Afronis to lek złożony dostępny bez recepty, przeznaczony do stosowania zewnętrznego na skórę. Składniki aktywne to mentol, tymol, rezorcyna i kwas borowy. Lek działa przeciwbakteryjnie, słabo znieczulająco i przeciwświądowo. Stosowany jest pomocniczo w trądziku pospolitym. Dorośli i dzieci powyżej 12 roku życia powinni stosować go zewnętrznie, przemywając miejsca chorobowo zmienione 1-2 razy na dobę.
Borasol to lek w postaci roztworu do stosowania na skórę, zawierający substancję czynną – kwas borowy. Lek wykazuje działanie przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne. Stosowany jest do odkażania w stanach zapalnych skóry, wypryskach, oparzeniach, stłuczeniach, obrzękach zapalnych tkanek miękkich, powierzchownych uszkodzeniach naskórka lub skóry oraz w stanach zapalnych zewnętrznych narządów moczopłciowych. Borasol jest dostępny bez recepty.
Gemiderma to maść stosowana w stanach zapalnych skóry. Zawiera substancję czynną – kwas borowy, który wykazuje słabe działanie bakteriobójcze i grzybostatyczne. Maść działa ściągająco, wysuszająco oraz antyseptycznie na skórę, przyspieszając procesy gojenia i zabezpieczając przed rozwojem infekcji. Gemiderma jest dostępna bez recepty.
Maść borna to lek o działaniu przeciwzapalnym, wysuszającym, ściągającym i antyseptycznym. Głównym składnikiem aktywnym jest kwas borowy. Lek stosuje się w leczeniu miejscowych stanów zapalnych skóry z możliwością nadkażenia, a także jako łagodny antyseptyk o działaniu miejscowym. Maść borna jest dostępna bez recepty.
Maść borna Aflofarm to lek dostępny bez recepty, który zawiera kwas borowy. Jest stosowany zewnętrznie w przypadku stanów zapalnych skóry, oparzeń, a także niewielkich uszkodzeń naskórka. Wykazuje łagodne właściwości antyseptyczne i przeciwzapalne. Produkt ten jest przeznaczony dla osób dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia.
Pigmentum Castellani to lek w postaci płynu przeznaczony do stosowania na skórę. Substancjami czynnymi są fenol, rezorcynol oraz kwas borowy. Lek ma działanie odkażające, w tym grzybobójcze, przeciwzapalne i złuszczające. Jest przeznaczony do miejscowego leczenia grzybic powierzchownych i powierzchownych zakażeń bakteryjnych skóry. Jest dostępny bez recepty.
Kwas borowy – surowiec farmaceutyczny wykorzystywany jako środek odkażający skórę i błony śluzowe, znany również pod nazwą kwas borny. Wykazuje również łagodne działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, ściągające i wysuszające. W farmacji kwas borowy stosowany jest zarówno w lekach gotowych jak i lekach recepturowych. Znajdziemy go w maściach, roztworach oraz jako składnik m.in. przeciwgrzybiczych lakierów do paznokci, zasypek do stóp, czopków czy kropli do oczu (substancja pomocnicza). Głównym wskazaniem do stosowania kwasu borowego są stany zapalne skóry, stłuczenia, oparzenia, wyprysk skórny, obrzęki zapalne tkanek miękkich, stany zapalne zewnętrznych narządów moczowo-płciowych oraz powierzchowne uszkodzenia naskórka.
Możliwe działania niepożądane: różnego rodzaju reakcje skórne (kontaktowe zapalenie skóry, wysypka, łuszczenie naskórka), brak łaknienia, senność, drgawki, gorączka, biegunka, skąpomocz, uszkodzenie nerek.
Uwaga: Długotrwałe stosowanie kwasu borowego może powodować zatrucie, które objawia się zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi, osłabieniem, niedokrwistością, zapaleniem skóry, drgawkami, łysieniem oraz zaburzeniami miesiączkowania.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Kwas borowy, znany również jako kwas borny (łacińska nazwa: Acidum boricum), stanowi jeden z najważniejszych nieorganicznych związków chemicznych stosowanych w lecznictwie od ponad 130 lat. Ten słaby kwas o wzorze sumarycznym H₃BO₃ wyróżnia się uniwersalnymi właściwościami antyseptycznymi, przeciwzapalnymi i ściągającymi, które znalazły szerokie zastosowanie w dermatologii, ginekologii oraz ogólnej praktyce lekarskiej. Występujący naturalnie w postaci minerału sassolin, kwas borowy wykorzystywany jest głównie jako zewnętrzny środek leczniczy, dostępny w różnych postaciach farmaceutycznych – od wodnych roztworów i maści, przez zasypki, aż po globulki dopochwowe. Mimo swojej długiej historii stosowania w medycynie, współczesne podejście do kwasu borowego charakteryzuje się ostrożnością i świadomością jego ograniczeń terapeutycznych oraz potencjalnych działań niepożądanych.
Kwas borny został po raz pierwszy otrzymany przez niemieckiego naukowca Wilhelma Homberga w 1702 roku, z tetraboranu sodu. Kwas borowy nazywano początkowo solą uspokajającą Homberga (Sal Sedativum Hombergi) mimo, iż działania uspokajającego nie posiada. Początkowo wykorzystywany był w przemyśle spożywczym jako konserwant, jednak z czasem jego główne zastosowanie przeniosło się do lecznictwa, gdzie stał się cennym środkiem odkażającym.
Pod względem chemicznym kwas borowy to nieorganiczny związek chemiczny o właściwościach słabego kwasu, który według Farmakopei Polskiej X występuje w postaci białego lub prawie białego krystalicznego proszku, bezbarwnych błyszczących płatków tłustych w dotyku, a także białych lub prawie białych kryształów.
Związek ten charakteryzuje się specyficznymi właściwościami fizyczno-chemicznymi:
Kwas borowy to jedyny kwas nieorganiczny stosowany w lecznictwie jako antyseptyk skóry i błon śluzowych. Kwas borowy, stosowany miejscowo w postaci roztworu wodnego wykazuje słabe działanie bakteriostatyczne i grzybostatyczne i ściągające.
Mechanizm działania kwasu borowego opiera się na kilku kluczowych właściwościach:
Działanie przeciwdrobnoustrojowe: Ograniczone doniesienia na temat mechanizmu działania informują, że kwas borowy ogranicza zakaźność Candida poprzez hamowanie w komórce grzyba tworzenia biofilmu i transformację strzępek. Substancja wykazuje działanie bakteriostatyczne i grzybostatyczne, co oznacza, że hamuje wzrost i rozmnażanie mikroorganizmów chorobotwórczych.
Właściwości ściągające i wysuszające: Kwas borowy ma bardzo wiele właściwości wykorzystywanych w lecznictwie. Wśród nich wyróżnia się działanie bakteriostatyczne, przeciwgrzybicze, ściągające i wysuszające oraz przeciwzapalne. Związek również wspomaga proces regeneracji skóry poprzez wpływ na ziarninowanie ran.
Kwas borowy charakteryzuje się specyficzną farmakokinetyką, która ma istotne znaczenie dla bezpieczeństwa jego stosowania:
Wchłanianie: Kwas borowy łatwo wchłania się z otwartych ran i z przewodu pokarmowego. Wchłanianie z nienaruszonej skóry jest ograniczone. Wykazano jednak, że z łatwością (do 90%) przenika przez niedojrzałą, zmienioną zapalnie, zmacerowaną i uszkodzoną skórę małych dzieci.
Dystrybucja i eliminacja: Przy wysokich stężeniach kwasu borowego w mózgu, wątrobie i nerkach, objętość dystrybucji mieści się w zakresie 0,17-0,5 l/kg masy ciała. Kwas borny nie ulega metabolizmowi. 90% całkowitej podanej dawki kwasu borowego jest wydalana w postaci niezmienionej przez nerki.
Wydalanie kwasu borowego z organizmu następuje bardzo powoli (T1/2 12–27 h), co sprawia, że związek ten kumuluje się i może wywołać zatrucie przewlekłe.
Kwas borowy znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu różnorodnych schorzeń skórnych, szczególnie tych o podłożu zapalnym lub infekcyjnym.
Kwas borowy stosowany jest w powierzchniowych zakażeniach skóry o podłożu grzybiczym i bakteryjnym, gdzie jego działanie antyseptyczne pomaga w kontrolowaniu wzrostu patogennych mikroorganizmów. Szczególnie skuteczny okazuje się w leczeniu:
W terapii trądziku pospolitego kwas borowy wykorzystywany jest jako składnik preparatów o działaniu wysuszającym i ściągającym. Roztwór kwasu bornego stosuje się do odkażania stanów zapalnych skóry, oparzeń, zmian trądzikowych, obrzęków oraz stłuczeń.
Kwas borowy stosowany jest w leczeniu grzybic prącia, a także grzybic stóp i paznokci. Przeciwgrzybicze właściwości kwasu bornego są także wykorzystywane w leczeniu grzybicy paznokci oraz wałów okołopaznokciowych.
Kwas borowy używany jest na nadmierne pocenie się. Zwalcza zwłaszcza problem nadmiernej potliwości stóp. Zmniejsza wydzielanie potu i neutralizuje nieprzyjemny zapach. Na aptecznych półkach znajdziemy szereg preparatów wspomagających walkę z tym dosyć uporczywym problemem. Wśród nich można wymienić zasypki zawierające wspomniany już kwas borowy i inne składniki (np. talk, kwas salicylowy, weglan magnezu, olejek z drzewa herbacianego).
Kwas borowy odgrywa szczególną rolę w ginekologii, zwłaszcza w leczeniu infekcji intymnych, gdzie jego właściwości antyseptyczne i wpływ na pH środowiska pochwowego znajdują szerokie zastosowanie.
Ze względu na działanie przeciwdrobnoustrojowe, kwas borowy jest również stosowany w ginekologii. Substancja wchodzi w skład preparatów wspomagających leczenie infekcji grzybicznych, przyczyniając się do przywrócenia prawidłowego, kwasowego odczynu w obrębie pochvy, a także spowalniając rozwój patogenów.
Skuteczność kwasu bornego w leczeniu zakażeń pochvy wywołanych przez Candida albicans znana jest od lat. Produkty z kwasem bornym są lekami z wyboru w leczeniu ostrego i nawrotowego, grzybiczego zapalenia pochvy i sromu wywołanego przez inne gatunki grzybów niż Candida albicans.
Szczepy inne niż drożdżaki albicans, takie jak C. glabrata mogą wymagać zastosowania fioletu gencjany lub kwasu borowego. To szczególnie istotne w kontekście rosnącej oporności niektórych szczepów Candida na tradycyjne leki przeciwgrzybicze z grupy azoli.
Obecnie jednym z najczęściej występujących schorzeń ginekologicznych jest waginoza bakteryjna (BV). Jest ona nieodłącznie związana z nawracającymi zapaleniami pochvy. We współczesnej ginekologii coraz częściej odchodzi się od stosowania antybiotyków na rzecz zastępczych środków antyseptycznych jak m.in. kwas borny czy chlorheksydyna.
Kwas borowy dostępny jest w różnych postaciach farmaceutycznych, dostosowanych do specyficznych potrzeb terapeutycznych:
Najczęściej przygotowuje się jego roztwór wodny o stężeniu 3% (Solutio Acidi borici 3%). Roztwór ten stosuje się m.in do odkażania zmienionej zapalnie skóry, powierzchownych uszkodzeń naskórka oraz stanów zapalnych narządów moczowo-płciowych.
Sposób stosowania roztworów:
Ponadto kwas borny jest składnikiem farmakopealnej 10% maści bornej. Maści z kwasem borowym stosowane są w stężeniach 1-3% i przeznaczone są do leczenia stanów zapalnych skóry, niewielkich oparzeń oraz powierzchownych uszkodzeń naskórka.
Maści i roztwory zwykle stosuje się w stęeniach 1–3%, zasypki 1–10%. Połączony z talkiem tworzy zasypkę wykorzystywaną do zwalczania przykrego zapachu i nadmiernej potliwości stóp.
Wchodzi również w skład leków recepturowych wykonywanych z przepisu lekarza w aptece, między innymi w skład globulek dopochwowych o działaniu antyseptycznym, stosowanych w leczeniu upławów i świądu pochvy. Dawka maksymalna w jednej globulce to 60mg kwasu borowego.
W praktyce klinicznej kwas borowy wykorzystywany jest zarówno jako substancja aktywna w preparatach gotowych, jak i jako składnik leków recepturowych sporządzanych w aptekach.
Najczęściej stosowanymi preparatami zawierającymi kwas borowy są:
Kwas borowy często przepisywany jest przez lekarzy jako składnik leku recepturowego. W praktyce recepturowej stosuje się go w formie:
Jest stosowany samodzielnie lub w połączeniu z innymi składnikami aktywnymi np. kwasem salicylowym, kwasem octowym czy rezorcynolem. Takie kombinacje pozwalają na uzyskanie synergistycznego efektu terapeutycznego i rozszerzenie spektrum działania.
Stosowanie kwasu borowego wiąże się z pewnymi ograniczeniami i przeciwwskazaniami, które należy bezwzględnie przestrzegać dla zachowania bezpieczeństwa pacjentów.
Kwas borowy nie powinien być stosowany w przypadku nadwrażliwości na substancję leczniczą oraz u niemowląt i dzieci do 4 lat. Nie wolno ich stosować u niemowląt i dzieci <3. roku życia.
Kwas borowy nie może być stosowany przez wszystkich, w każdej sytuacji. Substancja nie powinna być stosowana przez kobiety w ciąży oraz pacjentów poniżej 11 roku życia.
Substancja, kumuluje się w organizmie co może prowadzić do zatruć z tego względu, nie powinna być stosowane na duże powierzchnie skóry, a leczenie powinno trwać maksymalnie 7 dni.
Kwasu bornego nie należy stosować na duże sączące się rany, rozległe zmiany zapalne oraz duże powierzchnie ciała.
Kwas borny może wchodzić w interakcje z innymi substancjami czynnymi. Nie powinno się go stosować w połączeniu z metenaminą, balsamem peruwiańskim lub roztworem srebra koloidalnego.
Roztwory kwasu borowego wchodzą w interakcje m.in. z: balsamem peruwiańskim, koloidalnymi roztworami srebra oraz metenaminą.
Kwas borowy, mimo swojego szerokiego zastosowania terapeutycznego, może wywoływać działania niepożądane, szczególnie przy niewłaściwym stosowaniu lub u pacjentów z grupy ryzyka.
Miejscowe podanie kwasu borowego może prowadzić do podrażnienia skóry. Przy podaniu na uszkodzoną powierzchnię prawdopodobne jest wystąpienie: lokalnie – zaczerwienienie skóry, wysypka, łuszczenie się naskórka
uogólnione – brak apetytu, wymioty, biegunka, gorączka, zapaść, uszkodzenie nerek, skąpomocz, senność, śpiączka.
Przewlekłe stosowanie preparatu może powodować zatrucia kwasem borowym z objawami takimi jak zaburzenia żołądkowo-jelitowe, stany zapale skóry, problemy z miesiączkowaniem, niedokrwistość, osłabienie, drgawki i wyłysienie.
Przypadkowe spożycie roztworu substancji czynnej lub nieprzestrzeganie rygorystycznych zaleceń dotyczących stosowania może prowadzi do zatrucia kwasem borowym, którego objawami są: wymioty, biegunka, brak apetytu, krew w stolcu, uszkodzenie w obrębie wątroby i nerek, splątanie czy drgawki.
Doniesienia o zatruciach u małych dzieci pojawiły się krótko po upowszechnieniu jego stosowania. Istnieją również opisy zgonów po stosowaniu kwasu borowego u niemowląt i noworodków.
Tabela 1. Działania niepożądane kwasu borowego w zależności od sposobu ekspozycji
| Sposób ekspozycji | Działania miejscowe | Działania ogólnoustrojowe |
|---|---|---|
| Skóra nieuszkodzona | Podrażnienie, zaczerwienienie | Rzadko występują |
| Skóra uszkodzona | Zaczerwienienie, wysypka, łuszczenie | Wymioty, biegunka, zapaść, uszkodzenie nerek |
| Błony śluzowe | Podrażnienie | Szybsze wchłanianie, objawy ogólne |
| Długotrwałe stosowanie | Stany zapalne skóry | Zaburzenia miesiączkowania, niedokrwistość, wyłysienie |
Kwas borowy jest stosunkowo bezpieczny przy prawidłowym stosowaniu zewnętrznym, jednak wymaga przestrzegania określonych zasad. Nie należy stosować go na uszkodzoną skórę, rozległe powierzchnie ciała ani dłużej niż 7 dni. Szczególną ostrożność należy zachować u dzieci i osób z problemami nerek czy wątroby.
Terapia nie powinna przekraczać 7 dni. Dłuższe stosowanie może prowadzić do kumulacji substancji w organizmie i wywołania działań niepożądanych. W przypadku potrzeby przedłużenia leczenia należy skonsultować się z lekarzem.
Nie są dostępne wystarczające dane dotyczące bezpieczeństwa miejscowego podania kwasu borowego u kobiet w ciąży, tym samym stosowanie prepartu powinno być rozważone pod względem korzyści i ryzyka dla pacjentki. Stosowanie w ciąży powinno odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza.
Kwas borowy charakteryzuje się słabym działaniem antyseptycznym w porównaniu z nowoczesnymi środkami odkażającymi, jednak jego przewagą jest długa tradycja stosowania i względnie łagodne działanie. W przeciwieństwie do silnych antyseptyka, kwas borowy rzadziej wywołuje podrażnienia skóry przy prawidłowym stosowaniu.
Preparaty zawierające kwas borowy można stosować u dzieci, ale w ograniczonym zakresie i bardzo ostrożnie. Dopuszcza się wykorzystanie maści zawierających maksymalnie 3% kwasu borowego 1–3 razy na dobę przez 3–5 dni. Nie wolno stosować u dzieci poniżej 3-4 lat.
Objawy zatrucia kwasem borowym obejmują wymioty, biegunkę, brak apetytu, gorączkę, a w cięższych przypadkach – uszkodzenie nerek, senność i drgawki. W przypadku podejrzenia zatrucia należy natychmiast skontaktować się z lekarzem lub zgłosić się do najbliższego szpitala.
Produkty z kwasem bornym są lekami z wyboru w leczeniu ostrego i nawrotowego, grzybiczego zapalenia pochwy i sromu wywołanego przez inne gatunki grzybów niż Candida albicans. Jest szczególnie skuteczny przeciw szczepom opornym na tradycyjne leki przeciwgrzybicze.
Preparaty z kwasem borowym dostępne są w aptekach bez recepty (roztwory, maści) oraz na receptę (preparaty recepturowe, globulki dopochwowe). Koszt jest stosunkowo niski – kilka do kilkunastu złotych za standardowe opakowanie.
Kwas borowy nie może zastąpić antybiotyków w leczeniu poważnych infekcji bakteryjnych. Jest środkiem wspomagającym o słabym działaniu bakteriostatycznym, który może być pomocny w powierzchownych zakażeniach skóry lub jako element terapii uzupełniającej, ale nie stanowi alternatywy dla antybiotykoterapii w przypadkach wymagających takiego leczenia.
