Paracetamol

Paracetamol – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Paracetamol – substancja o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym. Mechanizm działania paracetamolu opiera się na hamowaniu syntezy prostaglandyn w ośrodkowym układzie nerwowym. Powszechnie stosowany w leczeniu bólów różnego pochodzenia takich jak: bóle głowy, ból zębów, mięśni, kości i stawów, bolesne miesiączkowanie oraz w leczeniu gorączki. Może być stosowany doustnie, doodbytniczo lub dożylnie. Działanie przeciwbólowe utrzymuje się przez 4-6 godzin, a działanie przeciwgorączkowe przez 6-8 godzin. Jest to najczęściej stosowany lek przeciwbólowy na świecie.

Paracetamol występuje w preparatach prostych oraz jako składnik preparatów złożonych na przeziębienie i grypę, z substancjami takimi jak: pseudoefedryna, fenylefryna, chlorfenamina, dekstrometorfan.

Możliwe działania niepożądane: zaburzenia czynności wątroby, zaburzenia hematologiczne (małopłytkowość), hemoliza krwinek, reakcje skórne takie jak pokrzywka oraz rumień.

Uwaga: W przypadku przedawkowania paracetamolu może wystąpić ostra niewydolność wątroby, uszkodzenie lub martwica wątroby, dlatego nie należy stosować równolegle kilku leków zawierających paracetamol. Należy stosować ostrożnie u osób z niewydolnością wątroby lub nerek.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Paracetamol – kompleksowe informacje na temat substancji czynnej

Paracetamol to jeden z najczęściej stosowanych i najbezpieczniejszych leków przeciwbólowych oraz przeciwgorączkowych dostępnych bez recepty. Ta popularna substancja czynna, znana również pod nazwą acetaminofen, od dziesięcioleci stanowi podstawę leczenia objawowego w milionach domów na całym świecie. W przeciwieństwie do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), paracetamol nie wywołuje działania przeciwzapalnego, co czyni go wyjątkowo bezpiecznym dla osób z problemami żołądkowymi, nadciśnieniem czy zaburzeniami krzepnięcia krwi. Jego uniwersalność przejawia się w szerokim spektrum zastosowań – od łagodzenia bólów głowy, zębów i mięśni, przez obniżanie gorączki w przebiegu infekcji, aż po wspomaganie leczenia przewlekłych stanów bólowych. Dostępność w różnych postaciach farmaceutycznych – od tabletek i saszetek, przez syropy dla dzieci, po roztwory do infuzji – sprawia, że paracetamol może być stosowany u pacjentów w każdym wieku, od najmłodszych niemowląt po osoby starsze. Jednak mimo swojego pozornego bezpieczeństwa, paracetamol wymaga odpowiedzialnego stosowania, ponieważ przedawkowanie może prowadzić do poważnych uszkodzeń wątroby, a nawet zagrażać życiu. Kluczem do bezpiecznego i skutecznego wykorzystania tego leku jest zrozumienie jego mechanizmu działania, właściwego dawkowania oraz świadomość potencjalnych zagrożeń związanych z jego niewłaściwym użyciem.

Charakterystyka i mechanizm działania paracetamolu

Paracetamol (N-(4-hydroksyfenylo)acetamid) to organiczny związek chemiczny będący pochodną acetanilidu, który został wprowadzony do lecznictwa w 1956 roku w Wielkiej Brytanii. Obecnie należy do najszerzej stosowanych substancji przeciwbólowych na świecie i znajduje się na liście leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).

Mechanizm działania paracetamolu jest złożony i nie został w pełni poznany, jednak najlepiej udokumentowanym sposobem jego funkcjonowania jest hamowanie aktywności cyklooksygenazy (COX) w ośrodkowym układzie nerwowym – mózgu i rdzeniu kręgowym. W przeciwieństwie do klasycznych NLPZ, które hamują cyklooksygenazy COX-1 i COX-2 w tkankach obwodowych, paracetamol działałby na specyficzną izoformę COX-3, zlokalizowaną głównie w ośrodkowym układzie nerwowym.

Działanie przeciwbólowe paracetamolu polega na blokowaniu syntezy prostaglandyn w OUN, co prowadzi do podwyższenia progu bólowego. Jednocześnie zmniejsza się wrażliwość receptorów bólowych na działanie kinin i serotoniny, które są mediatorami reakcji bólowej. Z kolei efekt przeciwgorączkowy osiągany jest poprzez wpływ na ośrodek termoregulacji w podwzgórzu, gdzie paracetamol zmniejsza stężenie prostaglandyn odpowiedzialnych za utrzymywanie podwyższonej temperatury ciała.

Istotną cechą paracetamolu jest brak działania przeciwzapalnego, co wynika z niemal całkowitego braku wpływu na syntezę prostaglandyn w tkankach obwodowych. Ta właściwość sprawia, że paracetamol nie wywiera charakterystycznych dla NLPZ działań niepożądanych, takich jak podrażnienie błony śluzowej żołądka, wpływ na krzepnięcie krwi czy podwyższanie ciśnienia tętniczego.

Farmakokinetyka i postacie farmaceutyczne

Paracetamol charakteryzuje się korzystnym profilem farmakokinetycznym. Po podaniu doustnym jest dobrze wchłaniany z przewodu pokarmowego, osiągając maksymalne stężenie we krwi w ciągu 30-60 minut od przyjęcia. Przyjęcie leku wraz z posiłkiem może nieznacznie opóźnić wchłanianie, jednak nie wpływa znacząco na ogólną biodostępność.

Substancja ta przenika przez barierę krew-mózg, co umożliwia jej działanie ośrodkowe. Jest metabolizowana głównie w wątrobie, gdzie około 95% dawki przekształcane jest do nieaktywnych metabolitów (glukuronianów i siarczanów), które są wydalane z moczem. Pozostałe 5% metabolizowane jest do formy toksycznej – N-acetylo-p-benzochinoiminy (NAPQI), która w normalnych warunkach jest neutralizowana przez glutathion.

Działanie przeciwbólowe paracetamolu utrzymuje się zazwyczaj przez 4-6 godzin, natomiast efekt przeciwgorączkowy może trwać 6-8 godzin. Po podaniu dożylnym działanie rozpoczyna się już w ciągu 5-10 minut, co czyni tę drogę podania szczególnie wartościową w warunkach szpitalnych.

Paracetamol dostępny jest w różnorodnych postaciach farmaceutycznych:

• Tabletki do połknięcia – najczęstsza forma dla dorosłych (300 mg, 500 mg, 1000 mg)
• Tabletki rozpuszczalne i musujące – zapewniają szybsze działanie
• Kapsułki – alternatywa dla osób mających trudności z połykaniem tabletek
• Saszetki z proszkiem – popularne w preparatach na przeziębienie
• Syropy i zawiesiny doustne – dedykowane dla dzieci
• Czopki doodbytnicze – dla niemowląt i dzieci oraz w przypadku wymiotów
• Roztwory do infuzji – stosowane w szpitalach

Wskazania do stosowania paracetamolu

Paracetamol znajduje zastosowanie w szerokim spektrum dolegliwości związanych z bólem i gorączką. Jego główne wskazania obejmują:

Bóle o słabym i umiarkowanym nasileniu:

• Bóle głowy, w tym napięciowe bóle głowy i migreny
• Bóle zębów i dolegliwości stomatologiczne
• Nerwobóle i bóle pleców
• Bóle mięśniowo-szkieletowe
• Bolesne miesiączkowanie
• Bóle pooperacyjne (jako część terapii wielolekowej)
• Bóle w przebiegu schorzeń nowotworowych (w skojarzeniu z innymi analgetykami)

Stany gorączkowe:

• Gorączka towarzysząca infekcjom wirusowym i bakteryjnym
• Reakcje poszczepienne
• Gorączka w przebiegu przeziębienia i grypy
• Hipertermia różnego pochodzenia

Paracetamol jest szczególnie ceniony u pacjentów, którzy nie mogą stosować NLPZ ze względu na:

• Choroby układu pokarmowego (choroba wrzodowa, zapalenie żołądka)
• Astmę aspirynową
• Zaburzenia krzepnięcia krwi
• Nadciśnienie tętnicze
• Niewydolność serca
• Choroby nerek

Dawkowanie paracetamolu – zasady bezpiecznego stosowania

Właściwe dawkowanie paracetamolu jest kluczowe dla zapewnienia skuteczności terapii przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa. Dawki należy ustalać indywidualnie, uwzględniając wiek, masę ciała oraz stan zdrowia pacjenta.

Dawkowanie u dorosłych

U osób dorosłych o masie ciała powyżej 50 kg zalecana jednorazowa dawka wynosi 500-1000 mg. Lek można przyjmować 3-4 razy na dobę, zachowując minimum 4-godzinny odstęp między kolejnymi dawkami. Maksymalna dawka dobowa nie powinna przekraczać 4 g (4000 mg) dla zdrowych dorosłych.

U pacjentów z czynnikami ryzyka (choroby wątroby, niedożywienie, nadużywanie alkoholu) maksymalna dawka dobowa powinna być ograniczona do 60 mg/kg masy ciała, jednak nie więcej niż 3 g na dobę.

Dawkowanie u dzieci i młodzieży

U dzieci powyżej 12. roku życia oraz młodzieży o masie ciała do 50 kg dawkowanie wynosi:

• Jednorazowo: 500 mg
• Maksymalnie: 60 mg/kg masy ciała na dobę (nie więcej niż 3 g)
• Odstęp między dawkami: minimum 4 godziny

U dzieci od 3. miesiąca do 12. roku życia dawkę ustala się na podstawie masy ciała:

• Dawka jednorazowa: 10-15 mg/kg masy ciała
• Dawka dobowa: 60 mg/kg masy ciała
• Częstotliwość: maksymalnie 4 razy na dobę

Wiek dziecka	Masa ciała	Dawka jednorazowa	Dawka dobowa
3-6 miesięcy	5-7 kg	50-105 mg	300-420 mg
6-12 miesięcy	7-10 kg	105-150 mg	420-600 mg
1-2 lata	10-12 kg	150-180 mg	600-720 mg
2-4 lata	12-16 kg	180-240 mg	720-960 mg
4-6 lat	16-20 kg	240-300 mg	960-1200 mg

Szczególne populacje pacjentów

Kobiety w ciąży i karmiące: Paracetamol może być stosowany w ciąży, jednak należy używać najmniejszej skutecznej dawki przez możliwie najkrótszy czas. W okresie laktacji przedostaje się do mleka matki w niewielkich ilościach, które nie mają znaczenia klinicznego.

Osoby starsze: Mogą wymagać redukcji dawki ze względu na zmniejszoną funkcję wątroby i nerek.

Pacjenci z chorobami wątroby lub nerek: Konieczna jest redukcja dawki i wydłużenie odstępów między podaniami.

Leczenie farmakologiczne – preparaty z paracetamolem dostępne w Polsce

Na polskim rynku farmaceutycznym dostępnych jest kilkadziesiąt preparatów zawierających paracetamol jako substancję czynną. Można je podzielić na preparaty proste (zawierające tylko paracetamol) oraz preparaty złożone (zawierające dodatkowo inne substancje aktywne).

Preparaty proste z paracetamolem

Najpopularniejsze preparaty jednoskładnikowe dostępne bez recepty:

• Acenol – tabletki 300 mg i 500 mg
• Apap – tabletki 500 mg, czopki, syrop
• Paracetamol Biofarm – tabletki 500 mg
• Paracetamol Synoptis – tabletki 500 mg
• Efferalgan – tabletki rozpuszczalne 500 mg, czopki
• Panadol – tabletki 500 mg
• Perfalgan – roztwór do infuzji 10 mg/ml

Preparaty złożone z paracetamolem

Kombinacje z kofeiną:

• Apap Extra – paracetamol 500 mg + kofeina 65 mg
• Paracetamol + Kofeina – różne marki z podobnym składem

Preparaty na przeziębienie:

• Gripex – paracetamol + fenylefryna + chlorofeniryna
• Fervex – paracetamol + fenirynowy maleianian + witamina C
• Coldrex – paracetamol + fenylefryna + kafeine + witamina C
• Theraflu – paracetamol + fenylefryna + fenyryny maleianian

Preparaty wydawane na receptę:

• Doreta – paracetamol 325 mg + tramadol 37,5 mg
• Zaldiar – paracetamol 325 mg + tramadol 37,5 mg
• Poltram Combo – paracetamol 325 mg + tramadol 37,5 mg
• Codipar – paracetamol + kodeina (różne stężenia)

Preparaty pediatryczne

Dla najmłodszych pacjentów dostępne są specjalne formy:

• Apap dla dzieci – syrop 120 mg/5 ml, czopki różne dawki
• Codipar dla dzieci – syrop
• Efferalgan dla dzieci – czopki 80 mg, 150 mg, 300 mg
• Panadol dla dzieci – zawiesina doustna

Wybór odpowiedniego preparatu powinien być dostosowany do wieku pacjenta, preferencji dotyczących formy podania oraz obecności dodatkowych objawów wymagających leczenia.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Mimo wysokiego profilu bezpieczeństwa, paracetamol ma pewne ograniczenia w stosowaniu. Główne przeciwwskazania obejmują:

Przeciwwskazania bezwzględne:

• Nadwrażliwość na paracetamol lub którykolwiek składnik preparatu
• Ciężka niewydolność wątroby
• Ciężka niewydolność nerek (klirens kreatyniny < 30 ml/min)
• Niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej (G-6-PD)
• Niedobór reduktazy methemoglobiny

Szczególne środki ostrożności wymagają:

• Pacjenci z łagodną do umiarkowanej niewydolnością wątroby lub nerek
• Osoby nadużywające alkoholu
• Pacjenci niedożywieni lub odwodnieni
• Chorzy na astmę z nadwrażliwością na kwas acetylosalicylowy
• Osoby przyjmujące leki wpływające na funkcję wątroby
• Pacjenci z zespołem Gilberta i innymi zaburzeniami metabolizmu bilirubiny

Przedawkowanie paracetamolu – objawy i postępowanie

Przedawkowanie paracetamolu stanowi poważne zagrożenie medyczne i jest jedną z głównych przyczyn ostrej niewydolności wątroby w krajach rozwiniętych. Problem ten ma charakter podstępny, ponieważ pierwsze objawy mogą pojawić się dopiero po kilku godzinach od przyjęcia toksycznej dawki.

Mechanizm toksyczności

Za toksyczne działanie paracetamolu odpowiada metabolit NAPQI, który w normalnych warunkach jest neutralizowany przez glutathion. Przy przedawkowaniu zapasy glutathionu zostają wyczerpane, a nadmiar NAPQI powoduje uszkodzenie hepatocytów.

Za dawkę toksyczną dla dorosłych uznaje się:

• Jednorazowo: 6-10 g
• U osób z czynnikami ryzyka: już od 4 g
• U dzieci: > 150 mg/kg masy ciała jednorazowo

Objawy przedawkowania

Faza I (0-24 godziny):

• Nudności i wymioty
• Ból brzucha
• Bladość skóry
• Ogólne osłabienie
• Utrata apetytu
• Nadmierne pocenie

Faza II (24-72 godziny):

• Ból w prawym podżebrzu
• Powiększenie wątroby
• Wzrost aktywności enzymów wątrobowych
• Spadek liczby płytek krwi

Faza III (72-96 godzin):

• Żółtaczka
• Zaburzenia krzepnięcia
• Encefalopatia wątrobowa
• Niedocukrzenie
• Kwasica metaboliczna
• Niewydolność nerek (70% przypadków ciężkich zatruć)

Faza IV (po 4 dniach):

• Regeneracja wątroby (w przypadkach niepowikłanych) lub progresja do śmierci

Leczenie przedawkowania

Antidotum: N-acetylocysteina (prekursor glutathionu)

• Doustnie: dawka początkowa 140 mg/kg, następnie 70 mg/kg co 4 godziny (17 dawek)
• Dożylnie: 150 mg/kg w 15-minutowym wlewie, następnie 50 mg/kg co 4 godziny i 100 mg/kg przez 16 godzin

Skuteczność N-acetylocysteiny jest najwyższa, gdy zostanie podana w ciągu 8-15 godzin od zatrucia, jednak może być skuteczna nawet po dłuższym czasie.

Interakcje lekowe i łączenie z innymi substancjami

Paracetamol może wchodzić w interakcje z różnymi lekami, co wymaga uwagi zarówno ze strony pacjentów, jak i profesjonalistów medycznych.

Ważne interakcje lekowe:

• Warfaryna i inne antykoagulanty: paracetamol może nasilać działanie przeciwzakrzepowe przy długotrwałym stosowaniu
• Chloramfenikol: paracetamol wydłuża jego okres półtrwania
• Lamotrigina: paracetamol może zmniejszać jej stężenie w osoczu
• Induktory enzymów wątrobowych (fenytoina, karbamazepina, fenobarbital): zwiększają ryzyko hepatotoksyczności
• Inhibitory CYP2E1 (cymetydyna, ranitydyna): mogą opóźniać metabolizm paracetamolu

Alkohol: bezwzględnie nie należy łączyć paracetamolu z alkoholem ze względu na znacznie zwiększone ryzyko uszkodzenia wątroby.

Paracetamol u dzieci – szczególne aspekty stosowania

Paracetamol jest lekiem pierwszego wyboru w leczeniu gorączki i bólu u dzieci, zalecanym przez organizacje pediatryczne na całym świecie. Jego bezpieczeństwo u najmłodszych pacjentów zostało potwierdzone w licznych badaniach klinicznych.

Zalecenia ekspertów

Polskie Towarzystwo Pediatryczne wraz z innymi towarzystwami naukowymi opracowało szczegółowe rekomendacje dotyczące stosowania paracetamolu u dzieci:

• Wiek: można stosować od 3. miesiąca życia (u młodszych dzieci tylko na zlecenie lekarza)
• Wskazania: gorączka powyżej 38,5°C powodująca dyskomfort dziecka
• Dawkowanie: 10-15 mg/kg masy ciała jednorazowo
• Częstotliwość: maksymalnie co 4 godziny, do 4 razy na dobę
• Czas stosowania: maksymalnie 3 dni bez konsultacji lekarskiej

Formy pediatryczne

• Syropy i zawiesiny: łatwiejsze w podawaniu, dokładne dawkowanie
• Czopki: idealne dla niemowląt i przy wymiotach
• Tabletki do rozgryzania: dla starszych dzieci

Bibliografia

1. Graham GG, Scott KF. Mechanism of action of paracetamol. Am J Ther. 2005;12(1):46-55. DOI: 10.1097/00045391-200501000-00008 PMID: 15662292
2. Graham GG, Davies MJ, Day RO, Mohamudally A, Scott KF. The modern pharmacology of paracetamol: therapeutic actions, mechanism of action, metabolism, toxicity and recent pharmacological findings. Inflammopharmacology. 2013;21(3):201-32. DOI: 10.1007/s10787-013-0172-x PMID: 23719833