyka poprzez szczepienia ochronne jest kluczowa w zapobieganiu KZM i jego powikłaniom.

Profilaktyka KZM – szczepienia

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej chorobie. Szczepionki przeciwko KZM są dostępne od kilkudziesięciu lat i mają udowodnioną wysoką skuteczność oraz dobry profil bezpieczeństwa.

Rodzaje szczepionek

W Polsce dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciwko KZM, każdy w dwóch wersjach – dla dzieci i dla dorosłych:

1. FSME-IMMUN:
   • FSME-IMMUN 0,5 ml – dla osób od 16 roku życia
   • FSME-IMMUN Junior 0,25 ml – dla dzieci i młodzieży od 1 do 15 roku życia
2. Encepur:
   • Encepur Adults – dla osób od 12 roku życia
   • Encepur K – dla dzieci od 1 do 11 roku życia

Obie szczepionki zawierają inaktywowane (zabite) wirusy KZM, które nie mogą wywołać choroby, ale stymulują układ odpornościowy do wytworzenia przeciwciał ochronnych.

Schematy szczepień

Szczepienie podstawowe przeciwko KZM obejmuje podanie trzech dawek szczepionki. Schematy podawania różnią się nieznacznie w zależności od producenta szczepionki:

Schemat standardowy dla szczepionek FSME-IMMUN:

• Pierwsza dawka – w wybranym terminie
• Druga dawka – po 1-3 miesiącach od pierwszej dawki
• Trzecia dawka – po 5-12 miesiącach od drugiej dawki

Schemat standardowy dla szczepionek Encepur:

• Pierwsza dawka – w wybranym terminie
• Druga dawka – po 1-3 miesiącach od pierwszej dawki
• Trzecia dawka – po 9-12 miesiącach od drugiej dawki

Dla obu rodzajów szczepionek dostępne są również schematy przyspieszone, które można zastosować, gdy konieczne jest szybkie uzyskanie odporności:

Schemat przyspieszony dla szczepionek FSME-IMMUN:

• Pierwsza dawka – w wybranym terminie
• Druga dawka – po 14 dniach od pierwszej dawki
• Trzecia dawka – po 5-12 miesiącach od drugiej dawki

Schemat przyspieszony dla szczepionek Encepur:

• Pierwsza dawka – w wybranym terminie
• Druga dawka – po 7 dniach od pierwszej dawki
• Trzecia dawka – po 21 dniach od pierwszej dawki
• Dawka uzupełniająca – po 12-18 miesiącach od trzeciej dawki

Po podstawowym cyklu szczepienia zalecane są dawki przypominające. Częstotliwość ich podawania zależy od wieku pacjenta i rodzaju szczepionki:

Szczepienia przypominające dla FSME-IMMUN:

• Osoby do 60 roku życia – pierwsza dawka przypominająca po 3 latach od ukończenia szczepienia podstawowego, kolejne co 5 lat
• Osoby powyżej 60 roku życia – dawki przypominające co 3 lata

Szczepienia przypominające dla Encepur:

• Dzieci w wieku 1-11 lat – pierwsza dawka przypominająca po 3 latach od ukończenia szczepienia podstawowego, kolejne co 5 lat
• Osoby w wieku do 49 lat – pierwsza dawka przypominająca po 12-18 miesiącach od ukończenia szczepienia podstawowego, kolejne co 5 lat
• Osoby powyżej 49 lat – pierwsza dawka przypominająca po 12-18 miesiącach od ukończenia szczepienia podstawowego, kolejne co 3 lata

Skuteczność szczepień

Szczepionki przeciwko KZM należą do najskuteczniejszych dostępnych szczepionek przeciwwirusowych. Po podaniu pełnego, trzydawkowego schematu szczepienia podstawowego, skuteczność przekracza 95%. Co ważne, już po podaniu dwóch dawek przeciwciała ochronne wykrywane są u ponad 90% zaszczepionych osób, choć pełna ochrona wymaga podania trzeciej dawki.

Zachorowania u osób zaszczepionych są niezwykle rzadkie i zwykle dotyczą pacjentów, którzy otrzymali niepełny schemat szczepienia lub osób starszych z osłabioną odpowiedzią immunologiczną. Nawet jeśli u osoby zaszczepionej dojdzie do zachorowania, przebieg choroby jest zazwyczaj łagodniejszy, a ryzyko powikłań znacznie mniejsze.

Badania prowadzone w krajach, które wprowadziły powszechne szczepienia przeciwko KZM (np. w Austrii), wykazały drastyczny spadek zachorowań po wprowadzeniu programów szczepień – nawet o ponad 80% w skali kraju.

Kto powinien się zaszczepić przeciwko KZM?

Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych, szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu zalecane jest wszystkim osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby. W szczególności szczepienie rekomendowane jest dla:

• Osób zawodowo narażonych na kontakt z kleszczami:
  • Leśników i pracowników leśnictwa
  • Rolników i hodowców zwierząt
  • Żołnierzy i wojskowych
  • Funkcjonariuszy straży pożarnej i straży granicznej
  • Pracowników parkowych i ogrodników
  • Przewodników turystycznych w rejonach leśnych
• Osób często spędzających czas na świeżym powietrzu:
  • Biegaczy, rowerzystów i innych sportowców trenujących w terenie
  • Wędkarzy i myśliwych
  • Grzybiarzy i zbieraczy runa leśnego
  • Turystów wybierających aktywny wypoczynek
  • Właścicieli psów regularnie spacerujących w parkach i lasach
  • Rodzin z małymi dziećmi spędzających czas na placach zabaw i w parkach
• Osób wyjeżdżających na tereny o wysokiej endemiczności KZM:
  • Turystów podróżujących do północno-wschodnich regionów Polski
  • Uczestników obozów i kolonii organizowanych na terenach leśnych
  • Osób podróżujących do krajów o wysokiej zachorowalności na KZM (np. Czechy, Słowenia, kraje bałtyckie, Austria, Szwajcaria)

Szczepienie przeciwko KZM można wykonać u wszystkich osób powyżej 1. roku życia. Jest to szczególnie istotne dla osób starszych (powyżej 60. roku życia), u których choroba ma zazwyczaj cięższy przebieg i wiąże się z większym ryzykiem powikłań.

Praktyczne aspekty szczepienia

Gdzie można się zaszczepić?

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu można wykonać w:

• Poradniach podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) – w tym przypadku pacjent ponosi jedynie koszt szczepionki, ponieważ kwalifikacja lekarska i podanie szczepionki są bezpłatne
• Prywatnych przychodniach i gabinetach lekarskich – tutaj pacjent opłaca zarówno szczepionkę, jak i wizytę kwalifikacyjną oraz wykonanie szczepienia
• Punktach szczepień
• Niektórych aptekach, które oferują usługi szczepień

W przypadku POZ może zaistnieć sytuacja, gdy przychodnia nie posiada szczepionki na stanie. Wówczas lekarz wystawia receptę, na podstawie której pacjent kupuje szczepionkę w aptece i wraca z nią do przychodni w celu podania.

W niektórych województwach lub powiatach organizowane są akcje bezpłatnych szczepień przeciwko KZM, najczęściej w ramach samorządowych programów profilaktycznych. Warto śledzić informacje na ten temat w lokalnych mediach lub na stronach urzędów miast i gmin.

Kiedy najlepiej się zaszczepić?

Szczepienie przeciwko KZM najlepiej rozpocząć zimą lub wczesną wiosną, aby uzyskać ochronę przed sezonem największej aktywności kleszczy. Idealnym terminem jest styczeń lub luty, co pozwala na podanie dwóch pierwszych dawek przed początkiem wiosny.

Należy jednak podkreślić, że szczepienie można rozpocząć w dowolnym momencie roku. W przypadku potrzeby szybkiego uzyskania ochrony, np. przed wyjazdem na tereny endemiczne w sezonie wiosenno-letnim, można zastosować schemat przyspieszony.

Koszt szczepienia

Szczepienie przeciwko KZM jest w Polsce szczepieniem zalecanym, ale nie jest finansowane z budżetu państwa (z wyjątkiem lokalnych programów profilaktycznych). Pacjent musi więc pokryć koszt szczepionki, który wynosi:

• Encepur Adults – około 110-120 zł za dawkę
• Encepur K (dla dzieci do 12. roku życia) – około 100-110 zł za dawkę
• FSME-IMMUN – około 140-150 zł za dawkę
• FSME-IMMUN Junior (dla dzieci do 15. roku życia) – około 130-140 zł za dawkę

Pełny schemat szczepienia podstawowego wymaga podania trzech dawek, co oznacza koszt rzędu 300-450 zł w zależności od wybranej szczepionki.

W przypadku osób zawodowo narażonych na ukłucia kleszczy, koszt szczepienia może pokryć pracodawca. Dotyczy to głównie leśników, pracowników parków narodowych, żołnierzy i innych grup zawodowych.