Porażenie prądem elektrycznym – pierwsza pomoc i leczenie

Porażenie prądem elektrycznym stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. Według statystyk, w Polsce około 100 osób rocznie umiera w wyniku porażenia prądem. Do największej liczby wypadków dochodzi w miejscu pracy, jednak jedna trzecia porażeń ma miejsce w domu, a jedna piąta w gospodarstwach wiejskich. Powszechne stosowanie prądu elektrycznego jako źródła energii wpływa na wszystkie obszary naszego życia – zwykle pozytywnie. Od dziecka uczymy się prawidłowego obchodzenia się z prądem i urządzeniami elektrycznymi, jednak wypadki nadal się zdarzają. Wiedza o tym, jak rozpoznać objawy porażenia i jak udzielić pierwszej pomocy, może okazać się kluczowa dla ratowania zdrowia, a nawet życia poszkodowanego.

Czym jest porażenie prądem elektrycznym?

Porażenie prądem elektrycznym to reakcja fizjologiczna organizmu powstała na skutek przepływu prądu elektrycznego przez ciało człowieka lub zwierzęcia. Występuje ono, gdy tkanki ciała zetkną się ze źródłem energii elektrycznej. Prąd to uporządkowany ruch ładunków elektrycznych, który powstaje, gdy wytworzy się napięcie (różnica potencjału) pomiędzy dwoma punktami obwodu elektrycznego oraz gdy jest obecny przewodnik.

Ludzkie ciało może przewodzić prąd ze względu na zawartość jonów w komórkach i płynach ustrojowych. W normalnych warunkach ludzkie tkanki dość dobrze radzą sobie ze słabymi impulsami prądu elektrycznego (takimi, które nie przekraczają ułamka 1 mA i 1 V), które są obecne w organizmie na skutek napięć między tkankami. Jednak zewnętrzny prąd elektryczny o większym natężeniu może prowadzić do poważnych konsekwencji.

Najczęstsze przyczyny porażenia prądem

Do porażenia prądem elektrycznym może dojść w różnych okolicznościach. Najczęstsze przyczyny to:

W domu:

• Niewłaściwe obchodzenie się z elektrycznymi urządzeniami gospodarstwa domowego
• Dotykanie mokrymi rękami podłączonego do sieci sprzętu
• Używanie urządzeń elektrycznych podczas kąpieli (np. suszenie włosów suszarką)
• Nadmierne wyeksploatowanie niektórych urządzeń i odwlekanie ich serwisowania
• Wady konstrukcyjne urządzeń (np. uszkodzenia sznura sieciowego, niesprawna wtyczka)
• Uszkodzenie izolacji kabli elektrycznych
• Niedostateczna izolacja gniazdek

W pracy:

• Kontakt z liniami elektroenergetycznymi
• Niewłaściwa obsługa, konserwacja lub nieprawidłowe podłączenie urządzeń elektrycznych
• Awarie urządzeń
• Naruszenie zasad bezpieczeństwa podczas obsługi sprzętów

Inne przyczyny:

• Kontakt z liniami wysokiego napięcia
• Porażenie piorunem (wyładowanie atmosferyczne)
• Używanie urządzeń elektrycznych w wilgotnym otoczeniu

Porażenie może nastąpić poprzez dotyk bezpośredni (gdy dochodzi do kontaktu z urządzeniem pod napięciem) lub pośredni (gdy na skutek uszkodzenia urządzenia pojawia się potencjał elektryczny na częściach izolowanych, np. na przerwanych kablach).

Objawy porażenia prądem elektrycznym

Objawy porażenia prądem mogą być różnorodne i zależą od wielu czynników, takich jak napięcie prądu, czas ekspozycji, droga przepływu przez ciało oraz indywidualne cechy organizmu. Do najczęstszych objawów należą:

Objawy natychmiastowe:

• Utrata przytomności (od krótkotrwałej po śpiączkę)
• Skurcze mięśni, często uniemożliwiające samodzielne uwolnienie się od źródła prądu
• Ból w miejscu kontaktu i wzdłuż drogi przepływu prądu
• Zaburzenia oddychania
• Zaburzenia rytmu serca (migotanie komór)
• Zatrzymanie krążenia
• Oparzenia skóry w miejscu wejścia i wyjścia prądu

Objawy neurologiczne:

• Uczucie „kopnięcia” (przy lekkim porażeniu)
• Drgawki
• Zaburzenia świadomości
• Amnezja
• Afazja (zaburzenia mowy)
• Zaburzenia czucia w kończynach

Inne objawy:

• Zimna, blada skóra (przy wstrząsie)
• Przyspieszone tętno
• Dreszcze
• Złamania i zwichnięcia (na skutek gwałtownego skurczu mięśni lub upadku)

Lekkie porażenie występuje zazwyczaj przy napięciu poniżej 1000 V. Przy napięciu niższym niż 100 V często nie występują żadne objawy. Jednak przy napięciu powyżej 1000 V ryzyko poważnych konsekwencji drastycznie wzrasta, włącznie z możliwością śmierci.

Skutki porażenia prądem elektrycznym

Skutki porażenia prądem elektrycznym oraz ich trwałość dla ludzkiego organizmu zależą od wielu czynników:

1. Rodzaj prądu – porażenie może nastąpić w wyniku kontaktu z prądem stałym lub zmiennym. Prąd przemienny (ten, który płynie w domowych instalacjach) jest bardziej niebezpieczny niż stały. Prąd przemienny wywołuje głównie migotanie komór serca, natomiast stały – skurcze mięśni.
2. Wysokość napięcia – gdy napięcie przekracza 100 V, skóra traci zdolność stawiania oporu.
3. Czas działania prądu – jeśli prąd przepływa przez ciało krócej niż 0,1-0,5 sekundy, skutki są zwykle mniej poważne. Im dłuższy czas oddziaływania, tym większe ryzyko poważnych obrażeń.
4. Droga przepływu prądu – najbardziej niebezpieczne są przypadki, gdy prąd przepływa drogą: ręka-plecy, ręka-ręka lub ręka-nogi. Szczególnie groźna jest sytuacja, gdy prąd przepływa od lewej ręki do prawej, ponieważ na tej drodze znajduje się serce.
5. Wilgotność skóry – wilgotna skóra stawia znacznie mniejszy opór niż sucha, przez co prąd łatwiej przenika przez ciało.

Skutki krótkoterminowe:

• Oparzenia skóry (od powierzchownych do głębokich)
• Oparzenia narządów wewnętrznych
• Zatrzymanie krążenia
• Zatrzymanie oddechu
• Urazy kręgosłupa i złamania (spowodowane gwałtownym skurczem mięśni lub upadkiem)
• Martwica tkanek w miejscu wejścia i wyjścia prądu

Skutki długoterminowe:

• Zaburzenia rytmu serca
• Przewlekłe bóle neuropatyczne
• Uszkodzenia układu nerwowego
• Drętwienie kończyn
• Przykurcze mięśni
• Problemy ze słuchem i wzrokiem
• Zaburzenia pamięci i koncentracji
• Napady padaczkowe
• Dolegliwości psychiczne (np. zespół stresu pourazowego, depresja, stany lękowe)

U około 6% ofiar porażenia prądem o wysokim napięciu rozwija się zaćma. Mogą również wystąpić problemy z koncentracją, pamięcią czy koordynacją, choć nie ma pewności, czy wynikają one ze zmian neurologicznych, czy powikłań psychologicznych.

Pierwsza pomoc przy porażeniu prądem

Udzielenie pierwszej pomocy osobie porażonej prądem wymaga zachowania szczególnej ostrożności, aby ratownik sam nie został porażony. Procedura postępowania powinna przebiegać następująco:

1. Odłączenie poszkodowanego od źródła prądu

Najważniejszą zasadą jest niedotykanie osoby porażonej prądem, dopóki nie zostanie odcięta od źródła prądu. Należy:

• Wyłączyć bezpieczniki
• Wyjąć wtyczkę z gniazdka
• Jeśli nie można szybko odłączyć zasilania, należy odciągnąć poszkodowanego od źródła prądu za pomocą przedmiotu wykonanego z materiału nieprzewodzącego prądu (np. drewnianego kija, plastikowego przedmiotu)
• Podczas tych czynności najlepiej stać na suchej, nieprzewodzącej powierzchni (gumowy dywanik, suche drewno, plik gazet) lub założyć gumowe obuwie

W przypadku porażenia prądem wysokiego napięcia (np. zerwana linia energetyczna), nie należy zbliżać się do poszkodowanego na odległość mniejszą niż 5 metrów, ponieważ prąd może być przewodzony przez wilgotną ziemię i powietrze. W takiej sytuacji należy natychmiast wezwać służby energetyczne (tel. 991) i pogotowie ratunkowe.

2. Ocena stanu poszkodowanego

Po odcięciu od źródła prądu należy szybko ocenić stan poszkodowanego:

• Sprawdzić, czy jest przytomny
• Sprawdzić, czy oddycha
• Sprawdzić, czy ma tętno
• Ocenić ewentualne obrażenia (oparzenia, złamania)

3. Udzielenie pomocy w zależności od stanu poszkodowanego

Jeśli poszkodowany jest przytomny:

• Wezwać pogotowie ratunkowe
• Pozostać z poszkodowanym do czasu przybycia pomocy
• Okryć go ciepłym kocem i zapewnić wsparcie emocjonalne
• Pilnować, by nie zasypiał

Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, ale oddycha:

• Wezwać pogotowie ratunkowe
• Ułożyć poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej (jeśli można wykluczyć uraz kręgosłupa)
• Monitorować oddech do czasu przybycia pomocy

Jeśli poszkodowany nie oddycha lub nie ma tętna:

• Wezwać pogotowie ratunkowe
• Rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową (RKO):
  • Ułożyć poszkodowanego na plecach na twardym podłożu
  • Wykonać 30 uciśnięć klatki piersiowej (na środku klatki piersiowej, z częstotliwością około 100-120 uciśnięć na minutę)
  • Wykonać 2 oddechy ratownicze (po odchyleniu głowy i uniesieniu żuchwy)
  • Kontynuować cykl 30:2 do czasu przybycia pomocy lub powrotu spontanicznego oddechu i krążenia
• Jeśli dostępny jest automatyczny defibrylator zewnętrzny (AED), należy go użyć zgodnie z instrukcjami

Jeśli występują objawy wstrząsu (blada, zimna skóra, przyspieszone tętno, dreszcze):

• Ułożyć poszkodowanego w pozycji przeciwwstrząsowej (na plecach z uniesionymi nogami)
• Okryć go, aby zapobiec wychłodzeniu

4. Zaopatrzenie oparzeń

Jeśli poszkodowany ma oparzenia:

• Schłodzić oparzone miejsca czystą, chłodną (nie lodowatą) wodą przez 15-20 minut
• Nie stosować lodu bezpośrednio na oparzenia
• Nie smarować oparzeń tłuszczami, maściami ani innymi domowymi środkami
• Zabezpieczyć oparzenia czystym, jałowym opatrunkiem

5. Transport do szpitala

Każda osoba porażona prądem powinna być zbadana przez lekarza, nawet jeśli nie widać wyraźnych obrażeń. Niektóre skutki porażenia mogą ujawnić się z opóźnieniem.

Leczenie porażenia prądem

Leczenie porażenia prądem zależy od rodzaju i ciężkości obrażeń. W przypadku poważnych porażeń, hospitalizacja jest niezbędna. Procedury medyczne mogą obejmować:

Natychmiastowe postępowanie:

• Stabilizację funkcji życiowych (oddychanie, krążenie)
• Monitorowanie pracy serca (EKG)
• Resuscytację, jeśli doszło do zatrzymania krążenia
• Intubację, jeśli pacjent nie może samodzielnie oddychać

Leczenie oparzeń:

• Oczyszczenie i odkażenie ran
• Usunięcie martwiczych tkanek (debridement)
• Opatrunki specjalistyczne
• W ciężkich przypadkach – przeszczepy skóry
• Resuscytację płynową (uzupełnianie niedoborów płynów spowodowanych przez oparzenia)

Leczenie urazów i złamań:

• Unieruchomienie złamań
• Leczenie chirurgiczne w przypadku skomplikowanych urazów
• Rehabilitacja

Leczenie powikłań neurologicznych:

• Leki przeciwdrgawkowe w przypadku napadów padaczkowych
• Leczenie bólu neuropatycznego
• Neurorehabilitacja

Wsparcie psychologiczne:

• Terapia psychologiczna dla ofiar porażenia prądem
• Leczenie zespołu stresu pourazowego
• Wsparcie w radzeniu sobie z przewlekłym bólem i niepełnosprawnością

Proces leczenia może trwać od kilku dni do kilku miesięcy, w zależności od ciężkości obrażeń. Rehabilitacja jest często kluczowym elementem powrotu do zdrowia, szczególnie w przypadku uszkodzeń neurologicznych czy złożonych urazów.

Jak chronić się przed porażeniem prądem?

Zapobieganie porażeniom prądem jest kluczowe dla bezpieczeństwa. Oto najważniejsze zasady profilaktyki:

W domu:

• Nie używać urządzeń elektrycznych w pobliżu wody (np. podczas kąpieli)
• Nie dotykać urządzeń elektrycznych mokrymi rękami
• Regularnie sprawdzać stan przewodów i wtyczek
• Nie używać urządzeń z uszkodzonymi kablami
• Nie przeciążać gniazdek elektrycznych
• Instalować w łazienkach i miejscach wilgotnych gniazdka z zabezpieczeniem
• Wyciągać wtyczki z gniazdka, trzymając za wtyczkę, a nie za kabel
• Używać zabezpieczeń na gniazdka, jeśli w domu są małe dzieci
• Uczyć dzieci o niebezpieczeństwach związanych z elektrycznością

W pracy:

• Przestrzegać zasad BHP
• Używać odpowiednich środków ochrony osobistej
• Stosować narzędzia z izolacją
• Pracować przy urządzeniach elektrycznych tylko po odpowiednim przeszkoleniu
• Regularnie kontrolować stan techniczny urządzeń i instalacji

Środki ochrony technicznej:

• Izolacja części będących pod napięciem
• Stosowanie wyłączników różnicowoprądowych
• Uziemienie i zerowanie urządzeń elektrycznych
• Separacja elektryczna obwodów
• Użytkowanie urządzeń w II klasie ochronności (z izolacją wzmocnioną)

Podczas burzy:

• Nie stać pod samotnymi drzewami
• Unikać otwartych przestrzeni i wzniesień
• Nie używać telefonów komórkowych na zewnątrz
• Wyłączyć i odłączyć urządzenia elektryczne od sieci
• Zamknąć okna i drzwi

Bibliografia

1. Waldmann V, Narayanan K, Combes N, Jost D, Jouven X, Marijon E. Electrical cardiac injuries: current concepts and management. Eur Heart J. 2018;39(16):1459-1465. DOI: 10.1093/eurheartj/ehx142
2. Fish RM, Geddes LA. Conduction of electrical current to and through the human body: a review. Eplasty. 2009;9. PMID: 19907637
3. Gentges J, Schieche C. Electrical injuries in the emergency department: an evidence-based review. Emerg Med Pract. 2018;20(11):1-20. PMID: 30358379
4. Shih JG, Shahrokhi S, Jeschke MG. Review of adult electrical burn injury outcomes worldwide: an analysis of low-voltage vs high-voltage electrical injury. J Burn Care Res. 2017;38(1). DOI: 10.1097/BCR.0000000000000373 PMID: 27359191