Leki a słońce – które substancje zwiększają wrażliwość skóry na promieniowanie

Letnie miesiące kojarzą się z relaksem na świeżym powietrzu, kąpielami słonecznymi i opalenizną. Jednak dla osób przyjmujących niektóre leki, ekspozycja na promienie słoneczne może nieść poważne zagrożenia. Zjawisko fotonadwrażliwości wywołanej lekami dotyka około 8% wszystkich reakcji skórnych związanych z farmakoterapią. Substancje fotouczulające w połączeniu z promieniowaniem ultrafioletowym mogą prowadzić do nieprzyjemnych, a nawet niebezpiecznych reakcji skórnych. Jak rozpoznać takie leki? Jakie objawy powinny nas zaniepokoić? I przede wszystkim – jak chronić się przed niepożądanymi reakcjami podczas leczenia?

Czym jest nadwrażliwość na światło wywołana lekami?

Fotonadwrażliwość to zespół reakcji chemicznych zachodzących w skórze, w której obecna jest substancja lecznicza lub jej metabolity zdolne do pochłaniania promieniowania słonecznego. To właśnie te substancje, aktywowane przez promienie UV, wywołują zmiany skórne.

Należy pamiętać, że zjawisko to nie występuje tylko latem. Promieniowanie UVA stanowi aż 95% promieniowania ultrafioletowego docierającego do powierzchni Ziemi, a jego nasilenie utrzymuje się na względnie stałym poziomie przez cały rok. Co więcej, przenika ono przez chmury i szyby, oddziałując na skórę nawet gdy znajdujemy się w zamkniętym pomieszczeniu.

Rodzaje reakcji fotonadwrażliwości

Reakcje fotonadwrażliwości dzielimy na dwa główne typy:

1. Reakcje fototoksyczne – występują znacznie częściej i mogą pojawić się u większości osób przyjmujących dany lek. Przypominają oparzenie słoneczne z silnym rumieniem, obrzękiem, a nawet pęcherzami. Pojawiają się szybko, od kilku minut do kilku godzin po ekspozycji na światło, i dotyczą wyłącznie odsłoniętych obszarów skóry. Reakcje te są zależne od dawki substancji i intensywności promieniowania.
2. Reakcje fotoalergiczne – rzadsze, występują tylko u osób predysponowanych. Mają charakter alergicznego zapalenia skóry ze świądem, wysypką grudkową i może wystąpić nawet po małych dawkach leku. Reakcje te rozwijają się wolniej, po 24-72 godzinach od ekspozycji, i mogą rozprzestrzeniać się poza miejsca bezpośrednio wystawione na działanie słońca.

Które leki najczęściej wywołują nadwrażliwość na światło?

Wiele powszechnie stosowanych leków może powodować fotonadwrażliwość. Oto najważniejsze grupy:

1. Antybiotyki i chemioterapeutyki

Tetracykliny (zwłaszcza doksycyklina) są jednymi z najczęstszych przyczyn reakcji fototoksycznych. Mogą wywoływać różnorodne wysypki, rumień, pieczenie skóry oraz foto-onycholizę (oddzielenie płytki paznokcia od łożyska).

Fluorochinolony (ciprofloksacyna, lewofloksacyna) mogą powodować zarówno fototoksyczność, jak i fotoalergię, objawiające się rumieniem skóry, przebarwieniami paznokci i zmianami skórnymi.

2. Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)

Leki takie jak ketoprofen, ibuprofen, naproksen, diklofenak czy piroksykam często wywołują reakcje nadwrażliwości, szczególnie po zastosowaniu miejscowym. Ketoprofen jest znany z bardzo silnego działania fotouczulającego – dlatego żele z tą substancją są dostępne wyłącznie na receptę.

3. Leki działające na układ sercowo-naczyniowy

W tej grupie szczególnie silne działanie fotouczulające mają:

• Diuretyki: hydrochlorotiazyd i furosemid
• Leki przeciwarytmiczne: amiodaron
• Inhibitory konwertazy angiotensyny: kaptopryl i enalapryl
• Blokery kanałów wapniowych: amlodypina i nifedypina

Amiodaron może wywoływać nadwrażliwość na promieniowanie u 25-75% stosujących, a reakcje mogą utrzymywać się nawet kilka miesięcy po zakończeniu leczenia.

4. Leki psychotropowe

Leki przeciwdepresyjne (szczególnie amitryptylina i selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny jak fluoksetyna czy sertralina) oraz przeciwpsychotyczne (pochodne fenotiazyny – chloropromazyna i tiorydazyna) mogą wywoływać różnorodne zmiany skórne po ekspozycji na słońce, od łagodnego podrażnienia po pęcherze i rumień.

5. Doustne leki antykoncepcyjne i hormonalne

Estrogeny mogą przyczyniać się do powstawania melasmy (hiperpigmentacji skóry twarzy) i zwiększać ryzyko nowotworów skóry po ekspozycji na słońce.

6. Retinoidy

Leki stosowane w leczeniu trądziku i łuszczycy (Izotretynoina, tretynoina) zwiększają wrażliwość skóry na słońce przez wpływ na procesy rogowacenia i różnicowania komórek skóry.

7. Leki przeciwcukrzycowe

Metformina może wywoływać pseudoporfirię, a pochodne sulfonylomocznika (glibenklamid, glipizyd, gliklazyd) mogą powodować reakcje fototoksyczne i fotoalergiczne.

8. Preparaty ziołowe

Dziurawiec zawiera hiperycynę, która w obecności światła uwalnia toksyczny tlen i wolne rodniki. Inne rośliny o działaniu fotouczulającym to arcydzięgiel, nagietek, rumianek, nawłoć i ruta.

Jak rozpoznać, że mamy do czynienia z fotonadwrażliwością?

Objawy fotonadwrażliwości mogą być bardzo różnorodne:

• Rumień (zaczerwienienie skóry)
• Obrzęk
• Pęcherze podobne do oparzeń słonecznych
• Swędząca wysypka
• Przebarwienia skóry
• Zmiany liszajowate
• Oddzielanie się płytki paznokciowej
• W skrajnych przypadkach – martwica tkanek

Kluczową wskazówką jest lokalizacja zmian – w przypadku reakcji fototoksycznych objawy ograniczają się do miejsc eksponowanych na słońce, najczęściej twarzy, szyi, dekoltu, grzbietów dłoni i przedramion.

Jak zapobiegać i leczyć fotonadwrażliwość?

Zapobieganie

1. Unikaj bezpośredniej ekspozycji na słońce – szczególnie w godzinach 10-16, gdy promieniowanie jest najsilniejsze.
2. Stosuj preparaty z filtrem przeciwsłonecznym o szerokim spektrum ochrony (UVA i UVB) i wysokim współczynniku SPF (minimum 50). Nakładaj je 15-30 minut przed wyjściem na słońce i odnawiaj co 2 godziny oraz po pływaniu czy intensywnym poceniu się.
3. Noś odpowiednią odzież ochronną – lekkie, przewiewne ubrania z długimi rękawami, kapelusz z szerokim rondem i okulary przeciwsłoneczne.
4. Szukaj cienia – zwłaszcza w czasie największego nasłonecznienia.
5. Czytaj ulotki leków – zawierają informacje o potencjalnej fotonadwrażliwości i zalecenia dotyczące ochrony przed słońcem.
6. Konsultuj się z lekarzem – jeśli musisz przyjmować leki fotouczulające latem, zapytaj o możliwość zastosowania alternatywnego leczenia.

Leczenie

W przypadku wystąpienia reakcji fotonadwrażliwości:

1. Natychmiast unikaj dalszej ekspozycji na słońce.
2. Chłodź podrażnioną skórę – stosuj zimne okłady lub chłodne kąpiele.
3. Stosuj preparaty łagodzące – kremy i żele z alantoiną, pantenolem lub aloesem.
4. Przyjmuj leki przeciwhistaminowe – zmniejszą świąd i inne objawy reakcji alergicznej.
5. W ciężkich przypadkach skonsultuj się z lekarzem – może zalecić miejscowe kortykosteroidy lub inne leki przeciwzapalne.

Jak przechowywać leki w upalne dni?

Wysokie temperatury mogą wpływać nie tylko na organizm, ale również na stabilność leków. Oto kilka zasad prawidłowego przechowywania leków w okresie letnim:

1. Sprawdź zalecenia producenta – informacje o warunkach przechowywania znajdziesz zawsze na ulotce.
2. Unikaj przechowywania leków w łazience – wysoka temperatura i wilgotność przyspieszają degradację substancji czynnych.
3. Nie zostawiaj leków w samochodzie – temperatura wewnątrz pojazdu może przekraczać 60°C w słoneczne dni.
4. Przechowuj w suchym, chłodnym miejscu – idealnie w temperaturze poniżej 25°C, chyba że producent zaleca inne warunki.
5. Niektóre leki wymagają przechowywania w lodówce – dotyczy to zwłaszcza insulin, niektórych antybiotyków i szczepionek.
6. Podczas podróży używaj termoizolacyjnych pokrowców – specjalne etui lub torebki pomogą utrzymać odpowiednią temperaturę leków.

Bibliografia

1. Drucker AM, Rosen CF. Drug-induced photosensitivity: culprit drugs, management and prevention. Drug Saf. 2011;34(10):821-837. PMID: 21879777 DOI: 10.2165/11592780-000000000-00000
2. Monteiro AF, Rato M, Martins C. Drug-induced photosensitivity: Photoallergic and phototoxic reactions. Clin Dermatol. 2016;34(5):571-581. PMID: 27638435 DOI: 10.1016/j.clindermatol.2016.05.006
3. Moore DE. Drug-induced cutaneous photosensitivity: incidence, mechanism, prevention and management. Drug Saf. 2002;25(5):345-372. PMID: 12020173 DOI: 10.2165/00002018-200225050-00004
4. Kim WB, Shelley AJ, Novice T, et al. Drug-induced phototoxicity: A systematic review. J Am Acad Dermatol. 2018;79(6):1069-1075. PMID: 30003982 DOI: 10.1016/j.jaad.2018.06.061