RTG – przygotowanie, zastosowanie i bezpieczeństwo badania rentgenowskiego

Badanie RTG (rentgenowskie) to jedna z podstawowych i najszerzej stosowanych technik diagnostyki obrazowej w medycynie. Wykorzystuje ono promieniowanie rentgenowskie (promienie X) do uzyskania obrazu wnętrza ciała pacjenta. Technika ta, odkryta pod koniec XIX wieku przez niemieckiego naukowca Wilhelma Röntgena (uhonorowanego za to odkrycie pierwszą Nagrodą Nobla w dziedzinie fizyki), zrewolucjonizowała możliwości diagnostyczne w medycynie i do dziś, mimo rozwoju nowocześniejszych metod obrazowania, pozostaje niezastąpionym narzędziem w rękach lekarzy. Badanie RTG charakteryzuje się szybkością wykonania, względnie niskim kosztem, dostępnością oraz dostarczaniem cennych informacji diagnostycznych w wielu schorzeniach. Chociaż wiąże się z ekspozycją na promieniowanie, które przy nadmiernym i częstym stosowaniu może być szkodliwe dla organizmu, to przy odpowiednim stosowaniu korzyści diagnostyczne zdecydowanie przewyższają potencjalne ryzyko. Poniższy artykuł szczegółowo przedstawia, na czym polega badanie RTG, w jakich przypadkach jest stosowane, jak się do niego przygotować oraz jakie są jego ograniczenia i środki bezpieczeństwa.

Czym jest badanie RTG?

Badanie rentgenowskie (RTG), potocznie nazywane prześwietleniem, jest techniką obrazowania wykorzystującą promieniowanie X do uzyskania dwuwymiarowego obrazu struktur wewnętrznych organizmu. Promieniowanie to, wytwarzane przez lampę rentgenowską, przenika przez ciało pacjenta, gdzie zostaje w różnym stopniu pochłonięte przez różne tkanki.

Proces powstawania obrazu RTG opiera się na zjawisku różnego pochłaniania promieni rentgenowskich przez struktury o różnej gęstości. Kości, zawierające dużo wapnia, pochłaniają promieniowanie znacznie silniej niż tkanki miękkie, dlatego na zdjęciach rentgenowskich są widoczne jako jasne (białe) obszary. Tkanki miękkie, takie jak mięśnie, tkanka tłuszczowa czy narządy wewnętrzne, widoczne są jako obszary szare, a powietrze (np. w płucach) jako obszary ciemne.

Współcześnie większość pracowni rentgenowskich wyposażona jest w cyfrowe aparaty RTG, które umożliwiają zapis badania na nośnikach elektronicznych (płyta CD/DVD). Jest to korzystniejsze rozwiązanie niż tradycyjne klisze, ponieważ umożliwia przesłanie wyników do lekarza drogą elektroniczną oraz pozwala na ich cyfrową modyfikację w celu lepszej interpretacji.

Rodzaje badań RTG

Istnieje wiele rodzajów badań RTG, dostosowanych do różnych obszarów ciała i potrzeb diagnostycznych:

1. RTG klatki piersiowej – jedno z najczęściej wykonywanych badań, pozwalające na ocenę płuc, serca i struktur śródpiersia.
2. RTG kręgosłupa – może obejmować poszczególne odcinki (szyjny, piersiowy, lędźwiowo-krzyżowy) lub cały kręgosłup.
3. RTG kończyn – badanie kości i stawów rąk, nóg, nadgarstków, łokci, kolan itd.
4. RTG czaszki – obrazowanie kości czaszki i zatok przynosowych.
5. RTG jamy brzusznej – przeglądowe zdjęcie pozwalające ocenić ogólny stan narządów jamy brzusznej.
6. RTG zębów i szczęk – badania stomatologiczne, w tym zdjęcia pojedynczych zębów, pantomogram (zdjęcie panoramiczne szczęk).
7. RTG z kontrastem – specjalne badania z zastosowaniem środków kontrastowych, takie jak:
   • Badanie przełyku, żołądka i dwunastnicy
   • Badanie jelit
   • Urografia (badanie układu moczowego)
   • Angiografia (badanie naczyń krwionośnych)

Warto zaznaczyć, że w dzisiejszych czasach niektóre z tych badań są coraz częściej zastępowane przez bardziej zaawansowane techniki obrazowania, takie jak tomografia komputerowa (TK), rezonans magnetyczny (MR) czy ultrasonografia (USG), które dostarczają dokładniejszego obrazu tkanek miękkich i narządów wewnętrznych.

Co to jest kontrast radiologiczny?

Kontrast radiologiczny (środek cieniujący) to substancja podawana pacjentowi przed lub w trakcie badania w celu lepszego uwidocznienia określonych struktur organizmu. Środki kontrastowe stosowane w badaniach RTG mogą być podawane różnymi drogami:

• Doustnie – w badaniach górnego odcinka przewodu pokarmowego (przełyk, żołądek, dwunastnica)
• Doodbytniczo – w badaniach dolnego odcinka przewodu pokarmowego (jelito grube)
• Dożylnie – w badaniach naczyń krwionośnych (angiografia) oraz układu moczowego (urografia)

Kontrast radiologiczny zawiera substancje, które silnie pochłaniają promieniowanie rentgenowskie, dzięki czemu struktury wypełnione kontrastem są dobrze widoczne na zdjęciu jako jasne obszary. Najczęściej stosowane są preparaty zawierające jod (w badaniach naczyniowych i urografii) lub bar (w badaniach przewodu pokarmowego).

Badania z kontrastem umożliwiają znacznie dokładniejszą ocenę anatomii i funkcji badanych narządów niż konwencjonalne RTG. Pozwalają wykryć ubytki wypełnienia (np. guzy), zwężenia, niedrożności czy też zmiany w przepływie krwi.

Wskazania do badania RTG

Badanie RTG ma szerokie zastosowanie w diagnostyce medycznej. Najczęstsze wskazania obejmują:

1. Urazy i obrażenia – złamania, zwichnięcia, naderwania struktur kostnych.
2. Choroby układu oddechowego – zapalenie płuc, gruźlica, nowotwory płuc, odma opłucnowa, wysięk opłucnowy.
3. Choroby układu kostno-stawowego – zmiany zwyrodnieniowe, stany zapalne stawów, osteoporoza, nowotwory kości.
4. Choroby układu pokarmowego – niedrożność jelit, perforacja przewodu pokarmowego, obecność ciał obcych.
5. Choroby układu moczowego – kamica nerkowa, wady układu moczowego, przerost prostaty.
6. Choroby serca i dużych naczyń – powiększenie sylwetki serca, tętniaki aorty, zwapnienia w naczyniach.
7. Stomatologia i chirurgia szczękowo-twarzowa – diagnostyka zmian próchniczych, zapalenia przyzębia, planowanie leczenia ortodontycznego i implantologicznego.
8. Badania kontrolne – monitorowanie przebiegu leczenia, ocena prawidłowego zrostu kostnego po złamaniach.

Warto pamiętać, że o zasadności wykonania badania RTG zawsze decyduje lekarz, wystawiając odpowiednie skierowanie. W przypadku badań w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) może kierować na podstawowe badania RTG, takie jak zdjęcie klatki piersiowej, kręgosłupa, kończyn, miednicy, czaszki, zatok i przeglądowe jamy brzusznej. Na bardziej specjalistyczne badania kieruje lekarz specjalista.

Jak przygotować się do badania RTG?

Przygotowanie do badania RTG zależy od rodzaju badania i obszaru ciała, który ma być badany. Oto ogólne wytyczne:

Badania RTG bez kontrastu:

Większość badań RTG bez kontrastu (np. klatki piersiowej, kończyn, czaszki) nie wymaga specjalnego przygotowania. Należy:

• Zdjąć wszystkie metalowe przedmioty z obszaru, który będzie badany (biżuteria, zegarki, spinki, okulary)
• Założyć ubranie bez elementów metalowych lub przygotować się na konieczność zdjęcia części garderoby
• Poinformować personel o ciąży lub jej podejrzeniu
• Zabrać ze sobą skierowanie na badanie, dowód tożsamości oraz ewentualnie wyniki wcześniejszych badań obrazowych

Badania wymagające przygotowania:

1. RTG jamy brzusznej, miednicy i dolnego odcinka kręgosłupa (lędźwiowo-krzyżowego) wymaga przygotowania:
   • Na 2 dni przed badaniem stosowanie diety lekkostrawnej (unikanie pokarmów wzdymających, bogatych w błonnik, napojów gazowanych)
   • 24 godziny przed badaniem przyjęcie środka przeczyszczającego oraz leku przeciw wzdęciom (np. Espumisan)
   • 6-8 godzin przed badaniem pozostanie na czczo
   • Powstrzymanie się od palenia papierosów w dniu badania
2. RTG z kontrastem wymaga dodatkowego przygotowania:
   • Pozostanie na czczo przez 6-8 godzin przed badaniem
   • W przypadku badań dolnego odcinka przewodu pokarmowego – dieta uboga w błonnik na 48 godzin przed badaniem
   • W przypadku badań dróg moczowych – oznaczenie poziomu kreatyniny we krwi przed badaniem
   • W przypadku pacjentów z cukrzycą przyjmujących metforminę – może być konieczne czasowe odstawienie leku (po konsultacji z lekarzem)

Specjalne przygotowanie dla kobiet:

Kobiety w wieku rozrodczym powinny:

• Wykonać test ciążowy przed badaniem, jeśli istnieje możliwość ciąży
• Poinformować technika o ciąży lub jej podejrzeniu
• W miarę możliwości planować badania RTG w pierwszej połowie cyklu miesiączkowego (pierwsze 10 dni), gdy prawdopodobieństwo ciąży jest najmniejsze

Przebieg badania RTG

Badanie RTG jest procedurą szybką i bezbolesną. Typowy przebieg badania wygląda następująco:

1. Rejestracja i przygotowanie – pacjent rejestruje się w pracowni RTG, przedstawia skierowanie i dokumenty, wypełnia ankietę dotyczącą stanu zdrowia i potencjalnych przeciwwskazań.
2. Przygotowanie do badania – technik elektroradiologii prosi pacjenta o zdjęcie metalowych przedmiotów i części garderoby zakrywającej badany obszar, następnie zakłada fartuch ochronny z ołowiem na obszary, które nie będą badane (szczególnie na okolice narządów rozrodczych).
3. Pozycjonowanie – pacjent zostaje odpowiednio ułożony w zależności od rodzaju badania. Może to być pozycja stojąca (np. przy RTG klatki piersiowej), siedząca (np. przy RTG zatok) lub leżąca (np. przy RTG jamy brzusznej). Czasami wykonuje się kilka projekcji (zdjęć) z różnych kątów.
4. Wykonanie zdjęcia – technik przechodzi do pomieszczenia sterówki, skąd obsługuje aparat RTG. Prosi pacjenta o wstrzymanie oddechu na kilka sekund (jeśli jest to konieczne) i wykonuje zdjęcie. Ekspozycja na promieniowanie trwa zaledwie ułamki sekundy.
5. Weryfikacja jakości zdjęcia – technik sprawdza, czy jakość wykonanego zdjęcia jest odpowiednia. Jeśli nie, może poprosić o powtórzenie badania.
6. Zakończenie badania – pacjent może się ubrać i opuścić gabinet. Informowany jest o sposobie i terminie odbioru wyników.

W przypadku badań z kontrastem procedura jest bardziej złożona:

1. Podanie środka kontrastowego – doustnie, doodbytniczo lub dożylnie, w zależności od badania.
2. Oczekiwanie – w zależności od badania, może być konieczne odczekanie od kilku minut do nawet godziny, aby środek kontrastowy rozprzestrzenił się w badanym obszarze.
3. Wykonanie serii zdjęć – w określonych odstępach czasu, aby ocenić dystrybucję kontrastu i funkcjonowanie badanych narządów.
4. Obserwacja po badaniu – w przypadku dożylnego podania kontrastu pacjent pozostaje pod obserwacją przez około 30 minut po badaniu, aby wykluczyć ewentualne reakcje niepożądane.

Całe badanie, w zależności od jego rodzaju, trwa od kilku minut (w przypadku prostych prześwietleń) do nawet godziny (w przypadku badań z kontrastem).

Bezpieczeństwo badania RTG i promieniowanie rentgenowskie

Badanie RTG wiąże się z ekspozycją na promieniowanie jonizujące, które potencjalnie może być szkodliwe dla organizmu. Jednak korzyści diagnostyczne z prawidłowo wskazanego badania RTG zdecydowanie przewyższają potencjalne ryzyko. Ważne jest zrozumienie kilku kluczowych kwestii:

Dawka promieniowania:

Dawka promieniowania otrzymywana podczas typowego badania RTG jest bardzo niska. Na przykład:

• RTG klatki piersiowej – około 0,1 mSv (milisiwerta)
• RTG czaszki – około 0,1 mSv
• RTG kręgosłupa – około 1,5 mSv
• RTG jamy brzusznej – około 0,7 mSv

Dla porównania, średnia roczna dawka promieniowania z tła naturalnego, na którą narażony jest każdy człowiek, wynosi około 2,4 mSv.

Potencjalne ryzyko:

Promieniowanie jonizujące może uszkodzić DNA komórek, co teoretycznie może prowadzić do:

• Zwiększonego ryzyka nowotworów
• Mutacji genetycznych
• Zaburzeń płodności
• Przyspieszenia procesów starzenia
• Osłabienia układu odpornościowego

Jednak ryzyko to jest proporcjonalne do dawki promieniowania, a dawka otrzymywana podczas pojedynczego badania RTG jest zbyt niska, aby wywołać zauważalne efekty biologiczne. Problemy zdrowotne mogą wystąpić przy wielokrotnej ekspozycji na wysokie dawki promieniowania w krótkim czasie.

Środki ostrożności:

Aby zminimalizować ryzyko związane z promieniowaniem:

• Badania RTG wykonuje się tylko wtedy, gdy są klinicznie uzasadnione
• Stosuje się osłony (fartuchy ołowiowe) na narządy rozrodcze i inne wrażliwe obszary
• Aparatura RTG jest regularnie kontrolowana i kalibrowana
• Personel medyczny jest odpowiednio przeszkolony
• Stosuje się zasadę ALARA (As Low As Reasonably Achievable) – używa się najniższej możliwej dawki promieniowania pozwalającej uzyskać diagnostyczny obraz

Szczególne przypadki:

1. Ciąża – badanie RTG jest przeciwwskazane u kobiet w ciąży, szczególnie w pierwszym trymestrze, gdy płód jest najbardziej wrażliwy na promieniowanie. Wyjątkiem są sytuacje zagrożenia życia matki, gdy korzyści z badania przewyższają potencjalne ryzyko.
2. Dzieci – organizmy dzieci są bardziej wrażliwe na promieniowanie niż organizmy dorosłych, dlatego u dzieci stosuje się specjalnie dostosowane protokoły badań z niższymi dawkami.
3. Badania wielokrotne – osoby wymagające częstych badań RTG (np. pacjenci z przewlekłymi chorobami) powinny być monitorowane pod kątem łącznej dawki otrzymanego promieniowania.

Czym różni się badanie RTG od tomografii komputerowej (TK)?

Zarówno badanie RTG, jak i tomografia komputerowa (TK) wykorzystują promieniowanie rentgenowskie do obrazowania struktur wewnętrznych organizmu, jednak istnieją między nimi istotne różnice:

Technika obrazowania:

• RTG – tworzy dwuwymiarowy obraz, wszystkie struktury na drodze promienia nakładają się na siebie.
• TK – tworzy serię przekrojów (cienkich warstw), które mogą być łączone w obrazy trójwymiarowe.

Dawka promieniowania:

• RTG – wykorzystuje stosunkowo niską dawkę promieniowania.
• TK – wymaga znacznie wyższej dawki promieniowania (od kilkunastu do nawet kilkudziesięciu razy większej niż pojedyncze RTG).

Szczegółowość obrazu:

• RTG – doskonale uwidacznia struktury kostne, ale ma ograniczoną zdolność różnicowania tkanek miękkich.
• TK – zapewnia znacznie lepsze rozróżnienie między tkankami miękkimi, pozwala na dokładną ocenę narządów wewnętrznych.

Sposób wykonania badania:

• RTG – pacjent może stać, siedzieć lub leżeć na nieruchomym stole.
• TK – pacjent leży na ruchomym stole, który przesuwa się przez okrągły otwór aparatu (gantry).

Czas badania:

• RTG – bardzo krótki, zazwyczaj trwa kilka minut.
• TK – dłuższy, zazwyczaj trwa od kilkunastu do kilkudziesięciu minut.

Zastosowanie:

• RTG – podstawowe badanie w diagnostyce układu kostnego, wstępna ocena klatki piersiowej i jamy brzusznej.
• TK – bardziej zaawansowana diagnostyka narządów wewnętrznych, w tym mózgu, płuc, wątroby, trzustki, nerek, diagnostyka nowotworów, precyzyjna ocena urazów, planowanie leczenia.

Wybór między badaniem RTG a TK zależy od wskazań klinicznych, stanu pacjenta i dostępności sprzętu. RTG jest często badaniem pierwszego wyboru ze względu na niższą dawkę promieniowania i niższy koszt, jednak w wielu przypadkach TK dostarcza znacznie więcej informacji diagnostycznych.

Podsumowanie

Badanie RTG jest cennym narzędziem diagnostycznym, które pozwala na nieinwazyjną ocenę struktur wewnętrznych organizmu. Mimo rozwoju nowocześniejszych technik obrazowania, pozostaje badaniem pierwszego wyboru w wielu sytuacjach klinicznych, szczególnie w diagnostyce układu kostnego i chorób płuc.

Przygotowanie do badania RTG jest zazwyczaj minimalne, a sama procedura jest szybka i bezbolesna. Chociaż wiąże się z ekspozycją na promieniowanie jonizujące, to przy wykonywaniu badania zgodnie ze wskazaniami klinicznymi i przestrzeganiu zasad ochrony radiologicznej, korzyści diagnostyczne zdecydowanie przewyższają potencjalne ryzyko.

Warto pamiętać, że badanie RTG jest tylko jednym z elementów procesu diagnostycznego. Jego wyniki zawsze powinny być interpretowane przez lekarza w kontekście całościowego obrazu klinicznego pacjenta i ewentualnie uzupełniane innymi badaniami, jeśli jest to konieczne.

Dzięki postępowi technologicznemu, współczesne aparaty RTG wykorzystują coraz niższe dawki promieniowania przy jednoczesnym zapewnieniu wysokiej jakości obrazu. Cyfryzacja badań pozwala na łatwiejsze przechowywanie, przesyłanie i przetwarzanie wyników, co usprawnia proces diagnostyczny i poprawia opiekę nad pacjentem.

Bibliografia

1. Wall B.F. Radiation protection dosimetry for diagnostic radiology patients. Radiation Protection Dosimetry. 2004;109(4):409-19. DOI: 10.1093/rpd/nch317 PMID: 15273359.
2. The International Commission on Radiological Protection. The 2007 Recommendations of the International Commission on Radiological Protection. ICRP Publication 103. Ann. ICRP. 2007;37(2-4):1-332. DOI: 10.1016/j.icrp.2007.10.003 PMID: 18082557.
3. Cousins C., Miller D.L., Bernardi G., Rehani M.M., Schofield P., Vañó E., Einstein A.J., Geiger B., Heintz P., Padovani R., Sim K.H. ICRP Publication 120: Radiological protection in cardiology. Annals of the ICRP. 2013;42(1):1-125. DOI: 10.1016/j.icrp.2012.09.001 PMID: 23141687.
4. European Society of Radiology, European Federation of Radiographer Societies. Patient Safety in Medical Imaging: a joint paper of the European Society of Radiology and the European Federation of Radiographer Societies. Insights into Imaging. 2019;10:45. DOI: 10.1186/s13244-019-0721-y PMID: 30949870.
5. Martin C.J. Effective dose: how should it be applied to medical exposures? British Journal of Radiology. 2007;80(956):639-647. DOI: 10.1259/bjr/25922439 PMID: 17646189.
6. Rehani M.M., Ciraj-Bjelac O., Vañó E., Miller D.L., Walsh S., Giordano B.D., Persliden J. ICRP Publication 117: Radiological protection in fluoroscopically guided procedures performed outside the imaging department. Annals of the ICRP. 2010;40(6):1-102. DOI: 10.1016/j.icrp.2012.03.001 PMID: 22732420.
7. Mattsson S., Vañó E. ICRP perspective on criteria of acceptability for medical radiological equipment. Radiation Protection Dosimetry. 2013;153(2):158-160. DOI: 10.1093/rpd/ncs296 PMID: 23175639.