Ustekinumab – innowacyjna terapia biologiczna w leczeniu chorób autoimmunologicznych
Ustekinumab to jeden z najnowocześniejszych leków biologicznych, który rewolucjonizuje podejście do leczenia chorób autoimmunologicznych. Jest to w pełni ludzkie przeciwciało monoklonalne, które jako pierwsze selektywnie hamuje interleukiny IL-12 i IL-23 – kluczowe białka odpowiedzialne za rozwój procesów zapalnych w organizmie. Dzięki unikalnemu mechanizmowi działania ustekinumab znajduje zastosowanie w leczeniu łuszczycy plackowatej, łuszczycowego zapaleniastawów, choroby Crohna i wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Ten przełomowy lek oferuje pacjentom nową nadzieję na skuteczne kontrolowanie objawów i osiągnięcie długoterminowej remisji, szczególnie w przypadkach gdy konwencjonalne terapie okazały się nieskuteczne. Współczesne badania kliniczne potwierdzają wysoką skuteczność i korzystny profil bezpieczeństwa ustekinumabu, czyniąc go jedną z najważniejszych opcji terapeutycznych w immunologii i gastroenterologii.
Mechanizm działania i podstawy farmakologiczne
Ustekinumab jest w pełni ludzkim przeciwciałem monoklonalnym klasy IgG1κ, które wiąże się z podjednostką p40 interleukiny 12 i 23, zapobiegając ich wiązaniu z receptorem IL-12Rβ1 wyrażonym na powierzchni komórek immunologicznych. Poprzez blokowanie IL-12 i IL-23 od wiązania z receptorem IL-12Rβ1, ustekinumab może skutecznie neutralizować ludzką sygnalizację komórkową mediowaną przez IL-12 i IL-23, aktywację i produkcję cytokin.
Mechanizm działania ustekinumabu opiera się na przerwaniu kaskady zapalnej poprzez targetowanie dwóch kluczowych szlaków immunologicznych. IL-12 indukuje różnicowanie naiwnych komórek T CD4+ w komórki Th1, które produkują proinflammatoryjne cytokiny, w szczególności interferon-γ i TNF-α. IL-23 z kolei odpowiada za aktywację komórek Th17, które wytwarzają szerszy profil cytokin zapalnych, w tym TNF-α, IL-17A, IL-17F i IL-22.
Ustekinumab nie może wiązać się z endogenną IL-12 lub IL-23, która jest już związana z kompleksami receptorów. Dlatego ustekinumab prawdopodobnie nie będzie pośredniczył w funkcjach efektorowych Fc, takich jak ADCC lub CDC. Ta specyficzność działania przekłada się na mniejsze ryzyko niepożądanych reakcji immunologicznych w porównaniu z innymi lekami biologicznymi.
Wskazania kliniczne i zastosowanie
Łuszczyca plackowata
W badaniach PHOENIX 1 i 2, znacznie więcej pacjentów osiągnęło odpowiedź PASI 75 w 12. tygodniu przy stosowaniu ustekinumabu 45 mg (67,1% i 66,7% odpowiednio) lub 90 mg (66,4% i 75,7% odpowiednio) niż przy podawaniu placebo (3,1% i 3,7% odpowiednio). Skuteczność ustekinumabu w dawce 45 lub 90 mg była lepszy niż w przypadku wysokiej dawki etanerceptu w okresie 12 tygodni u pacjentów z łuszczycą.
W bezpośrednim porównaniu z etanerceptem w badaniu ACCEPT, 67,5% pacjentów otrzymujących 45 mg ustekinumabu i 73,8% pacjentów otrzymujących 90 mg osiągnęło co najmniej 75% poprawę w skali PASI w 12. tygodniu, w porównaniu z 56,8% tych, którzy otrzymywali etanercept.
Choroby zapalne jelit
W badaniach UNITI-1 i UNITI-2 częstość odpowiedzi w 6. tygodniu wśród pacjentów otrzymujących dożylny ustekinumab w dawce 130 mg lub około 6 mg na kilogram była znacznie wyższa niż wśród pacjentów otrzymujących placebo (w UNITI-1: 34,3%, 33,7% i 21,5% odpowiednio; w UNITI-2: 51,7%, 55,5% i 28,7% odpowiednio).
W badaniu obejmującym pacjentów z umiarkowanie do ciężko aktywnym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, ustekinumab był bardziej skuteczny niż placebo w indukowaniu i utrzymywaniu remisji. Ustekinumab może być przepisywany wyłącznie przez specjalistę w szpitalu i jest rekomendowany gdy standardowe leczenie lub inne leki biologiczne nie działają lub przestały działać.
Łuszczycowe zapalenie stawów
W badaniu PSUMMIT, 42% pacjentów w grupie otrzymującej ustekinumab osiągnęło odpowiedź ACR 20 w 24. tygodniu, w porównaniu z 14% w grupie placebo. Więcej pacjentów w grupie ustekinumabu osiągnęło również odpowiedź ACR 50 (25% vs 7%) i ACR 70 (11% vs 0%) w 12. tygodniu.
Dawkowanie i sposób podawania
Schemat dawkowania w łuszczycy
Dla pacjentów ważących 100 kg lub mniej: 45 mg podskórnie początkowo, następnie kolejna iniekcja po czterech tygodniach, a następnie co 12 tygodni. Dla pacjentów ważących ponad 100 kg: 90 mg podskórnie początkowo, następnie kolejna iniekcja po czterech tygodniach, a następnie co 12 tygodni.
Schemat dawkowania w chorobach zapalnych jelit
Pierwsza dawka to pojedyncza infuzja dożylna podawana na podstawie masy ciała: 260 mg (masa ciała ≤55 kg), 390 mg (masa ciała >55 kg do ≤85 kg) i 520 mg (masa ciała >85 kg). Następnie 90 mg podskórnie osiem tygodni po początkowej podaży dożylnej i co osiem tygodni po tym.
Dawkowanie u dzieci
Dla dzieci w wieku ≥6 lat z łuszczycą: masa ciała <60 kg: 0,75 mg/kg podskórnie w tygodniach 0 i 4, następnie co 12 tygodni; masa ciała 60-100 kg: 45 mg podskórnie w tygodniach 0 i 4, następnie co 12 tygodni; masa ciała >100 kg: 90 mg podskórnie w tygodniach 0 i 4, następnie co 12 tygodni.
Profil bezpieczeństwa i działania niepożądane
Najczęstsze działania niepożądane
Najczęstsze działania niepożądane obejmują infekcje górnych dróg oddechowych, ból głowy, zmęczenie, nudności, wymioty, zapalenie nosogardła, rumień w miejscu wkłucia, kandydozę sromu i pochwy/infekcję grzybiczą, zapalenie oskrzeli, świąd, infekcję dróg moczowych, zapalenie zatok, ból brzucha, gorączkę i biegunkę.
Najczęstsze działania niepożądane to zawroty głowy, ból gardła, ból stawów, bóle głowy, nudności i bolesność wokół miejsca wkłucia. Ponieważ ustekinumab wpływa na system immunologiczny, istnieje większe prawdopodobieństwo rozwoju infekcji.
Działania niepożądane wymagające natychmiastowej uwagi
Działania niepożądane, które należy zgłosić zespołowi opieki tak szybko, jak to możliwe, obejmują: reakcje alergiczne, zmiany skórne takie jak nowy nарост, owrzodzenie, które się nie goi, lub zmiana w znamieniu, suchy kaszel, duszność lub trudności w oddychaniu, infekcje oraz nagły i silny ból głowy, splątanie, zmiana widzenia, drgawki.
Monitoring i bezpieczeństwo długoterminowe
Ustekinumab jest dobrze tolerowanym lekiem o korzystnym profilu bezpieczeństwa. Nie obserwowano toksyczności związanej z dawką ani toksyczności skumulowanej w badaniach obserwacyjnych. Analiza zbiorczego bezpieczeństwa przez 5 lat w chorobie Crohna i 4 lata w wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego wykazała stabilny profil bezpieczeństwa.
Kategoria działań niepożądanych |
Częstość występowania |
Szczegóły |
Infekcje górnych dróg oddechowych |
Bardzo częste (>10%) |
Najczęstsze działanie niepożądane |
Ból głowy |
Częste (1-10%) |
Zwykle łagodny i przejściowy |
Reakcje w miejscu wkłucia |
Częste (1-10%) |
Rumień, swelling, ból |
Poważne infekcje |
Rzadkie (<1%) |
Wymagają natychmiastowej uwagi medycznej |
Leczenie farmakologiczne chorób autoimmunologicznych
Terapia biologiczna w łuszczycy
W leczeniu farmakologicznym łuszczycy plackowatej stosuje się szeroki wachlarz substancji czynnych. Oprócz ustekinumabu, który blokuje interleukiny IL-12 i IL-23, wykorzystuje się również inne leki biologiczne. Adalimumab, infliksymab i etanercept należą do grupy inhibitorów TNF-α i są szeroko stosowane w terapii pierwszej linii. Nowsze opcje terapeutyczne obejmują sekulkinumab (inhibitor IL-17A), iksekizumab (inhibitor IL-17A) oraz ryzankizumab i guzelkumab (selektywne inhibitory IL-23).
Farmakoterapia chorób zapalnych jelit
W leczeniu choroby Crohna i wrzodziejącego zapalenia jelita grubego stosuje się kilka klas leków. Konwencjonalne leczenie obejmuje mesalazynę, sulfasalazynę, azatioprynę, merkaptopurynę i metotreksat. W terapii biologicznej, oprócz ustekinumabu, wykorzystuje się adalimumab, infliksymab, golimumab (inhibitory TNF-α) oraz wedolizumab (inhibitor integryny α4β7). W ciężkich przypadkach stosuje się również tofacytynib (inhibitor JAK).
Leczenie łuszczycowego zapalenia stawów
Farmakoterapia łuszczycowego zapalenia stawów opiera się na podobnych zasadach jak w przypadku łuszczycy. Standardowe leki modyfikujące przebieg choroby (DMARDs) obejmują metotreksat, sulfasalazynę i leflunomid. W terapii biologicznej stosuje się inhibitory TNF-α (adalimumab, etanercept, infliksymab, golimumab, certolizumab pegol), inhibitory IL-17 (sekulkinumab, iksekizumab) oraz inhibitory IL-12/23 i IL-23 (ustekinumab, guzelkumab, ryzankizumab).
Interakcje i przeciwwskazania
Ustekinumab może obniżyć odporność organizmu i istnieje szansa, że można zarazić się infekcją, którą ma zapobiegać szczepionka. Ponadto inne osoby mieszkające w gospodarstwie domowym nie powinny przyjmować doustnej szczepionki przeciwko polio. Przed rozpoczęciem terapii pacjenci powinni otrzymać wszystkie odpowiednie dla wieku szczepienia zgodnie z aktualnymi wytycznymi.
Główne przeciwwskazania obejmują:
- Aktywne infekcje bakteryjne, wirusowe, grzybicze lub pasożytnicze
- Ciąża (względne przeciwwskazanie – wymaga oceny korzyści i ryzyka)
- Współistniejące nowotwory w wywiadzie
- Ciężka niewydolność serca
Jak długo trwa leczenie ustekinumabem?
Ustekinumab to lek stosowany długoterminowo. Ponieważ jest to leczenie długoterminowe, może minąć do sześciu miesięcy, zanim zaczniesz odczuwać korzyści. Pacjenci zazwyczaj kontynuują terapię tak długo, jak lek pozostaje skuteczny i dobrze tolerowany.
Czy ustekinumab można stosować w ciąży?
Ustekinumab może być stosowany podczas ciąży. Na podstawie ograniczonych danych u ludzi nie ma oczekiwanego ryzyka szkody dla płodu, a teratogenność nie została wykazana w badaniach na zwierzętach przy dawkach do 100 razy przekraczających maksymalną zalecaną dawkę dla człowieka. Jednak decyzja o kontynuacji leczenia powinna być zawsze podjęta po konsultacji z lekarzem specjalistą.
Jak szybko można oczekiwać poprawy?
Możesz zacząć czuć się lepiej już po 3 tygodniach od rozpoczęcia ustekinumabu. Ale większość ludzi, którzy reagują na ustekinumab, zaczyna czuć się lepiej w ciągu 6 do 8 tygodni. U niektórych osób może to potrwać do 16 tygodni.
Czy ustekinumab zwiększa ryzyko infekcji?
Ponieważ ustekinumab jest lekiem biologicznym, który hamuje normalne funkcjonowanie układu immunologicznego, teoretycznie istnieje zwiększone ryzyko infekcji i dowody kliniczne infekcji powinny być oceniane przy każdej wizycie kontrolnej. Dlatego tak ważne jest regularne monitorowanie stanu pacjenta.
Czy można podawać szczepionki podczas leczenia?
Podczas leczenia ustekinumabem i po jego zaprzestaniu nie należy przyjmować żadnych szczepień (zwłaszcza szczepionek żywych) bez zgody lekarza. Szczepionki inaktywowane mogą być podawane, ale ich skuteczność może być obniżona.
Jakie badania kontrolne są wymagane?
Rutynowe badania krwi: morfologia krwi, mocznik i elektrolity, testy czynności wątroby i markery zapalne (CRP/OB) powinny być sprawdzane co około 4 do 6 miesięcy. Przed rozpoczęciem leczenia konieczne jest wykluczenie gruźlicy, wirusowego zapalenia wątroby i HIV.
Czy ustekinumab powoduje zwiększenie masy ciała?
Ustekinumab zazwyczaj nie powoduje bezpośredniego zwiększenia masy ciała. Jednak poprawa stanu zdrowia i apetytu związana z kontrolą choroby może prowadzić do odzyskania prawidłowej masy ciała u pacjentów, którzy wcześniej odchudzili się z powodu choroby.
Jak przechowywać ustekinumab?
Zaleca się przechowywanie nieotwartych fiolek i wypełnionych strzykawek w lodówce. Nie zamrażać. Przechowywać ten lek w oryginalnym kartonie. Chronić przed światłem. Przechowywać fiolki w pozycji pionowej. Lek może być również przechowywany w temperaturze pokojowej przez ograniczony czas zgodnie z instrukcją producenta.
Bibliografia
- Feagan BG, Sandborn WJ, Gasink C, Jacobstein D, Lang Y, Friedman JR, Blank MA, Johanns J, Gao LL, Miao Y, Adedokun OJ, Sands BE, Hanauer SB, Vermeire S, Targan S, Ghosh S, de Villiers WJ, Colombel JF, Tulassay Z, Seidler U, Salzberg BA, Desreumaux P, Lee SD, Loftus EV Jr, Dieleman LA, Katz S, Rutgeerts P; UNITI–IM-UNITI Study Group. Ustekinumab as Induction and Maintenance Therapy for Crohn’s Disease. N Engl J Med. 2016;375(20):1946-1960. DOI: 10.1056/NEJMoa1602773 PMID: 27959607
- Griffiths CE, Strober BE, van de Kerkhof P, Ho V, Fidelus-Gort R, Yeilding N, Guzzo C, Xia Y, Zhou B, Li S, Dooley LT, Goldstein NH, Menter A; ACCEPT Study Group. Comparison of ustekinumab and etanercept for moderate-to-severe psoriasis. N Engl J Med. 2010;362(2):118-128. DOI: 10.1056/NEJMoa0810652 PMID: 20071701