Półpasiec – co to takiego, jak się objawia i czy jest zaraźliwy?

Półpasiec to choroba zakaźna wywoływana przez wirusa ospy wietrznej i półpaśca (Varicella zoster virus, VZV), który po pierwotnym zakażeniu i przechorowaniu ospy wietrznej pozostaje w organizmie człowieka w stanie uśpienia w zwojach nerwowych. W sprzyjających okolicznościach, najczęściej przy obniżonej odporności, wirus ulega reaktywacji, powodując charakterystyczną, jednostronną wysypkę i dotkliwy ból. Półpasiec dotyka głównie osób starszych oraz pacjentów z osłabionym układem odpornościowym, ale może wystąpić u każdego, kto przebył wcześniej ospę wietrzną. Zapadalność na półpasiec wzrasta z wiekiem – szacuje się, że około połowa wszystkich przypadków występuje po 60. roku życia, a ryzyko zachorowania po 85. roku życia wynosi nawet 50%.

Czy półpasiec jest zaraźliwy?

Kwestia zaraźliwości półpaśca jest nieco złożona i warto ją dokładnie wyjaśnić:

• Sam półpasiec nie jest bezpośrednio zaraźliwy – nie można „zarazić się półpaścem” od osoby chorej na półpasiec.
• Wirus VZV jest jednak zakaźny – osoba z aktywnym półpaścem może przenosić wirusa ospy wietrznej i półpaśca.
• Osoba, która nigdy nie chorowała na ospę wietrzną ani nie była szczepiona, może zarazić się wirusem VZV od chorego na półpasiec i rozwinąć ospę wietrzną (nie półpasiec).
• Zaraźliwość istnieje wyłącznie w okresie aktywnych zmian skórnych – od momentu pojawienia się pęcherzyków do czasu ich wyschnięcia i powstania strupów.
• Przenoszenie wirusa następuje poprzez bezpośredni kontakt z płynem surowiczym znajdującym się w pęcherzykach, rzadziej drogą kropelkową.
• Zakrywanie wysypki odzieżą znacząco zmniejsza ryzyko zarażenia.

Osoby, które już przebyły ospę wietrzną lub zostały przeciwko niej zaszczepione, mają zazwyczaj wystarczającą odporność, by uniknąć zakażenia. Jednak w przypadku poważnego osłabienia układu odpornościowego, teoretycznie możliwe jest ponowne zakażenie.

Jak dochodzi do rozwoju półpaśca?

Półpasiec pojawia się w wyniku reaktywacji uśpionego wirusa VZV. Po przebytej ospie wietrznej wirus nie zostaje całkowicie wyeliminowany z organizmu, lecz pozostaje w stanie latencji w zwojach nerwowych czuciowych, głównie w grzbietowych zwojach czuciowych rdzenia kręgowego lub zwojach nerwów czaszkowych.

Czynniki, które mogą prowadzić do reaktywacji wirusa i rozwoju półpaśca:

• Wiek – najsilniejszy czynnik ryzyka, związany z naturalnym osłabieniem odporności
• Choroby osłabiające układ odpornościowy – HIV/AIDS, chłoniaki, białaczki, nowotwory
• Leczenie immunosupresyjne – leki po przeszczepach, chemioterapia, sterydy
• Stres fizyczny i psychiczny – przewlekły stres, urazy, przepracowanie
• Inne choroby przewlekłe – cukrzyca, choroby autoimmunologiczne
• Uwarunkowania genetyczne – zwiększona podatność u niektórych osób

U dzieci półpasiec występuje rzadko, choć możliwy jest u tych, których matki przechodziły ospę wietrzną podczas ciąży (po 20. tygodniu) lub u dzieci, które przebyły ospę wietrzną we wczesnym dzieciństwie.

Objawy półpaśca – jak go rozpoznać?

Przebieg kliniczny półpaśca zwykle obejmuje kilka charakterystycznych etapów:

Faza prodromalna (zwiastunowa)

Przed pojawieniem się wysypki, przez 2-4 dni, mogą występować:

• Ból, pieczenie, mrowienie lub swędzenie skóry w określonym obszarze
• Ogólne osłabienie i złe samopoczucie
• Bóle głowy
• Stan podgorączkowy lub gorączka
• Nadwrażliwość na światło

Faza ostra (wysypkowa)

• Charakterystyczna jednostronna wysypka – pojawia się na obszarze unerwionym przez zajęty nerw czuciowy (dermatom), zwykle nie przekraczając linii środkowej ciała
• Ewolucja zmian skórnych:
  1. Czerwone plamy i grudki
  2. Pęcherzyki wypełnione przezroczystym płynem
  3. Pęknięcie pęcherzyków i powstanie nadżerek/owrzodzeń
  4. Tworzenie się strupów
• Lokalizacja – najczęściej na tułowiu wzdłuż przebiegu nerwów międzyżebrowych, ale może występować na twarzy, głowie, szyi czy kończynach
• Dotkliwy ból – często nieproporcjonalnie silny w stosunku do zmian skórnych, opisywany jako piekący, kłujący, pulsujący

Faza zdrowienia

• Wysychanie pęcherzyków i tworzenie strupów (7-10 dni od pojawienia się wysypki)
• Stopniowe odpadanie strupów (2-4 tygodnie)
• Możliwe pozostawienie blizn lub przebarwień

Odmiany kliniczne półpaśca

W zależności od lokalizacji i przebiegu, półpasiec może mieć kilka szczególnych postaci:

1. Półpasiec oczny – zajmuje pierwszą gałąź nerwu trójdzielnego, co może prowadzić do zapalenia rogówki, spojówek, a nawet trwałego uszkodzenia wzroku. Wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej.
2. Półpasiec uszny (zespół Ramsaya Hunta) – zajmuje nerw słuchowy i twarzowy, powodując wysypkę w okolicy ucha, zaburzenia słuchu, zawroty głowy i porażenie twarzy.
3. Półpasiec rozsiany – zmiany skórne występują w wielu dermatomach, często u osób z poważnym niedoborem odporności. Przypomina ospę wietrzną.
4. Półpasiec zgorzelinowy – ciężka postać z martwicą tkanek i tworzeniem się owrzodzeń.
5. Półpasiec krwotoczny – z wylewami krwi do skóry.

Leczenie półpaśca

Skuteczne leczenie półpaśca wymaga kompleksowego podejścia:

Leczenie przeciwwirusowe

• Acyklowir, walacyklowir, famcyklowir – leki hamujące namnażanie wirusa
• Najskuteczniejsze gdy zastosowane w ciągu pierwszych 72 godzin od pojawienia się wysypki
• Typowy czas leczenia: 7-10 dni
• Mogą skrócić czas trwania choroby i złagodzić jej przebieg

Leczenie bólu

• Leki przeciwbólowe (paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne)
• W przypadku silnego bólu – opioidy, leki przeciwdepresyjne (np. amitryptylina), przeciwpadaczkowe (gabapentyna, pregabalina)
• W ciężkich przypadkach – glikokortykosteroidy

Pielęgnacja zmian skórnych

• Utrzymywanie wysypki w czystości
• Łagodne, chłodzące okłady
• Delikatne środki odkażające (np. oktenidyna)
• Unikanie drażniących substancji, pudru czy maści przeciwwirusowych

Leczenie szpitalne

Wskazane w przypadkach:

• Półpaśca ocznego lub usznego
• Ciężkiego przebiegu u osób starszych lub z obniżoną odpornością
• Rozwoju powikłań
• Braku poprawy po leczeniu ambulatoryjnym

Powikłania półpaśca

Półpasiec może prowadzić do różnych powikłań, wśród których najczęstsze to:

1. Neuralgia popółpaścowa – przewlekły ból utrzymujący się miesiącami, a nawet latami po ustąpieniu wysypki. Ryzyko wzrasta z wiekiem – u osób po 70. roku życia występuje nawet u 30% chorych.
2. Powikłania neurologiczne – zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu, porażenia nerwów obwodowych i czaszkowych.
3. Powikłania oczne – zapalenie rogówki, owrzodzenie, jaskra, zaburzenia widzenia, w skrajnych przypadkach utrata wzroku.
4. Wtórne zakażenia bakteryjne – zwykle wywoływane przez gronkowce i paciorkowce.
5. Zaburzenia słuchu – w przypadku zajęcia nerwu słuchowego.
6. Porażenie nerwu twarzowego – prowadzące do asymetrii twarzy.

Zapobieganie półpaścowi

Dostępne są dwa główne sposoby zapobiegania półpaścowi:

1. Szczepienia przeciwko ospie wietrznej – zapobiegają pierwotnej infekcji, a tym samym ryzyku rozwoju półpaśca w przyszłości.
2. Szczepienia przeciwko półpaścowi – dostępne dla osób po 50. roku życia oraz dorosłych z czynnikami ryzyka ciężkiego przebiegu choroby:
   • Szczepionka Shingrix – rekombinowana, nieżywa, o skuteczności około 90%, zalecana jako standard
   • W schemacie podaje się dwie dawki w odstępie 2-6 miesięcy
3. Wzmacnianie odporności – zdrowy styl życia, odpowiednia dieta, aktywność fizyczna, unikanie przewlekłego stresu

Od 1 stycznia 2024 roku w Polsce szczepionka przeciw półpaścowi jest częściowo refundowana (50%) dla pacjentów w wieku ≥65 lat z grupami ryzyka, takimi jak przewlekłe choroby serca, płuc, cukrzyca, niewydolność nerek, niedobory odporności i inne schorzenia.

Bibliografia

1. Cohen JI. Clinical practice: Herpes zoster. N Engl J Med. 2013;369(3):255-263. DOI: 10.1056/NEJMcp1302674 PMID: 23863052.
2. Lal H, Cunningham AL, Godeaux O, Chlibek R, Diez-Domingo J, Hwang SJ, et al. Efficacy of an adjuvanted herpes zoster subunit vaccine in older adults. N Engl J Med. 2015;372(22):2087-2096. DOI: 10.1056/NEJMoa1501184 PMID: 25916341.
3. Johnson RW, Rice AS. Clinical practice. Postherpetic neuralgia. N Engl J Med. 2014;371(16):1526-1533. DOI: 10.1056/NEJMcp1403062 PMID: 25317872.
4. Werner RN, Nikkels AF, Marinović B, Schäfer M, Czarnecka-Operacz M, Agius AM, et al. European consensus-based (S2k) Guideline on the Management of Herpes Zoster – guided by the European Dermatology Forum (EDF) in cooperation with the European Academy of Dermatology and Venereology (EADV), Part 2: Treatment. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2017;31(1):20-29. DOI: 10.1111/jdv.13957 PMID: 27579792.