Leki stosowane w dermatologii

Dermatologia stanowi jedną z najdynamiczniej rozwijających się dziedzin medycyny, zajmującą się nie tylko leczeniem schorzeń skóry, włosów i paznokci, ale również kompleksową opieką nad pacjentami zmagającymi się z różnorodnymi problemami dermatologicznymi. W ostatnich latach obserwujemy znaczący wzrost częstości występowania chorób skóry, co wymusza ciągłe doskonalenie metod terapeutycznych oraz wprowadzanie innowacyjnych preparatów farmakologicznych. Współczesna farmakoterapia dermatologiczna obejmuje szerokie spektrum możliwości – od prostych preparatów miejscowych dostępnych bez recepty, przez zaawansowane antybiotyki i retinoidy, aż po przełomowe leki biologiczne wykorzystujące najnowsze osiągnięcia immunologii i biologii molekularnej. Skuteczne leczenie schorzeń skóry wymaga nie tylko precyzyjnego doboru odpowiednich leków, ale także indywidualnego podejścia do każdego pacjenta, uwzględniającego rodzaj schorzenia, jego nasilenie, wiek chorego oraz obecność chorób współistniejących. Właściwa edukacja pacjenta, systematyczne stosowanie zaleconych preparatów oraz odpowiednia pielęgnacja skóry stanowią fundamenty udanej terapii dermatologicznej, która ma na celu nie tylko wyeliminowanie objawów choroby, ale przede wszystkim poprawę komfortu życia i przywrócenie pacjentom pewności siebie.

Najczęstsze schorzenia dermatologiczne wymagające leczenia farmakologicznego

Problemy dermatologiczne mogą pojawić się w każdym okresie życia, od niemowlęctwa po wiek podeszły. Ich różnorodność oraz częstość występowania sprawiają, że stanowią istotne wyzwanie zarówno dla pacjentów, jak i dla lekarzy. Do najczęściej diagnozowanych i wymagających specjalistycznego leczenia farmakologicznego schorzeń dermatologicznych należą:

• Trądzik zwyczajny – dotyka ponad 85% populacji w okresie dojrzewania, ale coraz częściej występuje również u osób dorosłych, szczególnie kobiet powyżej 25. roku życia
• Trądzik różowaty – przewlekła choroba zapalna skóry twarzy, charakteryzująca się rumieniem i teleangiektazjami
• Atopowe zapalenie skóry (AZS) – przewlekła choroba zapalna dotycząca 15-20% dzieci i 7-10% dorosłych
• Łuszczyca – autoimmunologiczna choroba zapalna występująca u 2-3% populacji, powodująca znaczne obniżenie jakości życia
• Grzybice – zakażenia skóry, paznokci i włosów wywołane przez dermatofity lub drożdżaki
• Wyprysk kontaktowy – reakcja alergiczna lub podrażniająca na substancje kontaktujące się ze skórą
• Pokrzywka – schorzenie charakteryzujące się występowaniem świądu i bąbli na skórze
• Łupież – często występujące złuszczanie się skóry owłosionej głowy
• Brodawki wirusowe – zakażenia wywołane przez wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)

Każde z wymienionych schorzeń wymaga specyficznego podejścia terapeutycznego oraz właściwego doboru preparatów farmakologicznych z różnych grup leków dermatologicznych.

Główne grupy leków stosowanych w dermatologii

Leki przeciwtrądzikowe – kompleksowe możliwości terapeutyczne

Trądzik pozostaje jednym z najczęstszych problemów dermatologicznych, dotykającym znaczną część populacji nie tylko w okresie dojrzewania, ale również w życiu dorosłym. W leczeniu trądziku stosuje się różnorodne grupy leków, których dobór zależy od typu i nasilenia zmian skórnych.

Retinoidy miejscowe i ogólne

Retinoidy, będące pochodnymi witaminy A, stanowią podstawę leczenia wielu postaci trądziku. Ich działanie opiera się na kilku mechanizmach, które kompleksowo wpływają na proces chorobowy. Normalizują proces keratynizacji w ujściach mieszków włosowych, zapobiegając ich blokowaniu i powstawaniu zaskórników. Działają również przeciwzapalnie, zmniejszają wydzielanie sebum oraz wykazują właściwości komedolityczne.

Do retinoidów stosowanych miejscowo należą: tretynoina, izotretynoina, adapalen oraz tazaroten. Adapalen charakteryzuje się lepszą tolerancją skórną w porównaniu z tretynoiną, co czyni go preferowanym wyborem u pacjentów z wrażliwą skórą. W przypadku ciężkich postaci trądziku, które nie reagują na leczenie miejscowe, stosuje się doustną izotretynoinę w dawce 0,5-1,0 mg na kilogram masy ciała na dobę. Jest to jedyny lek oddziałujący na wszystkie cztery czynniki patogenetyczne trądziku. Kuracja izotretynoiną trwa zwykle 16-24 tygodnie, a skumulowana dawka powinna wynosić minimum 120 mg na kilogram masy ciała dla zapewnienia długotrwałych efektów.

Ze względu na silne działanie teratogenne izotretynoiny, kobiety w wieku rozrodczym muszą stosować skuteczną antykoncepcję w trakcie leczenia oraz przez trzy miesiące po jego zakończeniu. Podczas terapii konieczne jest regularne monitorowanie funkcji wątroby oraz poziomu lipidów we krwi.

Nadtlenek benzoilu

Nadtlenek benzoilu pozostaje jednym z najczęściej stosowanych leków w terapii trądziku ze względu na szerokie spektrum działania. Wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne, hamując namnażanie Cutibacterium acnes, bakterii odgrywającej kluczową rolę w patogenezie trądziku. Dodatkowo działa keratolitycznie oraz przeciwzapalnie. Dostępny jest w stężeniach od 2,5% do 10%, przy czym niższe stężenia są zwykle równie skuteczne, a lepiej tolerowane przez skórę. Ważną zaletą nadtlenku benzoilu jest zapobieganie rozwojowi antybiotykooporności bakterii, dlatego zaleca się jego stosowanie w terapii skojarzonej z antybiotykami.

Antybiotyki w leczeniu trądziku

Antybiotyki stosuje się w leczeniu trądziku zapalnego ze względu na ich działanie przeciwbakteryjne oraz właściwości przeciwzapalne. Do antybiotyków miejscowych należą klindamycyna i erytromycyna, natomiast w leczeniu ogólnym wykorzystuje się głównie tetracyklinę, doksycyklinę, minocyklinę, limecyklinę oraz erytromycynę.

Obecnie zaleca się, aby antybiotyki nie były stosowane w monoterapii, ponieważ zwiększa to ryzyko rozwoju oporności bakteryjnej. Powinny być zawsze łączone z innymi lekami przeciwtrądzikowymi, takimi jak retinoidy lub nadtlenek benzoilu. Czas terapii antybiotykowej powinien być ograniczony do niezbędnego minimum, zazwyczaj nie dłużej niż 3 miesiące.

Kwas azelainowy

Kwas azelainowy charakteryzuje się wielokierunkowym działaniem w terapii trądziku. Hamuje wzrost bakterii Cutibacterium acnes, normalizuje proces rogowacenia naskórka oraz wykazuje właściwości przeciwzapalne. Dodatkową zaletą jest jego działanie rozjaśniające przebarwienia pozapalne, co czyni go szczególnie przydatnym u pacjentów z ciemną karnacją lub skłonnością do hiperpigmentacji. Kwas azelainowy jest dobrze tolerowany i może być stosowany przez kobiety w ciąży pod kontrolą lekarza.

Leki hormonalne w terapii trądziku

U kobiet z trądzikiem hormonalnym, który często lokalizuje się w dolnej części twarzy i wiąże się z cyklem miesiączkowym, stosuje się terapię hormonalną. Doustne środki antykoncepcyjne zawierające antyandrogeny, takie jak cyproteron lub drospirenon, pomagają regulować poziom hormonów i zmniejszać produkcję sebum. Spironolakton, lek moczopędny o działaniu antyandrogennym, również znajduje zastosowanie w leczeniu trądziku u kobiet, choć jest to stosowanie off-label.

Leki przeciwgrzybicze stosowane w dermatologii

Grzybice skóry, włosów i paznokci należą do częstych zakażeń wymagających specyficznego leczenia przeciwgrzybiczego. W zależności od lokalizacji, rozległości i rodzaju zakażenia stosuje się różne grupy leków.

Azole – pochodne imidazolu i triazolu

Leki z grupy azoli hamują syntezę ergosterolu, kluczowego składnika błony komórkowej grzybów. Do azoli stosowanych miejscowo należą: klotrimazol, mikonazol, ketokonazol oraz ekonazol. W przypadku rozległych lub opornych na leczenie miejscowe grzybic stosuje się azole doustnie, w tym itrakonazol i flukonazol.

Alliloaminy

Terbinafina i naftifina, należące do grupy alliloamin, cechują się silnym działaniem przeciwgrzybiczym, szczególnie wobec dermatofitów. Terbinafina stosowana doustnie jest lekiem z wyboru w leczeniu grzybicy paznokci, a kuracja trwa zazwyczaj 6-12 tygodni w zależności od lokalizacji zakażenia.

Inne preparaty przeciwgrzybicze

Cyklopiroks i amorolfina stosowane są głównie miejscowo w leczeniu grzybicy paznokci w postaci lakierów. Nystatyna wykazuje skuteczność przeciwko drożdżakom i znajduje zastosowanie w leczeniu kandydozy skóry i błon śluzowych.

Kortykosteroidy miejscowe – leki o szerokim zastosowaniu

Kortykosteroidy miejscowe należą do najczęściej przepisywanych leków w dermatologii. Działają przeciwzapalnie, przeciwświądowo, obkurczają naczynia krwionośne oraz wykazują właściwości immunosupresyjne. Ze względu na siłę działania dzieli się je na cztery grupy:

• Grupa I – słabe (hydrokortyzon 0,5-1%)
• Grupa II – umiarkowane (triamcynolon 0,1%)
• Grupa III – silne (mometazon, betametazon)
• Grupa IV – bardzo silne (klobetazol)

Kortykosteroidy stosuje się w leczeniu wielu schorzeń dermatologicznych, takich jak atopowe zapalenie skóry, wyprysk kontaktowy, łuszczyca, liszaj płaski, toczeń rumieniowaty czy pokrzywka. Wybór odpowiedniej grupy i postaci farmaceutycznej zależy od rodzaju schorzenia, lokalizacji zmian oraz ich nasilenia.

Przy stosowaniu kortykosteroidów należy pamiętać o możliwych działaniach niepożądanych, szczególnie przy długotrwałym użyciu. Mogą one obejmować ścieńczenie skóry (atrofię), powstawanie rozstępów, teleangiektazje, zaburzenia pigmentacji oraz zwiększone ryzyko nadkażeń bakteryjnych i grzybiczych. Szczególną ostrożność należy zachować przy stosowaniu na twarz oraz w fałdach skórnych.

Leki immunomodulujące – nowoczesna terapia chorób skóry

Leki immunomodulujące stanowią stosunkowo nową grupę preparatów dermatologicznych, które w znaczący sposób rozszerzyły możliwości terapeutyczne, szczególnie w leczeniu atopowego zapalenia skóry i łuszczycy.

Inhibitory kalcyneuryny

Takrolimus i pimekrolimus to miejscowe inhibitory kalcyneuryny, które działają poprzez hamowanie aktywacji limfocytów T i uwalniania cytokin prozapalnych. W przeciwieństwie do kortykosteroidów nie powodują atrofii skóry, co czyni je bezpieczniejszą opcją do długoterminowego stosowania oraz na delikatne obszary skóry, takie jak twarz, powieki czy okolice narządów płciowych. Takrolimus dostępny jest w dwóch stężeniach: 0,03% i 0,1%, natomiast pimekrolimus w stężeniu 1%.

Leki biologiczne – przełom w leczeniu dermatologicznym

Leki biologiczne zrewolucjonizowały leczenie ciężkich postaci chorób dermatologicznych. Są to białka pochodzące z żywych komórek lub uzyskane dzięki metodom inżynierii genetycznej, które selektywnie blokują konkretne elementy kaskady zapalnej.

W leczeniu łuszczycy stosuje się:

• Inhibitory TNF-α: etanercept, adalimumab, infliksymab, certolizumab, golimumab
• Inhibitory IL-12/23: ustekinumab
• Inhibitory IL-17: sekukinumab, iksekizumab
• Inhibitory IL-17A i IL-17F: bimekizumab (zatwierdzony w 2024 roku, wykazujący bardzo wysoką skuteczność)
• Inhibitory IL-23: ryzykwizumab, tyldrakizumab, guselkumab

W leczeniu ciężkiego atopowego zapalenia skóry wykorzystuje się:

• Dupilumab – inhibitor receptora IL-4, zatwierdzony do stosowania u pacjentów od 6. roku życia
• Inhibitory JAK: baricytynib, upadacytynib (stosowane również off-label w niektórych przypadkach łuszczycy)

Leki biologiczne charakteryzują się wysoką skutecznością oraz dobrym profilem bezpieczeństwa, choć jako leki immunosupresyjne zwiększają nieznacznie ryzyko infekcji. W Polsce są dostępne w ramach programów lekowych NFZ dla pacjentów spełniających określone kryteria.

Preparaty do leczenia ran i owrzodzeń

W terapii trudno gojących się ran, owrzodzeń oraz oparzeń stosuje się różnorodne preparaty wspomagające proces gojenia:

• Preparaty z alantoiną – stymulują regenerację tkanek
• Maści z wyciągiem z nagietka – działają przeciwzapalnie i przyspieszają gojenie
• Opatrunki hydrokoloidowe i hydrożelowe – zapewniają optymalne środowisko do gojenia
• Preparaty zawierające srebro – działają przeciwbakteryjnie
• Kolagenazy – enzymy rozkładające martwe tkanki, ułatwiające proces oczyszczania rany

Leki przeciwświądowe

Świąd skóry stanowi jeden z najuciążliwszych objawów wielu chorób dermatologicznych. Oprócz kortykosteroidów w łagodzeniu świądu stosuje się:

• Leki przeciwhistaminowe I generacji (hydroksyzyna, difenhydramina) – działają silnie przeciwświądowo, ale mogą powodować senność
• Leki przeciwhistaminowe II generacji (cetyryzyna, lewocetyryzyna, loratadyna, desloratadyna, feksofenadyna) – skuteczne przy mniejszym ryzyku senności
• Miejscowe środki znieczulające (lidokaina, polidokanol)
• Preparaty z mentolem i kamforą – dają uczucie chłodu i łagodzą świąd

Leczenie farmakologiczne najczęstszych schorzeń dermatologicznych

Kompleksowe podejście do terapii trądziku

Leczenie trądziku wymaga indywidualnego podejścia i często łączenia różnych metod terapeutycznych. Według standardów współczesnej dermatologii wyróżnia się pięć stopni nasilenia trądziku, co pozwala na odpowiedni dobór terapii.

Trądzik łagodny

W przypadku trądziku łagodnego, charakteryzującego się głównie zaskórnikami i niewielką liczbą grudek i krost, leczeniem pierwszego wyboru są miejscowe retinoidy, takie jak adapalen lub tretynoina. Alternatywnie można zastosować kwas azelainowy lub kwas salicylowy. Leczenie miejscowe jest wystarczające u około 60% pacjentów z trądzikiem.

Trądzik umiarkowany

W trądziku grudkowo-krostkowym o umiarkowanym nasileniu zaleca się terapię skojarzoną, łączącą miejscowe retinoidy z nadtlenkiem benzoilu lub antybiotykiem miejscowym. Metaanalizy z 2024 roku wskazują, że najbardziej skuteczną opcją w tej postaci trądziku jest kombinacja retinoidu z nadtlenkiem benzoilu.

Trądzik średnio ciężki i ciężki

W ciężkich postaciach trądziku konieczne jest włączenie terapii ogólnej. Stosuje się antybiotyki doustne (najczęściej tetracykliny) w połączeniu z miejscowymi retinoidami i nadtlenkiem benzoilu. U kobiet rozważa się również hormonalną antykoncepcję o działaniu antyandrogennym. W przypadku trądziku guzkowo-torbielowatego lekiem z wyboru jest doustna izotretynoina.

Trądzik u osób dorosłych

Trądzik u dorosłych, szczególnie kobiet, ma często podłoże hormonalne i charakteryzuje się lokalizacją zmian w dolnej części twarzy. W jego leczeniu stosuje się terapie hormonalne, spironolakton, łagodniejsze retinoidy miejscowe oraz kwas azelainowy. Często pomocne są również zabiegi dermatologii estetycznej, takie jak peelingi chemiczne czy terapia światłem LED.

Leczenie farmakologiczne atopowego zapalenia skóry

Atopowe zapalenie skóry wymaga kompleksowego leczenia obejmującego nie tylko farmakoterapię, ale również odpowiednią pielęgnację i unikanie czynników zaostrzających. W leczeniu miejscowym stosuje się kortykosteroidy o odpowiedniej sile działania, dobierane w zależności od lokalizacji i nasilenia zmian. Na delikatne obszary skóry preferuje się inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus).

W przypadku ciężkiego, opornego na leczenie miejscowe AZS stosuje się leki ogólne. Najnowsze rekomendacje wskazują na dupilumab jako lek pierwszego wyboru w tej grupie pacjentów. Jest to inhibitor receptora IL-4, który wykazuje wysoką skuteczność i dobry profil bezpieczeństwa. W Polsce jest dostępny w ramach programu lekowego NFZ dla pacjentów spełniających określone kryteria.

Leczenie farmakologiczne łuszczycy

Łuszczyca to przewlekła choroba zapalna skóry dotycząca około 2-3% populacji. Wybór metody leczenia zależy od nasilenia choroby, jej postaci oraz lokalizacji zmian.

W łuszczycy łagodnej i umiarkowanej stosuje się leczenie miejscowe obejmujące kortykosteroidy, pochodne witaminy D3 (kalcypotriol, takacalcytol), preparaty łączone (kalcypotriol z betametazonem) oraz retinoidy miejscowe (tazaroten). W leczeniu łuszczycy skóry owłosionej głowy skuteczne są szampony zawierające kwas salicylowy, smoły lub ketokonazol.

W łuszczycy o nasileniu umiarkowanym do ciężkiego, gdy leczenie miejscowe jest niewystarczające, stosuje się leki ogólne, w tym klasyczne leki immunosupresyjne (metotreksat, cyklosporyna A, acytretyna) oraz leki biologiczne. Współczesna terapia biologiczna łuszczycy obejmuje inhibitory TNF-α, inhibitory IL-12/23, IL-17 oraz IL-23. Najnowsze leki, takie jak bimekizumab (zarejestrowany w 2024 roku), wykazują bardzo wysoką skuteczność, umożliwiając uzyskanie całkowitego wyczyszczenia skóry (PASI 100) u znacznej części pacjentów.

Zasady bezpiecznego stosowania leków dermatologicznych

Dla osiągnięcia optymalnych efektów terapeutycznych przy jednoczesnym minimalizowaniu ryzyka działań niepożądanych należy przestrzegać podstawowych zasad stosowania leków dermatologicznych:

Systematyczność i cierpliwość

Większość leków dermatologicznych działa dopiero po regularnym stosowaniu przez kilka tygodni. Pierwsze efekty leczenia trądziku pojawiają się zwykle po 4-8 tygodniach, a pełna poprawa może nastąpić dopiero po 3-6 miesiącach regularnej terapii. Pacjenci często przerywają leczenie przedwcześnie, nie zauważając szybkich efektów, co stanowi główną przyczynę niepowodzeń terapeutycznych.

Prawidłowa aplikacja preparatów

Większość leków dermatologicznych powinna być aplikowana na czystą, suchą skórę. Ilość stosowanego preparatu można określać za pomocą jednostki FTU (finger tip unit) – odpowiada ona ilości kremu wyciśniętego z tuby na odcinek od czubka do pierwszego stawu palca wskazującego i wystarcza do pokrycia obszaru wielkości dwóch dłoni dorosłego człowieka.

Właściwe łączenie preparatów

Jeśli konieczne jest stosowanie kilku preparatów miejscowych, należy zachować odpowiedni odstęp czasowy między ich aplikacją (zwykle 15-30 minut). Retinoidy najlepiej stosować wieczorem ze względu na ich fotowrażliwość, natomiast preparaty z filtrem UV rano. Niektóre substancje mogą ze sobą reagować – na przykład retinoidy i nadtlenek benzoilu mogą wzajemnie osłabiać swoje działanie, jeśli są aplikowane jednocześnie.

Ochrona przeciwsłoneczna

Wiele leków dermatologicznych zwiększa wrażliwość skóry na promieniowanie UV. Szczególnie dotyczy to retinoidów, kwasów oraz niektórych antybiotyków. Podczas leczenia tymi preparatami konieczne jest codzienne stosowanie kremów z wysokim filtrem przeciwsłonecznym (SPF 30 lub wyższy).

Działania niepożądane leków dermatologicznych i ich minimalizowanie

Większość leków dermatologicznych stosowanych miejscowo jest dobrze tolerowana, jednak mogą powodować różnorodne działania niepożądane, których świadomość pozwala na ich wczesne rozpoznanie i odpowiednią reakcję.

Retinoidy

Najczęstsze działania niepożądane to suchość i podrażnienie skóry, łuszczenie oraz zwiększona wrażliwość na słońce. W przypadku retinoidów doustnych mogą występować: suchość śluzówek (ust, nosa, oczu), bóle stawów i mięśni, wzrost poziomu cholesterolu i triglicerydów we krwi oraz silne działanie teratogenne. Wymaga to regularnego monitorowania parametrów biochemicznych oraz bezwzględnego stosowania skutecznej antykoncepcji u kobiet.

Kortykosteroidy miejscowe

Długotrwałe stosowanie, szczególnie silnych kortykosteroidów, może prowadzić do atrofii skóry, powstawania teleangiektazji, rozstępów, zaburzeń pigmentacji oraz zwiększonego ryzyka nadkażeń. Po nagłym odstawieniu może wystąpić efekt z odbicia, charakteryzujący się zaostrzeniem zmian skórnych.

Antybiotyki

Mogą powodować podrażnienia miejscowe oraz nadkażenia grzybicze. W przypadku antybiotyków ogólnych najczęstsze są zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz reakcje fotouczuleniowe. Długotrwałe stosowanie zwiększa ryzyko rozwoju antybiotykooporności.

Nadtlenek benzoilu

Najczęstsze działania niepożądane to podrażnienie i przesuszenie skóry. Preparat może również odbarwiać włosy, brwi oraz tkaniny. Rzadko może wywołać kontaktowe zapalenie skóry.

Leki biologiczne

Mogą zwiększać ryzyko infekcji oraz reakcji alergicznych. Najczęstsze działania niepożądane to reakcje w miejscu wstrzyknięcia, infekcje górnych dróg oddechowych oraz zapalenie nosogardzieli. Pacjenci powinni być monitorowani pod kątem objawów zakażenia.

Bibliografia

1. Simpson EL, Bieber T, Guttman-Yassky E, Beck LA, Blauvelt A, Cork MJ, Silverberg JI, Deleuran M, Kataoka Y, Lacour JP, Kingo K, Worm M, Poulin Y, Wollenberg A, Soo Y, Graham NM, Pirozzi G, Akinlade B, Staudinger H, Mastey V, Eckert L, Gadkari A, Stahl N, Yancopoulos GD, Ardeleanu M. Two Phase 3 Trials of Dupilumab versus Placebo in Atopic Dermatitis. N Engl J Med. 2016;375(24):2335-2348. DOI: 10.1056/NEJMoa1610020 PMID: 27690741
2. Beck LA, Thaçi D, Hamilton JD, Graham NM, Bieber T, Rocklin R, Ming JE, Ren H, Kao R, Simpson E, Ardeleanu M, Weinstein SP, Pirozzi G, Guttman-Yassky E, Suárez-Fariñas M, Hultsch T, Mastey V, Koreleva S, Stahl N, Yancopoulos GD, Radin AR. Dupilumab treatment in adults with moderate-to-severe atopic dermatitis. N Engl J Med. 2014;371(2):130-139. DOI: 10.1056/NEJMoa1314768 PMID: 25006719
3. Leyden J, Stein-Gold L, Weiss J. Why Topical Retinoids Are Mainstay of Therapy for Acne. Dermatol Ther (Heidelb). 2017;7(3):293-304. DOI: 10.1007/s13555-017-0185-2 PMID: 28585191
4. Thielitz A, Gollnick H. Topical retinoids in acne vulgaris: update on efficacy and safety. Am J Clin Dermatol. 2008;9(6):369-381. DOI: 10.2165/0128071-200809060-00003 PMID: 18973403