Prostata – budowa, funkcje oraz diagnostyka i leczenie schorzeń gruczołu krokowego

Prostata, zwana również gruczołem krokowym lub sterczem, to niewielki narząd należący do męskiego układu płciowego, który mimo swoich niewielkich rozmiarów pełni niezwykle istotne funkcje w organizmie mężczyzny. Niestety, z wiekiem ten mały gruczoł często staje się źródłem poważnych problemów zdrowotnych. Z badań epidemiologicznych wynika, że ponad połowa mężczyzn po 50. roku życia zmaga się z dolegliwościami związanymi z prostatą, a częstość występowania tych schorzeń wzrasta wraz z wiekiem. Wczesne rozpoznanie oraz prawidłowe leczenie chorób gruczołu krokowego są kluczowe dla zachowania zdrowia i dobrej jakości życia. W niniejszym artykule omówimy szczegółowo budowę i funkcje prostaty, najczęstsze schorzenia dotyczące tego gruczołu, ich objawy, diagnostykę oraz możliwości leczenia.

Budowa i funkcje prostaty

Prostata to niewielki, nieparzysty gruczoł o kształcie przypominającym kasztan jadalny lub orzech włoski. U mężczyzn poniżej 50. roku życia jego średnie wymiary wynoszą około 44×32×38 mm, a objętość około 28 cm³. Gruczoł krokowy składa się z dwóch płatów połączonych węziną, a w niektórych przypadkach występuje także płat środkowy.

Anatomicznie prostata znajduje się w miednicy mniejszej, bezpośrednio pod pęcherzem moczowym, przed odbytnicą, a przez jej miąższ przebiega początkowy odcinek cewki moczowej. Ta lokalizacja ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia objawów chorób gruczołu krokowego, gdyż powiększona prostata uciska cewkę moczową, powodując trudności w oddawaniu moczu.

Strukturę prostaty tworzą trzy rodzaje tkanek:

• Tkanka gruczołowa (miąższ gruczołowy) – odpowiedzialna za funkcję wydzielniczą
• Tkanka mięśniowa – umożliwia kurczenie się prostaty
• Tkanka włóknista – spaja całą strukturę gruczołu

Główne funkcje prostaty w organizmie mężczyzny to:

1. Produkcja wydzieliny gruczołowej, stanowiącej około 30% objętości płynu nasiennego, której zadaniem jest:
   • Odżywianie i ochrona plemników
   • Neutralizacja kwaśnego środowiska pochwy dzięki zasadowemu odczynowi
   • Upłynnianie spermy dzięki zawartym enzymom
   • Ułatwianie plemnikom wędrówki przez szyjkę macicy
2. Pomoc w pompowaniu nasienia podczas wytrysku – dzięki kurczeniu się otaczających prostatę mięśni gładkich podczas ejakulacji
3. Funkcja mechaniczna – prostata oddziela mocz od nasienia podczas wytrysku, zapobiegając mieszaniu się tych płynów

Warto podkreślić, że funkcjonowanie prostaty jest ściśle uzależnione od męskich hormonów płciowych, przede wszystkim testosteronu, który wpływa na jej wzrost i aktywność wydzielniczą.

Najczęstsze choroby prostaty i ich objawy

Łagodny rozrost prostaty (BPH)

Łagodny rozrost prostaty (ang. Benign Prostatic Hyperplasia – BPH) to najczęstsza choroba gruczołu krokowego, która dotyka większość mężczyzn po 50. roku życia. Szacuje się, że występuje u około 60% mężczyzn powyżej 60. roku życia i u ponad 80% po 80. roku życia. Choroba polega na stopniowym, nienowotworowym powiększaniu się gruczołu, co prowadzi do ucisku na cewkę moczową i zaburzeń w odpływie moczu.

Przyczyny łagodnego rozrostu prostaty nie są do końca wyjaśnione, ale kluczową rolę odgrywają zmiany hormonalne związane ze starzeniem się organizmu, w szczególności wzrost stężenia dihydrotestosteronu (DHT) w tkance gruczołu. Czynnikami ryzyka są:

• Wiek powyżej 50 lat
• Nadwaga i otyłość
• Nadciśnienie tętnicze
• Podwyższony poziom cholesterolu
• Brak aktywności fizycznej
• Uwarunkowania genetyczne

Do charakterystycznych objawów łagodnego rozrostu prostaty należą:

1. Objawy związane z fazą napełniania pęcherza:
   • Częstomocz (oddawanie moczu częściej niż co 2 godziny)
   • Nykturia (konieczność oddawania moczu w nocy)
   • Parcia naglące (trudna do opanowania potrzeba oddania moczu)
2. Objawy związane z fazą opróżniania pęcherza:
   • Osłabienie strumienia moczu
   • Trudności z rozpoczęciem mikcji
   • Przerywany strumień moczu
   • Wydłużenie czasu oddawania moczu
   • Uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza
   • Wykapywanie moczu po zakończeniu mikcji

W zaawansowanych przypadkach może dojść do:

• Całkowitego zatrzymania moczu
• Rozwoju kamicy pęcherza
• Nawracających infekcji dróg moczowych
• Wodonercza (zastój moczu w nerkach)
• Niewydolności nerek

Zapalenie prostaty

Zapalenie gruczołu krokowego (prostatitis) jest jedną z częstszych chorób zapalnych u mężczyzn, szczególnie w wieku 30-50 lat. Wyróżnia się dwa główne typy zapalenia:

Ostre zapalenie prostaty

Ostre zapalenie prostaty ma gwałtowny przebieg i jest zwykle wywołane infekcją bakteryjną. Najczęstszymi patogenami są bakterie z przewodu pokarmowego, zwłaszcza Escherichia coli (około 80% przypadków). Do czynników ryzyka należą:

• Zakażenia dróg moczowych
• Zabiegi urologiczne (np. cewnikowanie, cystoskopia)
• Łagodny rozrost prostaty
• Zwężenie cewki moczowej

Objawy ostrego zapalenia prostaty są bardzo wyraźne i obejmują:

• Wysoką gorączkę (często powyżej 38°C)
• Dreszcze
• Ogólne złe samopoczucie
• Silny ból w okolicy krocza, odbytu, podbrzusza lub kręgosłupa lędźwiowego
• Bolesne i częste oddawanie moczu
• Osłabienie strumienia moczu
• Częste parcie na pęcherz
• Obecność krwi w moczu (krwiomocz)
• Mętny, nieprzyjemnie pachnący mocz

Przewlekłe zapalenie prostaty

Przewlekłe zapalenie prostaty rozwija się powoli, a objawy utrzymują się dłużej niż 3 miesiące. Może być spowodowane przetrwałą infekcją bakteryjną (przewlekłe bakteryjne zapalenie prostaty) lub mieć charakter niebakteryjny (zespół przewlekłego bólu miednicy mniejszej).

Przyczyny przewlekłego niebakteryjnego zapalenia prostaty nie są do końca poznane. Rozważa się rolę:

• Zaburzeń hormonalnych
• Autoimmunizacji
• Stresu i zaburzeń psychicznych
• Dysfunkcji mięśni dna miednicy
• Refluksu moczu do przewodów gruczołu krokowego

Objawy przewlekłego zapalenia prostaty obejmują:

• Przewlekły ból lub dyskomfort w okolicy krocza, odbytu, podbrzusza, kręgosłupa lędźwiowego
• Dolegliwości bólowe podczas lub po ejakulacji
• Zaburzenia wzwodu
• Objawy ze strony układu moczowego o mniejszym nasileniu niż w postaci ostrej (częstomocz, trudności z oddawaniem moczu, uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza)
• Zmęczenie i ogólne obniżenie samopoczucia

Rak prostaty

Rak prostaty (rak gruczołu krokowego) jest jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych u mężczyzn. W Polsce stanowi około 20% wszystkich nowotworów złośliwych u mężczyzn. Zachorowalność wzrasta wraz z wiekiem, a większość przypadków diagnozuje się po 65. roku życia.

W 95% przypadków występuje tzw. gruczolakorak zrazikowy. Nowotwór rozwija się najczęściej w obwodowej części gruczołu, często wieloogniskowo. Początkowo ograniczony jest do narządu, z czasem nacieka okoliczne tkanki i narządy oraz daje przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych i narządów odległych, szczególnie do kości.

Czynniki ryzyka raka prostaty to:

• Wiek (ryzyko wzrasta po 50. roku życia)
• Uwarunkowania genetyczne (ryzyko jest 2-krotnie większe, jeśli chorował krewny pierwszego stopnia)
• Rasa (większa zachorowalność wśród mężczyzn rasy czarnej)
• Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce
• Otyłość
• Palenie tytoniu

Wczesne stadium raka prostaty często przebiega bezobjawowo lub daje objawy podobne do łagodnego rozrostu prostaty. W miarę progresji choroby mogą pojawić się:

• Nasilone problemy z oddawaniem moczu
• Krwiomocz
• Krwawienie w spermie (hematospermia)
• Bolesne wytryski
• Bóle w okolicy kręgosłupa lędźwiowego (w przypadku przerzutów do kości)
• Postępująca utrata masy ciała
• Ogólne osłabienie

Diagnostyka chorób prostaty

Podstawą diagnostyki chorób prostaty jest dokładny wywiad lekarski i badanie fizykalne, w tym badanie per rectum. Następnie, w zależności od podejrzewanego schorzenia, przeprowadza się odpowiednie badania dodatkowe.

Badanie per rectum (przez odbytnicę)

Badanie per rectum jest podstawowym badaniem w diagnostyce chorób prostaty. Polega na wprowadzeniu palca przez odbyt i ocenie gruczołu krokowego. Lekarz ocenia:

• Wielkość gruczołu
• Konsystencję
• Symetrię
• Obecność guzków lub zgrubień
• Bolesność przy dotyku

Badanie to pozwala na wstępną ocenę prostaty, ale ma ograniczoną czułość i specyficzność, dlatego zawsze powinno być uzupełnione o badania dodatkowe.

Badania laboratoryjne

PSA (swoisty antygen sterczowy)

PSA to białko produkowane przez komórki prostaty. Jego stężenie we krwi może wzrastać w przypadku różnych chorób prostaty, w tym raka, zapalenia i łagodnego rozrostu. Prawidłowe wartości PSA zależą od wieku:

• 40–49 lat: poniżej 2,5 ng/ml
• 50–59 lat: poniżej 3,5 ng/ml
• 60–69 lat: poniżej 4,5 ng/ml
• 70–79 lat: poniżej 6,5 ng/ml

Stężenie PSA powinno być interpretowane w kontekście klinicznym, z uwzględnieniem:

• Wieku pacjenta
• Objętości prostaty
• Wyników innych badań
• Występowania czynników mogących wpływać na poziom PSA (np. infekcje, zabiegi urologiczne)

Inne badania laboratoryjne

• Badanie ogólne moczu i posiew moczu – pozwala wykryć infekcje układu moczowego
• Oznaczenie pozostałych frakcji PSA (wolny PSA, gęstość PSA) – zwiększa specyficzność diagnostyki
• Badania obrazu krwi – mogą wskazywać na toczący się proces zapalny

Badania obrazowe

Ultrasonografia (USG)

• USG przezbrzuszne – pozwala ocenić objętość prostaty, obecność zalegania moczu w pęcherzu po mikcji
• USG przezodbytnicze (TRUS) – dokładniejsze badanie, umożliwiające ocenę struktury gruczołu, wykrycie zmian ogniskowych, a także służące jako badanie prowadzące przy biopsji prostaty

Uroflowmetria

Badanie oceniające przepływ moczu przez cewkę moczową. Mierzy parametry takie jak:

• Objętość oddanego moczu
• Maksymalny przepływ cewkowy
• Średni przepływ cewkowy
• Czas trwania mikcji

Badania zaawansowane

• Rezonans magnetyczny (MRI) – szczególnie wartościowy w diagnostyce raka prostaty
• Tomografia komputerowa (CT) – pomocna w ocenie zaawansowania procesu nowotworowego
• Scyntygrafia kości – pozwala wykryć przerzuty nowotworowe do kości
• PET-CT – wykorzystywany w diagnostyce zaawansowanego raka prostaty i ocenie nawrotów

Biopsja prostaty

Biopsja jest zabiegiem polegającym na pobraniu wycinków tkanki prostaty do badania histopatologicznego. Jest ona niezbędna do potwierdzenia rozpoznania raka prostaty. Najczęściej wykonuje się biopsję pod kontrolą USG przezodbytniczego, pobierając 10-12 wycinków z różnych obszarów gruczołu.

Nowoczesnymi metodami są:

• Biopsja celowana pod kontrolą rezonansu magnetycznego
• Biopsja fuzyjna (łącząca obrazy z USG i MRI)

Leczenie chorób prostaty

Metody leczenia zależą od rodzaju schorzenia, jego zaawansowania, wieku pacjenta i współistniejących chorób.

Leczenie łagodnego rozrostu prostaty

Leczenie zachowawcze

Leczenie zachowawcze jest zalecane w przypadku łagodnych i umiarkowanych objawów. Obejmuje:

1. Modyfikację stylu życia:
   • Ograniczenie spożycia płynów wieczorem
   • Unikanie kofeiny i alkoholu
   • Regularna aktywność fizyczna
   • Redukcja masy ciała
   • Unikanie leków nasilających objawy (np. leki przeciwhistaminowe, niektóre leki na przeziębienie)
2. Farmakoterapię:
   • Alfablokery (tamsulosyna, doksazosyna, alfuzosyna, terazosyna, silodosyna) – rozluźniają mięśnie gładkie prostaty i szyi pęcherza, ułatwiając przepływ moczu
   • Inhibitory 5-alfa-reduktazy (finasteryd, dutasteryd) – zmniejszają objętość gruczołu krokowego poprzez hamowanie przekształcania testosteronu do dihydrotestosteronu
   • Terapia skojarzona (połączenie alfablokerów i inhibitorów 5-alfa-reduktazy) – dla przypadków o większym ryzyku progresji
   • Leki pochodzenia roślinnego (ekstrakt z palmy sabałowej, wyciąg z kory śliwy afrykańskiej, wyciąg z pokrzywy) – mogą przynieść umiarkowaną poprawę w łagodnych przypadkach

Leczenie zabiegowe

W przypadku nasilonych objawów lub niepowodzenia leczenia zachowawczego rozważa się leczenie zabiegowe:

• TURP (przezcewkowa resekcja prostaty) – złoty standard leczenia zabiegowego
• Laserowa enukleacja lub waporyzacja prostaty
• Zastosowanie implantów rozszerzających cewkę moczową
• Embolizacja tętnic prostaty
• Otwarta adenomektomia (w przypadku bardzo dużych prostaty)

Leczenie zapalenia prostaty

Ostre zapalenie prostaty

Leczenie ostrego zapalenia prostaty opiera się na antybiotykoterapii. W ciężkich przypadkach może być konieczna hospitalizacja i podawanie antybiotyków dożylnie. Terapia obejmuje:

• Antybiotyki o szerokim spektrum działania (np. fluorochinolony, cefalosporyny)
• Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne
• Odpowiednie nawodnienie
• W przypadku zatrzymania moczu – cewnikowanie nadłonowe

Przewlekłe zapalenie prostaty

Leczenie przewlekłego zapalenia prostaty jest trudniejsze i często wymaga podejścia wielokierunkowego:

• W przypadku postaci bakteryjnej – długotrwała antybiotykoterapia (4-6 tygodni)
• Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne
• Alfablokery – poprawiają odpływ moczu i zmniejszają dyskomfort
• Leki rozluźniające mięśnie dna miednicy
• Fizykoterapia i ćwiczenia mięśni dna miednicy
• Psychoterapia (przy współistniejących zaburzeniach psychicznych)
• Modyfikacja stylu życia (dieta, aktywność fizyczna, techniki relaksacyjne)

Leczenie raka prostaty

Wybór metody leczenia raka prostaty zależy od:

• Stopnia zaawansowania choroby
• Poziomu agresywności nowotworu (skala Gleasona)
• Wieku pacjenta
• Oczekiwanej długości życia
• Chorób współistniejących
• Preferencji pacjenta

Leczenie raka ograniczonego do gruczołu krokowego

1. Aktywny nadzór – regularne monitorowanie przebiegu choroby bez aktywnego leczenia, zalecane w przypadku nowotworu o niskim ryzyku progresji u pacjentów z oczekiwaną długością życia powyżej 10 lat
2. Baczna obserwacja – podobna do aktywnego nadzoru, ale mniej intensywne monitorowanie, zalecana u pacjentów starszych
3. Prostatektomia radykalna – chirurgiczne usunięcie całej prostaty wraz z pęcherzykami nasiennymi i okolicznymi węzłami chłonnymi; może być wykonana:
   • Klasycznie (operacja otwarta)
   • Laparoskopowo
   • Z użyciem robota chirurgicznego
4. Radioterapia:
   • Teleradioterapia (napromienianie z zewnątrz)
   • Brachyterapia (umieszczenie źródła promieniowania w obrębie prostaty)

Leczenie raka miejscowo zaawansowanego i z przerzutami

1. Hormonoterapia – mająca na celu zmniejszenie poziomu testosteronu:
   • Analogi lub antagoniści LHRH
   • Antyandrogeny
   • Całkowita blokada androgenowa
   • Abirateron, enzalutamid (nowe generacje leków hormonalnych)
2. Chemioterapia – szczególnie w przypadku oporności na kastrację
3. Radioterapia paliatywna – łagodząca objawy, np. ból związany z przerzutami do kości
4. Leczenie ukierunkowane molekularnie – w przypadku specyficznych mutacji genetycznych
5. Immunoterapia – wzmacniająca odpowiedź układu immunologicznego przeciwko komórkom nowotworowym

Profilaktyka chorób prostaty

Profilaktyka chorób prostaty opiera się na kilku kluczowych elementach:

Regularne badania kontrolne

Mężczyźni powyżej 50. roku życia powinni regularnie poddawać się badaniom prostaty. W przypadku występowania raka prostaty w rodzinie lub u mężczyzn rasy czarnej, badania należy rozpocząć już od 45. roku życia. Podstawowe badania profilaktyczne obejmują:

• Badanie per rectum
• Oznaczenie poziomu PSA we krwi

Zdrowy styl życia

Właściwy styl życia może znacząco zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób prostaty:

• Zbilansowana dieta bogata w warzywa i owoce
• Ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych
• Regularna aktywność fizyczna (minimum 30 minut dziennie)
• Utrzymanie prawidłowej masy ciała
• Unikanie używek (alkohol, papierosy)
• Odpowiednie nawodnienie organizmu

Suplementacja

Niektóre substancje mogą wykazywać działanie profilaktyczne w odniesieniu do chorób prostaty:

• Selen
• Witamina E
• Likopen (zawarty w pomidorach)
• Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3
• Wyciągi roślinne (z palmy sabałowej, pokrzywy, śliwy afrykańskiej)

Warto jednak podkreślić, że suplementacja powinna być stosowana jako uzupełnienie, a nie zastępstwo zdrowego stylu życia i regularnych badań.