Leki na autoimmunologiczne zapalenie wątroby – kompletny przewodnik po dostępnych opcjach terapeutycznych

Autoimmunologiczne zapalenie wątroby to przewlekła choroba, w której układ immunologiczny atakuje własne komórki wątrobowe, prowadząc do trwałego stanu zapalnego. Bez odpowiedniego leczenia farmakologicznego schorzenie to może doprowadzić do marskości wątroby i niewydolności narządu. Współczesna farmakoterapia opiera się głównie na immunosupresji z wykorzystaniem glikokortykosteroidów oraz leków immunosupresyjnych. W artykule przedstawiamy najważniejsze preparaty dostępne w polskich aptekach, ich mechanizmy działania oraz zasady bezpiecznego stosowania w różnych sytuacjach klinicznych.

Czym jest autoimmunologiczne zapalenie wątroby?

Autoimmunologiczne zapalenie wątroby (AIH) stanowi przewlekłe schorzenie o nieznanej dokładnie etiologii, charakteryzujące się nieprawidłową reakcją układu immunologicznego skierowaną przeciwko własnym hepatocytom. Choroba może wystąpić w każdym wieku, jednak najczęściej diagnozowana jest u kobiet w wieku 10-30 lat oraz 40-60 lat.

W przebiegu choroby dochodzi do nacieku zapalnego w miąższu wątroby oraz martwicy hepatocytów, co przy braku leczenia prowadzi do włóknienia i ostatecznie marskości narządu. Charakterystycznym elementem diagnostycznym jest obecność autoprzeciwciał we krwi pacjentów, w tym przeciwciał przeciwjądrowych (ANA), przeciw mięśniom gładkim (ASMA) oraz podwyższone stężenie immunoglobulin klasy IgG.

Glikokortykosteroidy w leczeniu autoimmunologicznego zapalenia wątroby

Prednizon – Encorton

Preparat Encorton zawiera prednizon, który stanowi podstawowy lek immunosupresyjny pierwszego rzutu w terapii autoimmunologicznego zapalenia wątroby. Prednizon jest prolekiem, który w wątrobie ulega przekształceniu do aktywnej postaci – prednizolonu. Lek Encorton dostępny jest w tabletkach o zawartości 1, 5, 10 i 20 mg prednizonu.

Mechanizm działania prednizonu polega na wiązaniu się z receptorami glikokortykosteroidowymi wewnątrz komórek, co prowadzi do zmiany ekspresji genów odpowiedzialnych za syntezę białek prozapalnych. Prednizon hamuje aktywność limfocytów T i B, zmniejsza produkcję cytokin prozapalnych oraz stabilizuje błony komórkowe.

Prednizolon – Encortolon, Predasol

Prednizolon w preparatach Encortolon i Predasol stanowi bezpośrednio aktywną postać glikokortykosteroidu, co czyni go szczególnie przydatnym u pacjentów z zaburzeniami czynności wątroby, gdzie konwersja prednizonu może być upośledzona. Encortolon dostępny jest w tabletkach zawierających 5 mg prednizolonu, natomiast Predasol oferuje również opcję płynu do stosowania miejscowego.

Lek prednizolon wykazuje silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne, bezpośrednio hamując reakcje autoimmunologiczne skierowane przeciwko hepatocytom. W porównaniu z prednizonem, prednizolon może być preferowany u pacjentów z poważnymi zaburzeniami funkcji wątroby.

Budezonid – Entocort, Budenofalk

Budezonid w preparatach Entocort i Budenofalk charakteryzuje się wysokim stopniem miejscowego działania przeciwzapalnego przy ograniczonym wpływie ogólnoustrojowym. Entocort dostępny jest w kapsułkach o przedłużonym uwalnianiu zawierających 3 mg budezonidu, podczas gdy Budenofalk oferowany jest jako pianka doodbytnicza.

Budezonid w autoimmunologicznym zapaleniu wątroby może stanowić alternatywę dla prednizonu u pacjentów bez marskości wątroby. Preparat ten podlega intensywnemu efektowi pierwszego przejścia przez wątrobę, gdzie około 80-90% dawki ulega metabolizmowi do nieaktywnych metabolitów, co minimalizuje działania niepożądane charakterystyczne dla glikokortykosteroidów.

Leki immunosupresyjne w monoterapii i terapii skojarzonej

Azatiopryna – preparaty generyczne

Azatiopryna stanowi lek immunosupresyjny drugiego rzutu, najczęściej stosowany w skojarzeniu z glikokortykosteroidami w celu zmniejszenia ich dawki i ograniczenia działań niepożądanych. W Polsce dostępne są preparaty generyczne azatiopryny, w tym Azathioprine Vis w tabletkach zawierających 50 mg substancji czynnej.

Mechanizm działania azatiopryny polega na hamowaniu syntezy kwasów nukleinowych poprzez antagonizowanie puryn, co prowadzi do zahamowania proliferacji limfocytów odpowiedzialnych za reakcje autoimmunologiczne. Azatiopryna jako prolek ulega przekształceniu do aktywnej postaci – 6-merkaptopuryny, która następnie interferuje z syntezą DNA.

Mykofenolan mofetylu – CellCept, Mycofit

CellCept i Mycofit zawierają mykofenolan mofetylu, który stanowi alternatywę dla azatiopryny w przypadkach nietolerancji lub nieskuteczności standardowej terapii. CellCept dostępny jest w kapsułkach zawierających 250 mg oraz tabletkach 500 mg mykofenolanu mofetylu, podczas gdy Mycofit oferuje tabletki powlekane o zawartości 500 mg.

Mykofenolan mofetylu jako prolek ulega przekształceniu do kwasu mykofenolowego (MPA), który selektywnie hamuje dehydrogenazę inozynomonofosforanu. Preparat CellCept wykazuje szczególnie silne działanie na limfocyty T i B, które są wybitnie uzależnione od syntezy puryn de novo, co czyni go wysoce skutecznym w hamowaniu reakcji autoimmunologicznych.

Takrolimus – Prograf, Advagraf

Takrolimus w preparatach Prograf i Advagraf stanowi silny inhibitor kalcyneuryny, stosowany w przypadkach opornych na standardową terapię steroidową i azatiopryną. Prograf dostępny jest w kapsułkach zawierających 0,5, 1 oraz 5 mg takrolimusu, podczas gdy Advagraf oferuje postać o przedłużonym uwalnianiu umożliwiającą podawanie raz na dobę.

Mechanizm działania takrolimusu polega na wiązaniu się ze specyficzną cytoplazmatyczną immunofiliną (FKBP12), co prowadzi do hamowania zależnych od wapnia kaskad sygnałowych w limfocytach T. Lek Prograf zapobiega transkrypcji i syntezie interleukiny-2, interleukiny-3 oraz innych cytokin prozapalnych, skutecznie hamując odpowiedź immunologiczną.

Cyklosporyna – Sandimmun Neoral, Equoral

Cyklosporyna w preparatach Sandimmun Neoral i Equoral należy do inhibitorów kalcyneuryny stosowanych w przypadkach szczególnie opornych na leczenie standardowe. Sandimmun Neoral dostępny jest w kapsułkach miękkich oraz roztworze doustnym, podczas gdy Equoral oferuje kapsułki elastyczne oraz roztwór doustny.

Cyklosporyna w preparacie Sandimmun Neoral hamuje aktywację limfocytów T poprzez blokowanie kalcyneuryny – enzymu kluczowego dla aktywacji czynników transkrypcyjnych. Lek zapobiega wytwarzaniu i wydzielaniu limfokin, w tym interleukiny-2, oraz wpływa na limfocyty pomocnicze typu Th, skutecznie modulując przewlekłe procesy zapalne charakterystyczne dla autoimmunologicznego zapalenia wątroby.

Schematy dawkowania i monitorowanie terapii

Lek	Dawka początkowa	Dawka podtrzymująca	Monitorowanie
Prednizon (Encorton)	0,5-1 mg/kg/dobę	0,1-0,3 mg/kg/dobę	Glikemia, ciśnienie, masa ciała
Azatiopryna	1-2 mg/kg/dobę	1-1,5 mg/kg/dobę	Morfologia, funkcje wątroby
Mykofenolan mofetylu (CellCept)	2-3 g/dobę	1-2 g/dobę	Morfologia, funkcje nerek
Takrolimus (Prograf)	0,1-0,2 mg/kg/dobę	wg stężenia we krwi	Stężenie leku, funkcje nerek

Bezpieczeństwo stosowania i działania niepożądane

Leczenie immunosupresyjne w autoimmunologicznym zapaleniu wątroby wymaga starannego monitorowania ze względu na potencjalne działania niepożądane. Glikokortykosteroidy mogą powodować wzrost masy ciała, osteoporozę, cukrzycę oraz zwiększone ryzyko infekcji. Azatiopryna wymaga regularnej kontroli morfologii krwi ze względu na możliwość leukopenii i trombocytopenii.

Preparaty zawierające mykofenolan mofetylu, takie jak CellCept, mogą powodować zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz zwiększone ryzyko infekcji. Szczególną ostrożność należy zachować u kobiet w wieku rozrodczym ze względu na teratogenne działanie substancji. Takrolimus i cyklosporyna wymagają monitorowania funkcji nerek oraz stężenia elektrolitów.

Terapia w populacjach szczególnych

Ciąża i karmienie piersią

W okresie ciąży bezpiecznymi opcjami terapeutycznymi pozostają glikokortykosteroidy, szczególnie prednizolon, który nie przenika przez łożysko w znaczących ilościach. Azatiopryna może być kontynuowana w ciąży po starannej ocenie ryzyka i korzyści. Preparaty zawierające mykofenolan mofetylu są ściśle przeciwwskazane ze względu na wysokie ryzyko teratogenne.

Pacjenci z marskością wątroby

U pacjentów z zaawansowanym włóknieniem lub marskością wątroby należy unikać budezonidu ze względu na zwiększoną biodostępność ogólnoustrojową. Preferowane są prednizolon oraz azatiopryna z odpowiednią modyfikacją dawek w zależności od stopnia niewydolności wątroby.

Bibliografia

1. Encorton charakterystyka produktu leczniczego
2. Encortolon charakterystyka produktu leczniczego
3. Predasol charakterystyka produktu leczniczego
4. Entocort charakterystyka produktu leczniczego
5. Budenofalk charakterystyka produktu leczniczego
6. Azathioprine Vis charakterystyka produktu leczniczego
7. CellCept charakterystyka produktu leczniczego
8. Mycofit charakterystyka produktu leczniczego
9. Prograf charakterystyka produktu leczniczego
10. Advagraf charakterystyka produktu leczniczego
11. Sandimmun Neoral charakterystyka produktu leczniczego
12. Equoral charakterystyka produktu leczniczego
13. Dalekos GN, Gatselis N, Drenth JP, Heneghan M, Jørgensen M, Lohse AW, Londoño M, Muratori L, Papp M, Samyn M, Tiniakos D, Lleo A. EASL Clinical Practice Guidelines on the management of autoimmune hepatitis. J Hepatol. 2025 May 10:S0168-8278(25)00173-4. DOI: 10.1016/j.jhep.2025.03.017 PMID: 40348684
14. Mucenic M. Advancements in autoimmune hepatitis management: Perspectives for future guidelines. World J Hepatol. 2024;16(2):135-139. DOI: 10.4254/wjh.v16.i2.135 PMID: 38495280