Zespół jelita drażliwego – czym jest i jakie są jego przyczyny

Zespół jelita drażliwego (IBS – Irritable Bowel Syndrome) jest jednym z najczęstszych zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego, dotykającym znaczącą część światowej populacji. Szacuje się, że schorzenie to może dotyczyć nawet 4% ludzi na świecie, przy czym wśród dzieci odsetek ten wzrasta do niemal 10%. Charakteryzuje się przewlekłymi dolegliwościami, takimi jak ból brzucha, wzdęcia oraz zaburzenia rytmu wypróżnień, które znacząco obniżają jakość życia, mimo że zazwyczaj nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia. IBS to przewlekła choroba, która wymaga wielokierunkowego podejścia terapeutycznego, obejmującego zarówno farmakoterapię, jak i modyfikację stylu życia, ze szczególnym uwzględnieniem diety. Zrozumienie mechanizmów powstawania tej dolegliwości oraz właściwe rozpoznanie pozwalają na skuteczne łagodzenie objawów i powrót do normalnego funkcjonowania.

Czym jest zespół jelita drażliwego?

Zespół jelita drażliwego to przewlekłe zaburzenie czynnościowe jelit, które charakteryzuje się nawracającymi bólami brzucha oraz zmianami w funkcjonowaniu jelit, bez widocznych zmian strukturalnych czy biochemicznych. W przeciwieństwie do chorób zapalnych jelit, takich jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego, w IBS nie obserwuje się uszkodzeń tkanki jelitowej ani markerów stanu zapalnego.

Zgodnie z najnowszymi kryteriami diagnostycznymi (Kryteria Rzymskie IV), zespół jelita drażliwego rozpoznaje się na podstawie występowania nawracającego bólu brzucha przez co najmniej jeden dzień w tygodniu w ciągu ostatnich trzech miesięcy, przy czym początek objawów powinien wystąpić co najmniej sześć miesięcy przed diagnozą. Dodatkowo, ból musi być powiązany z co najmniej dwoma z następujących cech: związek z defekacją, zmiana częstości wypróżnień lub zmiana konsystencji stolca.

W zależności od dominujących objawów, wyróżnia się kilka postaci zespołu jelita drażliwego:

1. IBS z dominującym zaparciem (IBS-C) – gdy ponad 25% wypróżnień charakteryzuje się twardym lub grudkowatym stolcem, a mniej niż 25% luźnym lub wodnistym
2. IBS z dominującą biegunką (IBS-D) – gdy ponad 25% wypróżnień to luźny lub wodnisty stolec, a mniej niż 25% twardy lub grudkowaty
3. IBS mieszany (IBS-M) – gdy ponad 25% wypróżnień stanowi zarówno twardy/grudkowaty, jak i luźny/wodnisty stolec
4. IBS niesklasyfikowany – gdy objawy nie spełniają kryteriów żadnego z powyższych podtypów

Przyczyny zespołu jelita drażliwego

Etiologia zespołu jelita drażliwego nie została dotychczas jednoznacznie wyjaśniona. Obecnie uważa się, że IBS jest schorzeniem wieloczynnikowym, w którego rozwoju rolę odgrywa szereg wzajemnie powiązanych mechanizmów:

Zaburzenia osi mózgowo-jelitowej

Układ nerwowy jelitowy, nazywany często „drugim mózgiem”, zawiera niemal tyle samo neuronów co rdzeń kręgowy i pozostaje w ścisłej komunikacji z ośrodkowym układem nerwowym. U osób z IBS obserwuje się zaburzenia w przekazywaniu sygnałów między mózgiem a jelitami, co prowadzi do nieprawidłowej percepcji bodźców i nadwrażliwości trzewnej. Pacjenci z IBS mogą odczuwać ból lub dyskomfort przy bodźcach, które u zdrowych osób pozostają niezauważalne.

Szczególną rolę w tym procesie odgrywa serotonina (5-hydroksytryptamina, 5-HT), która w 95% znajduje się właśnie w przewodzie pokarmowym. Reguluje ona perystaltykę jelit, wydzielanie śluzu oraz odczuwanie bólu. Zaburzenia w jej metabolizmie mogą przyczyniać się do nieprawidłowego funkcjonowania jelit charakterystycznego dla IBS.

Dysbioza jelitowa

Mikrobiota jelitowa, czyli zespół mikroorganizmów zasiedlających jelita, pełni kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia całego organizmu. U pacjentów z IBS często obserwuje się zaburzenia składu mikrobioty:

• Zmniejszenie liczebności bakterii korzystnych, takich jak Bifidobacterium i Lactobacillus
• Zwiększony udział potencjalnie szkodliwych bakterii, w tym Streptococcus, Escherichia coli i Clostridium
• Mniejszą różnorodność gatunkową mikroorganizmów jelitowych

Dysbioza może prowadzić do zaburzeń trawienia, wzmożonej produkcji gazów i nadmiernej fermentacji, co nasila objawy IBS.

Zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)

U części pacjentów z IBS, szczególnie z dominującą biegunką, stwierdza się nadmierny rozrost bakterii w jelicie cienkim (SIBO). Bakterie kolonizujące jelito cienkie fermentują węglowodany, prowadząc do produkcji gazów i kwasów tłuszczowych, które wywołują wzdęcia, bóle brzucha i biegunkę.

Czynniki genetyczne i środowiskowe

Badania na bliźniętach wskazują na udział czynników genetycznych w rozwoju IBS. Ryzyko wystąpienia tej choroby jest wyższe u osób, których krewni pierwszego stopnia również cierpią na to schorzenie. Ponadto, pewne polimorfizmy genów związanych z funkcjonowaniem układu immunologicznego, serotoninergicznego czy adrenergicznego mogą predysponować do rozwoju IBS.

Z czynników środowiskowych istotną rolę odgrywają:

• Przebyte infekcje przewodu pokarmowego – u 10-30% pacjentów IBS rozwija się po przebytym ostrym zapaleniu żołądka i jelit
• Antybiotykoterapia – zaburzająca skład mikrobioty jelitowej
• Stres psychiczny – zarówno ostry, jak i przewlekły
• Nieprawidłowa dieta – bogata w produkty wysoko przetworzone, a uboga w błonnik

Nietolerancje pokarmowe

Wiele osób z IBS wykazuje nadwrażliwość na określone składniki pokarmowe:

• Laktoza – obecna w mleku i produktach mlecznych
• FODMAP – fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole, obecne m.in. w niektórych owocach, warzywach, produktach zbożowych i słodzikach
• Gluten – choć u osób z IBS nie stwierdza się celiakii, część pacjentów wykazuje wrażliwość na gluten niezwiązaną z celiakią

Zaburzenia psychologiczne

U znacznej części pacjentów z IBS współistnieją zaburzenia psychiczne, takie jak depresja, zaburzenia lękowe czy zespół stresu pourazowego. Choć nie są one bezpośrednią przyczyną IBS, mogą nasilać jego objawy poprzez mechanizm osi mózgowo-jelitowej.

Objawy zespołu jelita drażliwego

Objawy zespołu jelita drażliwego są zróżnicowane i mogą się znacząco różnić między pacjentami. Do najczęstszych należą:

Objawy ze strony przewodu pokarmowego:

• Ból brzucha – typowo o charakterze skurczowym, zlokalizowany najczęściej w lewym podbrzuszu, ustępujący po wypróżnieniu
• Wzdęcia i uczucie pełności – nasilające się w ciągu dnia, zwłaszcza po posiłkach
• Zaburzenia wypróżniania – biegunki, zaparcia lub naprzemienne występowanie obu
• Zmiana konsystencji stolca – od twardego, grudkowatego do luźnego lub wodnistego
• Uczucie niepełnego wypróżnienia
• Nagłe parcie na stolec
• Obecność śluzu w stolcu
• Odbijanie i wzdęcia
• Nudności
• Uczucie zalegania pokarmu w żołądku

Objawy pozajelitowe:

• Zmęczenie i osłabienie
• Bezsenność
• Bóle głowy
• Bóle mięśniowe
• Zaburzenia koncentracji
• Drażliwość i niepokój
• Obniżenie nastroju

U kobiet objawy IBS mogą nasilać się w okresie okołomiesiączkowym z powodu zmian hormonalnych. Częstym zjawiskiem jest również dyspareunia, czyli ból podczas stosunku płciowego.

Warto podkreślić, że objawy IBS mają charakter przewlekły, z okresami zaostrzeń i remisji. Czynnikami wyzwalającymi zaostrzenie mogą być:

• Stres emocjonalny
• Określone pokarmy
• Zmiany hormonalne
• Zaburzenia snu
• Infekcje przewodu pokarmowego

Diagnostyka zespołu jelita drażliwego

Diagnoza zespołu jelita drażliwego opiera się głównie na kryteriach klinicznych (Kryteria Rzymskie IV) oraz wykluczeniu innych chorób o podobnych objawach. Nie istnieją specyficzne badania laboratoryjne czy obrazowe, które jednoznacznie potwierdzałyby IBS.

Wywiad i badanie fizykalne

Szczegółowy wywiad medyczny jest kluczowym elementem diagnostyki. Lekarz zbiera informacje dotyczące:

• Charakteru, lokalizacji i nasilenia bólu brzucha
• Częstości i konsystencji wypróżnień (pomocna może być Bristolska Skala Uformowania Stolca)
• Czynników łagodzących i zaostrzających objawy
• Współistniejących dolegliwości pozajelitowych
• Historii chorób przewodu pokarmowego w rodzinie
• Przyjmowanych leków i suplementów
• Diety i stylu życia
• Historii zaburzeń psychicznych i poziomu stresu

Badanie fizykalne zwykle nie wykazuje istotnych nieprawidłowości, choć może być obecna bolesność palpacyjna brzucha, szczególnie w lewym dole biodrowym.

Badania laboratoryjne

W celu wykluczenia innych chorób, lekarz może zlecić podstawowe badania:

• Morfologię krwi – w IBS zwykle prawidłowa, w chorobach zapalnych jelit może wystąpić niedokrwistość i podwyższone wskaźniki stanu zapalnego
• OB i CRP – markery stanu zapalnego, podwyższone w chorobach zapalnych jelit, a prawidłowe w IBS
• Badania biochemiczne (elektrolity, enzymy wątrobowe, kreatynina) – dla oceny ogólnego stanu zdrowia
• Badanie kału na krew utajoną – negatywne w IBS, może być pozytywne w nowotworach i chorobach zapalnych jelit
• Kalprotektynę w kale – marker stanu zapalnego w jelitach, podwyższony w chorobach zapalnych jelit, a prawidłowy w IBS
• Badania w kierunku celiakii (przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej, endomyzjum)
• Badania hormonalne tarczycy (TSH) – dla wykluczenia zaburzeń tarczycy, które mogą dawać objawy ze strony przewodu pokarmowego

Badania dodatkowe

W zależności od indywidualnego przypadku, mogą być zalecone:

• Testy oddechowe (test wodorowy, metanowy) – dla wykrycia SIBO lub nietolerancji laktozy
• Badania obrazowe (USG jamy brzusznej, tomografia komputerowa) – dla wykluczenia chorób organicznych
• Endoskopia (kolonoskopia, gastroskopia) – szczególnie u pacjentów z objawami alarmowymi lub w wieku powyżej 50 lat
• Badania manometryczne – dla oceny motoryki przewodu pokarmowego

Objawy alarmowe

Obecność tzw. objawów alarmowych wymaga szczegółowej diagnostyki w celu wykluczenia poważniejszych schorzeń:

• Krwawienie z przewodu pokarmowego
• Gorączka
• Niezamierzona utrata masy ciała
• Nocne wypróżnienia
• Anemia
• Rodzinne występowanie raka jelita grubego, choroby zapalnej jelit lub celiakii
• Początek objawów po 50. roku życia
• Wyczuwalny guz w jamie brzusznej

Leczenie zespołu jelita drażliwego

Ze względu na złożoną patofizjologię IBS, leczenie powinno być kompleksowe i dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Obejmuje ono modyfikację stylu życia, dietę, farmakoterapię oraz wsparcie psychologiczne.

Modyfikacja stylu życia

Istotne elementy to:

• Regularna aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności – zaleca się co najmniej 30 minut dziennie, preferowane są ćwiczenia aerobowe, joga, nordic walking czy niespieszne wycieczki rowerowe
• Techniki redukcji stresu – medytacja, trening autogenny, progresywna relaksacja mięśni
• Zapewnienie odpowiedniej ilości i jakości snu
• Prowadzenie dzienniczka objawów w celu identyfikacji czynników wyzwalających

Dieta

Modyfikacje dietetyczne są kluczowym elementem leczenia IBS:

Dieta o niskiej zawartości FODMAP

FODMAPs (fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole) to krótkołańcuchowe węglowodany, które nie są całkowicie trawione i wchłaniane w jelicie cienkim, przez co trafiają do jelita grubego, gdzie są fermentowane przez bakterie, prowadząc do produkcji gazów i zwiększenia ilości wody w świetle jelita.

Dieta o niskiej zawartości FODMAP polega na czasowym wykluczeniu z jadłospisu produktów bogatych w te związki, a następnie stopniowym ich wprowadzaniu w celu identyfikacji tych, które wywołują objawy. Do produktów bogatych w FODMAP należą:

• Owoce: jabłka, gruszki, mango, arbuz, suszone owoce
• Warzywa: cebula, czosnek, karczochy, szparagi, kapusta, kalafior
• Produkty zbożowe zawierające gluten: pszenica, żyto, jęczmień
• Rośliny strączkowe: fasola, ciecierzyca, soczewica
• Produkty mleczne zawierające laktozę
• Słodziki: sorbitol, ksylitol, mannitol

Badania kliniczne wykazują, że dieta o niskiej zawartości FODMAP prowadzi do zmniejszenia nasilenia objawów IBS u 50-80% pacjentów.

Inne zalecenia dietetyczne:

• Regularne spożywanie posiłków – częste, ale mniejsze porcje
• Unikanie pokarmów tłustych, ostrych, smażonych
• Ograniczenie alkoholu, kawy, mocnej herbaty
• Powolne jedzenie, dokładne przeżuwanie pokarmów
• Unikanie napojów gazowanych
• Indywidualne wykluczenie produktów wywołujących dolegliwości

Leczenie farmakologiczne

Wybór leków zależy od dominujących objawów:

Leki rozkurczowe

Pomagają złagodzić skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego i zmniejszyć ból brzucha:

• Leki antycholinergiczne – hioscyna, chlorek mebeweryny
• Drotaweryna – działa bezpośrednio na mięśnie gładkie, rozszerzając naczynia krwionośne i hamując enzym fosfodiesterazę
• Leki z olejkiem z mięty pieprzowej – działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego poprzez blokowanie kanałów wapniowych

Leki przeciwbiegunkowe

Stosowane w IBS z dominującą biegunką:

• Loperamid – spowalnia perystaltykę, wydłuża czas pasażu jelitowego, zwiększa wchłanianie wody i elektrolitów
• Cholestyramina – wiąże kwasy żółciowe, pomocna szczególnie w biegunce poposiłkowej
• Eluksadolina – agonista receptorów opioidowych μ i antagonista receptorów δ, zmniejsza nadmierną motorykę jelit
• Rifaksymina – antybiotyk niewchłanialny z przewodu pokarmowego, skuteczny w leczeniu SIBO

Leki przeczyszczające

Stosowane w IBS z dominującym zaparciem:

• Makrogol (glikol polietylenowy) – zwiększa zawartość wody w kale, nie wywołując kurczowych bólów brzucha
• Linaklotyd – agonista guanylowej cyklazy C, zwiększający wydzielanie chlorków i wody do światła jelita
• Lubiproston – aktywator kanałów chlorkowych, zwiększający wydzielanie płynu do światła jelita
• Prukalopryd – agonista receptorów serotoninowych 5-HT4, przyspieszający pasaż jelitowy

Leki przeciwdepresyjne

Działają na oś mózgowo-jelitową, zmniejszając nadwrażliwość trzewną i modulując odczuwanie bólu:

• Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (np. amitryptylina) – w dawkach niższych niż w leczeniu depresji
• Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) – szczególnie pomocne, gdy IBS współistnieje z depresją lub lękiem
• Inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI) – duloksetyna, wenlafaksyna

Probiotyki i prebiotyki

Pomagają przywrócić równowagę mikrobioty jelitowej:

• Szczepy o udowodnionej skuteczności w IBS: Lactobacillus plantarum 299v, Bifidobacterium infantis 35624, Saccharomyces boulardii
• Prebiotyki – niewchłanialne węglowodany stanowiące pożywkę dla korzystnych bakterii jelitowych

Leki na wzdęcia

• Symetykon – zmniejsza napięcie powierzchniowe pęcherzyków gazu, ułatwiając ich usuwanie
• Wiskizieńczyk glinka – naturalna glinka mineralna, która wiąże gazy i toksyny
• Węgiel aktywowany – adsorbuje gazy i toksyny

Inne leki

• Maślan sodu – kwas masłowy jest głównym źródłem energii dla kolonocytów, wspomaga regenerację błony śluzowej jelita
• Glikokortykosteroidy o działaniu miejscowym (budezonid) – stosowane w szczególnych przypadkach, gdy podejrzewa się komponentę zapalną

Terapie psychologiczne

Mając na uwadze znaczenie osi mózgowo-jelitowej, terapie psychologiczne mogą być cennym uzupełnieniem leczenia IBS:

• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – pomaga zidentyfikować i zmienić negatywne wzorce myślenia i zachowania związane z chorobą
• Trening technik relaksacyjnych – redukuje reakcję organizmu na stres
• Hipnoterapia ukierunkowana na jelita – może zmniejszać nadwrażliwość trzewną
• Uważność (mindfulness) – zwiększa świadomość ciała i pomaga w radzeniu sobie z bólem

Terapie alternatywne i komplementarne

Niektórzy pacjenci odnotowują korzyści z zastosowania:

• Akupunktury
• Ziołolecznictwa (m.in. rumianek, melisa, mięta)
• Masażu
• Aromaterapii

Warto jednak podkreślić, że skuteczność tych metod nie została jednoznacznie potwierdzona w badaniach klinicznych.