Szczepionki – kompletny przewodnik po typach, działaniu i harmonogramie szczepień

Szczepionki to preparaty biologiczne zaprojektowane w celu stymulowania układu odpornościowego do rozpoznawania i zwalczania określonych patogenów, takich jak bakterie i wirusy. Ich działanie opiera się na imitacji naturalnej infekcji, co prowadzi do wytworzenia odporności bez konieczności przechodzenia choroby. Współczesne szczepionki są efektem długich lat badań naukowych i znacząco przyczyniły się do ograniczenia występowania wielu groźnych chorób zakaźnych. W Polsce, podobnie jak w większości krajów na świecie, część szczepień jest obowiązkowa, szczególnie dla dzieci, inne zaś są zalecane w określonych sytuacjach. Prawidłowo przeprowadzone szczepienia stanowią jedną z najskuteczniejszych metod zapobiegania chorobom zakaźnym, zmniejszając zarówno zachorowalność jak i śmiertelność populacji.

Czym są szczepionki?

Szczepionki to substancje zawierające antygeny, których zadaniem jest pobudzenie naszego organizmu do wytwarzania ochrony przeciw bakteriom i wirusom. Jest to możliwe dzięki imitacji naturalnej infekcji poprzez wprowadzenie do organizmu antygenów, które prowokują układ odpornościowy do produkcji przeciwciał oraz komórek pamięci immunologicznej.

Celem takiego działania jest nakłonienie układu odpornościowego do podjęcia swoistej walki przeciwko chorobie zakaźnej bez narażania osoby na pełnoobjawową chorobę. Dzięki temu w przypadku ponownego kontaktu z patogenem organizm znacznie szybciej rozpozna zagrożenie i instynktownie rozpocznie obronę wytwarzając przeciwciała, które uniemożliwią rozwój choroby.

Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że szczepionki wprowadza się do organizmu nie tylko poprzez zastrzyki (tj. drogą pozajelitową), ale także doustnie, jak w przypadku niektórych szczepionek przeciw rotawirusom, czy donosowo, jak przy niektórych szczepionkach przeciw grypie.

Z czego produkuje się szczepionki?

Szczepionki produkuje się z różnych elementów biologicznych, w zależności od typu szczepionki i choroby, przeciwko której ma chronić. Główne źródła antygenów szczepionkowych to:

1. Żywe osłabione (atenuowane) drobnoustroje – posiadają one patogen z obniżoną zdolnością do wywoływania chorób, ale zachowują zdolność do wywołania odpowiedzi immunologicznej. Ich skuteczność wynika głównie ze zdolności namnażania się drobnoustrojów.
2. Inaktywowane (zabite) drobnoustroje – zawierają bakterie lub wirusy, które utraciły zdolności rozmnażania się na skutek zabicia ich za pomocą substancji chemicznych lub ogrzewania.
3. Oczyszczone fragmenty drobnoustrojów – zawierają jedynie wybrane części patogenów, które są niezbędne do wywołania odpowiedzi immunologicznej.
4. Toksyny pozbawione zjadliwości (anatoksyny) – stosowane w przypadku chorób wywoływanych przez toksyny bakteryjne, jak tężec czy błonica.
5. Szczepionki uzyskane metodami inżynierii genetycznej – w tym szczepionki mRNA, które zawierają instrukcje dla komórek do produkcji nieszkodliwego białka specyficznego dla patogenu, czy szczepionki wektorowe, wykorzystujące nieszkodliwe wirusy do dostarczenia materiału genetycznego patogenu.

Oprócz głównego składnika aktywnego, szczepionki zawierają substancje pomocnicze, takie jak:

• Substancje stabilizujące – zapewniają stabilność składników szczepionki
• Adiuwanty – poprawiają odpowiedź immunologiczną, sprawiając, że jest silniejsza i trwalsza
• Substancje konserwujące – zapobiegają zanieczyszczeniu bakteryjnemu szczepionki
• Rozpuszczalniki – zapewniają odpowiednie rozcieńczenie składników

Jak działają szczepionki?

Działanie szczepionek jest procesem złożonym i opiera się na naturalnych mechanizmach obronnych organizmu. Po wprowadzeniu szczepionki do organizmu, układ odpornościowy rozpoznaje zawarte w niej antygeny jako obce cząstki. To rozpoznanie aktywuje komórki odpornościowe do wytwarzania przeciwciał specyficznych dla tych antygenów.

Proces immunizacji można podzielić na kilka etapów:

Pierwszy kontakt z antygenem

Po podaniu szczepionki, antygeny są prezentowane komórkom układu odpornościowego przez wyspecjalizowane komórki prezentujące antygen (APC). Komórki te przetwarzają antygeny i prezentują je limfocytom T i B, inicjując odpowiedź immunologiczną.

Wytworzenie przeciwciał i komórek pamięci

Aktywowane limfocyty B przekształcają się w komórki plazmatyczne produkujące przeciwciała, które są w stanie rozpoznać i neutralizować patogen. Jednocześnie tworzą się komórki pamięci immunologicznej, które pozostają w organizmie przez długi czas, czasem nawet przez całe życie.

Odpowiedź wtórna przy kontakcie z patogenem

Jeśli w przyszłości dojdzie do kontaktu z rzeczywistym patogenem, komórki pamięci szybko rozpoznają go i inicjują natychmiastową produkcję przeciwciał oraz aktywację innych mechanizmów obronnych. Ta szybka odpowiedź zwykle zapobiega rozwojowi choroby lub znacznie łagodzi jej przebieg.

W przeciwieństwie do naturalnego zakażenia, szczepionki wywołują odpowiedź immunologiczną bez powodowania choroby. Osoby, które zyskują odporność poprzez przebycie choroby, mogą rozprzestrzeniać daną chorobę na innych i narażają się na ryzyko poważnych powikłań.

Główne rodzaje szczepionek

W zależności od sposobu przygotowania antygenów, szczepionki można podzielić na kilka głównych typów:

Szczepionki żywe atenuowane

Są to szczepionki zawierające żywe, ale osłabione drobnoustroje, które nie wywołują choroby u zdrowych osób, ale stymulują układ odpornościowy do wytwarzania przeciwciał. Przykłady takich szczepionek to:

• Szczepionka przeciw odrze
• Szczepionka przeciw śwince
• Szczepionka przeciw różyczce
• Szczepionka BCG przeciw gruźlicy
• Szczepionka przeciw ospie wietrznej

Ich zaletą jest wywoływanie silnej i długotrwałej odpowiedzi immunologicznej, często po podaniu pojedynczej dawki. Jednak nie są zalecane osobom z obniżoną odpornością, gdyż istnieje niewielkie ryzyko wywołania choroby.

Szczepionki inaktywowane

Zawierają zabite (inaktywowane) drobnoustroje, które nie mogą wywołać choroby, ale nadal stymulują układ odpornościowy. Do tej grupy należą m.in.:

• Szczepionka przeciw polio (IPV)
• Niektóre szczepionki przeciw grypie
• Szczepionka przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A
• Szczepionka przeciw wściekliźnie

Szczepionki inaktywowane są bezpieczniejsze dla osób z obniżoną odpornością, ale zwykle wymagają podania kilku dawek, aby zapewnić odpowiednią ochronę.

Szczepionki podjednostkowe i rekombinowane

Zawierają tylko wybrane fragmenty drobnoustrojów, takie jak białka powierzchniowe, które są niezbędne do wywołania odpowiedzi immunologicznej. Przykłady to:

• Szczepionka przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B
• Szczepionka przeciw grypie (niektóre typy)
• Szczepionka przeciw HPV

Są one jeszcze bezpieczniejsze, ponieważ zawierają jedynie wybrane fragmenty patogenów, eliminując ryzyko wystąpienia choroby.

Szczepionki toksoidowe

Zawierają inaktywowane toksyny (toksoidy) produkowane przez bakterie. Chronią przed chorobami, które są wywoływane przez te toksyny, a nie przez same bakterie. Przykłady:

• Szczepionka przeciw tężcowi
• Szczepionka przeciw błonicy

Szczepionki mRNA

To najnowszy typ szczepionek, który wykorzystuje cząsteczki mRNA (informacyjnego RNA) do dostarczenia komórkom instrukcji dotyczących produkcji białka charakterystycznego dla patogenu. To białko jest następnie rozpoznawane przez układ odpornościowy, który uczy się je zwalczać. Do tej grupy należą:

• Szczepionki przeciw COVID-19 firm Pfizer/BioNTech i Moderna

Szczepionki wektorowe

Wykorzystują nieszkodliwe wirusy (wektory) do dostarczenia do komórek materiału genetycznego patogenu. Przykłady:

• Szczepionki przeciw COVID-19 firm AstraZeneca i Johnson & Johnson

Choroby, przeciwko którym stosuje się szczepienia

Szczepienia chronią przed wieloma groźnymi chorobami zakaźnymi. Poniżej przedstawiono niektóre z nich wraz z krótką charakterystyką:

Błonica

Ostra choroba zakaźna wywoływana przez bakterie Corynebacterium diphtheriae, które wytwarzają silną toksynę. Choroba atakuje gardło, nos i czasami skórę, powodując utworzenie grubego, szarego nalotu, który może utrudniać oddychanie. Powikłania mogą obejmować uszkodzenie serca i układu nerwowego.

Tężec

Ostra choroba zakaźna wywoływana przez bakterie Clostridium tetani, które produkują neurotoksynę. Bakterie dostają się do organizmu przez zranienia i skaleczenia. Choroba charakteryzuje się bolesnymi, długotrwałymi skurczami mięśni, zaczynając od szczęki (szczękościsk), a następnie obejmując całe ciało. Może prowadzić do trudności w oddychaniu i śmierci.

Krztusiec (koklusz)

Wysoce zaraźliwa choroba układu oddechowego wywoływana przez bakterie Bordetella pertussis. Charakteryzuje się napadami intensywnego kaszlu, które mogą trwać tygodniami. Szczególnie niebezpieczna dla niemowląt, u których może prowadzić do zatrzymania oddechu, zapalenia płuc i uszkodzenia mózgu.

Poliomyelitis (choroba Heinego-Medina)

Wywoływana przez poliowirusy, może prowadzić do nieodwracalnego porażenia różnych części ciała, zwłaszcza kończyn. W najcięższych przypadkach może dojść do porażenia mięśni oddechowych, co wymaga mechanicznego wspomagania oddychania.

Odra

Wysoce zaraźliwa choroba wirusowa charakteryzująca się wysypką, gorączką, kaszlem i zapaleniem spojówek. Powikłania mogą obejmować zapalenie płuc, zapalenie mózgu, a nawet śmierć. Szczególnie niebezpieczna dla dzieci poniżej 5 roku życia i osób z obniżoną odpornością.

Świnka (nagminne zapalenie przyusznic)

Choroba wirusowa powodująca bolesny obrzęk ślinianek, zwłaszcza przyusznic. Powikłania mogą obejmować zapalenie jąder u mężczyzn po okresie dojrzewania (co może prowadzić do bezpłodności), zapalenie jajników, zapalenie trzustki i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Różyczka

Choroba wirusowa, która u dzieci zwykle przebiega łagodnie, z charakterystyczną różową wysypką. Największe zagrożenie stanowi dla kobiet w ciąży, gdyż wirus może przeniknąć przez łożysko i zainfekować płód, powodując zespół różyczki wrodzonej, który prowadzi do poważnych wad rozwojowych.

Wirusowe zapalenie wątroby typu A (żółtaczka pokarmowa)

Choroba wywoływana przez wirusa HAV, przenoszona głównie drogą pokarmową („choroba brudnych rąk”). Powoduje zapalenie wątroby, żółtaczkę, zmęczenie i dolegliwości żołądkowo-jelitowe. U większości osób choroba ustępuje samoistnie, ale u niewielkiego odsetka może prowadzić do ostrej niewydolności wątroby.

Wirusowe zapalenie wątroby typu B

Wywoływane przez wirusa HBV, przenoszone przez krew i inne płyny ustrojowe. Powoduje zapalenie wątroby, które może przejść w postać przewlekłą, prowadzącą do marskości wątroby lub raka wątrobowokomórkowego.

Zakażenia Haemophilus influenzae typu b (Hib)

Bakterie te mogą wywoływać szereg poważnych chorób, zwłaszcza u dzieci poniżej 5 roku życia, w tym zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie nagłośni, sepsa i zapalenie płuc.

Zakażenia pneumokokowe

Wywoływane przez bakterie Streptococcus pneumoniae, mogą prowadzić do zapalenia płuc, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, sepsy oraz mniej groźnych, ale częstszych infekcji, takich jak zapalenie ucha środkowego czy zatok.

Zakażenia meningokokowe

Wywoływane przez bakterie Neisseria meningitidis, mogą prowadzić do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i sepsy. Choroba rozwija się bardzo szybko i może być śmiertelna w ciągu kilku godzin od wystąpienia pierwszych objawów.

Grypa

Ostra choroba wirusowa układu oddechowego, powodująca gorączkę, ból mięśni, bóle głowy i ogólne osłabienie. Może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak zapalenie płuc, szczególnie u osób starszych, małych dzieci i osób z obniżoną odpornością.

Rotawirusowe zapalenie żołądka i jelit

Wywoływane przez rotawirusy, powoduje ciężką biegunkę i wymioty, szczególnie u niemowląt i małych dzieci. Może prowadzić do odwodnienia wymagającego hospitalizacji.

COVID-19

Choroba wywoływana przez koronawirusa SARS-CoV-2, może przebiegać bezobjawowo lub powodować różnorodne objawy, od łagodnych objawów grypopodobnych po ciężkie zapalenie płuc, niewydolność oddechową, a nawet śmierć. Szczególnie niebezpieczna dla osób starszych i z chorobami współistniejącymi.

Szczepienia obowiązkowe i zalecane w Polsce

W Polsce szczepienia dzieli się na dwie główne kategorie: obowiązkowe i zalecane. Podział ten ma istotne znaczenie zarówno z punktu widzenia zdrowia publicznego, jak i indywidualnego podejścia do profilaktyki chorób zakaźnych.

Szczepienia obowiązkowe

Szczepienia obowiązkowe są bezpłatne i realizowane zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO), który jest aktualizowany corocznie przez Głównego Inspektora Sanitarnego. Obejmują one następujące choroby zakaźne:

• Gruźlica – szczepionka BCG podawana w pierwszej dobie życia
• Wirusowe zapalenie wątroby typu B – pierwsza dawka w pierwszej dobie życia, kolejne w 2. i 7. miesiącu
• Błonica, tężec i krztusiec – szczepienia rozpoczynane w 2. miesiącu życia
• Poliomyelitis (choroba Heinego-Medina) – szczepienia rozpoczynane w 3-4. miesiącu życia
• Haemophilus influenzae typu b – szczepienia rozpoczynane w 2. miesiącu życia
• Pneumokoki – szczepienia w 2., 4. i 13-15. miesiącu życia
• Odra, świnka i różyczka – pierwsza dawka w 13-15. miesiącu życia, druga w 6. roku życia
• Rotawirusy – szczepienie doustne, rozpoczynane po 6. tygodniu życia
• Ospa wietrzna – u dzieci z grup ryzyka ciężkiego przebiegu choroby

Szczepienia zalecane

Szczepienia zalecane nie są obowiązkowe, ale są rekomendowane dla określonych grup wiekowych lub osób narażonych na zwiększone ryzyko zakażenia. Są one płatne, chociaż niektóre samorządy oferują programy dofinansowania dla wybranych szczepień. Do najważniejszych szczepień zalecanych należą:

• Grypa – szczególnie zalecana osobom powyżej 55. roku życia, dzieciom, osobom z chorobami przewlekłymi i pracownikom ochrony zdrowia
• Pneumokoki – dla osób dorosłych z grup ryzyka
• Meningokoki – szczególnie zalecane dzieciom i młodzieży
• HPV (wirus brodawczaka ludzkiego) – zalecane dziewczętom i chłopcom przed okresem dojrzewania
• Ospa wietrzna – u osób, które nie chorowały i nie są objęte szczepieniem obowiązkowym
• Wirusowe zapalenie wątroby typu A – zalecane osobom podróżującym do krajów o zwiększonym ryzyku zakażenia
• Kleszczowe zapalenie mózgu – zalecane osobom przebywającym na terenach endemicznych

Harmonogram szczepień dla dzieci

Prawidłowe przeprowadzenie szczepień według określonego harmonogramu jest kluczowe dla zapewnienia optymalnej ochrony przed chorobami zakaźnymi. Poniżej przedstawiono ogólny harmonogram szczepień dla dzieci w Polsce:

Pierwszy rok życia

• Pierwsza doba życia: szczepienie przeciw gruźlicy (BCG) i pierwsza dawka szczepionki przeciw WZW typu B
• 2. miesiąc życia: druga dawka szczepionki przeciw WZW typu B, pierwsza dawka szczepionki przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP), pierwsza dawka szczepionki przeciw Haemophilus influenzae typu b, pierwsza dawka szczepionki przeciw pneumokokom
• 3-4. miesiąc życia: druga dawka szczepionki DTP, druga dawka szczepionki przeciw Haemophilus influenzae typu b, pierwsza dawka szczepionki przeciw poliomyelitis
• 5-6. miesiąc życia: trzecia dawka szczepionki DTP, trzecia dawka szczepionki przeciw Haemophilus influenzae typu b, druga dawka szczepionki przeciw poliomyelitis, druga dawka szczepionki przeciw pneumokokom
• 7. miesiąc życia: trzecia dawka szczepionki przeciw WZW typu B

Drugi rok życia

• 13-15. miesiąc życia: trzecia dawka szczepionki przeciw pneumokokom, pierwsza dawka szczepionki przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR)
• 16-18. miesiąc życia: czwarta dawka szczepionki DTP, czwarta dawka szczepionki przeciw Haemophilus influenzae typu b, trzecia dawka szczepionki przeciw poliomyelitis

Lata przedszkolne i szkolne

• 6. rok życia: druga dawka szczepionki MMR, dawka przypominająca szczepionki przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTaP)
• 10. rok życia: dawka przypominająca szczepionki przeciw poliomyelitis
• 14. rok życia: dawka przypominająca szczepionki przeciw błonicy i tężcowi (Td)
• 19. rok życia: dawka przypominająca szczepionki przeciw błonicy i tężcowi (Td)

Warto pamiętać, że harmonogram ten może być modyfikowany w zależności od indywidualnych wskazań medycznych lub w przypadku zastosowania szczepionek skojarzonych.

Szczepionki skojarzone

Szczepionki skojarzone to preparaty zawierające antygeny przeciw kilku chorobom w jednej dawce. Ich stosowanie pozwala na zmniejszenie liczby wkłuć i wizyt szczepiennych, co znacznie zwiększa komfort dziecka i ułatwia realizację programu szczepień.

Najpopularniejsze szczepionki skojarzone stosowane w Polsce to:

Szczepionki „5w1” (pięciowalentne)

Chronią przed pięcioma chorobami: błonicą, tężcem, krztuścem, poliomyelitis i zakażeniami Haemophilus influenzae typu b. Zawierają bezkomórkowy składnik krztuścowy, który wywołuje mniej działań niepożądanych niż składnik pełnokomórkowy.

Szczepionki „6w1” (sześciowalentne)

Chronią przed sześcioma chorobami: błonicą, tężcem, krztuścem, poliomyelitis, zakażeniami Haemophilus influenzae typu b oraz wirusowym zapaleniem wątroby typu B. Podobnie jak szczepionki „5w1”, zawierają bezkomórkowy składnik krztuścowy.

Szczepionka MMR

Chroni przed trzema chorobami: odrą, świnką i różyczką. Jest standardowym elementem kalendarza szczepień w większości krajów.

Szczepionki skojarzone są alternatywą dla standardowych szczepień bezpłatnych, ale wiążą się z dodatkowymi kosztami. W niektórych przypadkach mogą być częściowo refundowane przez samorządy lokalne.

Bezpieczeństwo szczepionek i działania niepożądane

Szczepionki, jak każdy produkt leczniczy, mogą wywoływać działania niepożądane, jednak korzyści z ich stosowania znacznie przewyższają potencjalne ryzyko. Wszystkie szczepionki dostępne na rynku przechodzą rygorystyczne badania kliniczne i są stale monitorowane pod kątem bezpieczeństwa.

Najczęstsze działania niepożądane po szczepieniach

Większość działań niepożądanych po szczepieniach ma charakter łagodny i przemijający. Należą do nich:

• Reakcje miejscowe: ból, zaczerwienienie lub obrzęk w miejscu wstrzyknięcia
• Objawy ogólne: przejściowa gorączka, rozdrażnienie, senność, utrata apetytu, ból mięśni
• Reakcje alergiczne: wysypka, świąd, sporadycznie reakcje anafilaktyczne (bardzo rzadko)

Poważne niepożądane odczyny poszczepienne

Poważne niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) występują niezwykle rzadko. Mogą to być:

• Wysoka gorączka (powyżej 40°C)
• Długotrwały, nieutulony płacz u niemowląt
• Drgawki gorączkowe
• Reakcje anafilaktyczne
• Inne rzadkie powikłania specyficzne dla poszczególnych szczepionek

W przypadku wystąpienia niepokojących objawów po szczepieniu należy skontaktować się z lekarzem. W Polsce funkcjonuje system monitorowania niepożądanych odczynów poszczepiennych, a osoby, które doświadczyły poważnych NOP, mogą ubiegać się o świadczenie kompensacyjne.

Fundusz Kompensacyjny

W Polsce funkcjonuje Fundusz Kompensacyjny, który umożliwia przyznanie świadczenia finansowego osobom, u których wystąpiły działania niepożądane wymienione w Charakterystyce Produktu Leczniczego danej szczepionki. Dotyczy to zarówno szczepień obowiązkowych, jak i niektórych szczepień przeciwepidemicznych.