Tramadol – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Tramadol – to syntetyczny lek należący do silnie działających leków przeciwbólowych z grupy opioidów, tzw. narkotycznych leków przeciwbólowych. Wykazuje również działanie przeciwkaszlowe. Działanie tramadolu jest wynikiem wpływu na receptory opioidowe, a także hamowania wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny. Stosowany w leczeniu ostrego i przewlekłego bólu pourazowego i pooperacyjnego oraz bólach w chorobach nowotworowych. Lek stosuje się także w premedykacji, analgezji, położnictwie oraz w bólu wieńcowym. Występuje w postaci chlorowodorku tramadolu.
Tramadol występuje również w lekach złożonych w połączeniu z paracetamolem. Takie połączenie stosuje się u pacjentów, których ból nie ustępuje po podaniu leków przeciwbólowych o działaniu obwodowym (działających przeciwzapalnie).
Możliwe działania niepożądane: zawroty głowy, nudności, bóle głowy, senność, zaparcia, suchość błony śluzowej jamy ustnej, wymioty, pocenie się, uczucie zmęczenia.
Uwaga: O zastosowaniu tramadolu i jego dawce może decydować tylko lekarz. Zaleca się stosowanie najmniejszej, skutecznej dawki łagodzącej ból.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Tramadol – kompleksowy przewodnik po silnym leku przeciwbólowym
Tramadol to jeden z najważniejszych leków przeciwbólowych dostępnych w nowoczesnej medycynie, który od dziesięcioleci pomaga milionom pacjentów na całym świecie w walce z bólem o różnym nasileniu. Ten syntetyczny opioid, wprowadzony po raz pierwszy do obrotu w 1977 roku przez niemiecką firmę Grünenthal GmbH, wyróżnia się wśród innych leków przeciwbólowych swoim unikalnym, złożonym mechanizmem działania. W przeciwieństwie do tradycyjnych opioidów, tramadol nie tylko aktywuje receptory opioidowe, ale również wpływa na układ serotoninergiczny i noradrenalinergiczny, co czyni go lekiem o szczególnych właściwościach terapeutycznych. Jego skuteczność w leczeniu bólu o nasileniu umiarkowanym do silnego, połączona z relatywnie mniejszym ryzykiem uzależnienia w porównaniu do morfiny, sprawiła, że tramadol zajął ważne miejsce w międzynarodowych wytycznych leczenia bólu. Światowa Organizacja Zdrowia umieściła go na drugim szczeblu drabiny analgetycznej, co oznacza jego kluczową rolę w leczeniu pacjentów, u których nieopioidowe leki przeciwbólowe okazały się nieskuteczne. Dziś tramadol jest stosowany w wielu specjalnościach medycznych – od chirurgii i ortopedii, przez onkologię, aż po medycynę paliatywną, pomagając pacjentom wrócić do normalnego funkcjonowania i poprawić jakość życia.
Mechanizm działania tramadolu
Tramadol należy do opioidowych leków przeciwbólowych i posiada podobną budowę strukturalną do kodeiny i morfiny. Ze względu na dobrą tolerancję leku oraz jego złożony mechanizm działania jest on uważany za opioid obarczony mniejszym ryzykiem występowania działań niepożądanych. Tramadol jest nieselektywnym agonistą receptorów opioidowych μ, δ i κ, ze szczególnie wysokim powinowactwem do receptora μ.
Tramadol jest słabym agonistą receptorów opioidowych, a oprócz tego hamuje on wychwyt zwrotny noradrenaliny oraz serotoniny. Ten podwójny mechanizm działania sprawia, że tramadol ma wyjątkowe właściwości analgetyczne.
Ponadto lek hamuje wychwyt zwrotny noradrenaliny oraz nasila uwalnianie serotoniny. Taki wpływ na neuroprzekaźniki zmienia sposób percepcji bólu i tym samym poprawia właściwości przeciwbólowe leku.
Metabolizm i farmakologia
Kluczowy dla działania tramadolu jest jego metabolizm w wątrobie. CYP2D6 enzyme converts tramadol to the active metabolite, O-desmethyltramadol (M1), which has a significantly higher affinity for the mu-opioid receptor than tramadol. The M1 metabolite is up to 6 times more potent than tramadol in producing analgesia.
The affinity of ODT to the mu µ) opioid receptor is 300-fold higher than that of its parent compound, co oznacza, że aktywny metabolit tramadolu jest znacznie silniejszy od substancji wyjściowej.
Wskazania do stosowania
Wskazaniem do zastosowania tramadolu jest ból o umiarkowanym lub dużym nasileniu. Skuteczność przeciwbólowa tramadolu w tym wskazaniu jest równa skuteczności morfiny. W bólach ciężkich lub przewlekłych tramadol jest mniej skuteczny. Stosuje się go głównie do łagodzenia bólu pooperacyjnego, pourazowego, neuropatycznego, szczególnie w przebiegu półpaśca, w bólach nowotworowych, a także w bólach fantomowych.
Tramadol jest syntetycznym lekiem opioidowym działającym ośrodkowo o działaniu przeciwbólowym. Stosowany jest w leczeniu bólu ostrego, bądź przewlekłego, w bólach pourazowych, pooperacyjnych lub towarzyszących chorobom nowotworowym. Wykorzystywany jest także w opiece paliatywnej w leczeniu bólów ostrych i przewlekłych o umiarkowanym i silnym nasileniu.
Główne zastosowania kliniczne:
- Ból pooperacyjny – szczególnie po zabiegach chirurgii ogólnej, ortopedycznej i ginekologicznej
- Ból pourazowy – po urazach kości, mięśni i tkanek miękkich
- Ból neuropatyczny – zwłaszcza w przebiegu półpaśca i neuropatii cukrzycowej
- Ból nowotworowy – jako element kompleksowego leczenia przeciwbólowego w onkologii
- Opieka paliatywna – u pacjentów w terminalnym stadium chorób przewlekłych
Postacie leku i dawkowanie
Tramadol jest lekiem na receptę i dostępny jest w wielu różnych postaciach leku. W praktyce najczęściej stosowany jest w formie doustnej w postaci kropli, tabletek lub kapsułek. Poza tym dostępny jest również w postaci czopków oraz roztworów do wstrzykiwań i infuzji. Preparaty z tramadolem mogą mieć postać o natychmiastowym lub o przedłużonym uwalnianiu.
Dostępne postacie farmaceutyczne:
- Tabletki zwykłe i o przedłużonym uwalnianiu – najpopularniejsza forma dla dorosłych
- Kapsułki twarde – alternatywa dla tabletek
- Krople doustne – szczególnie dla dzieci i pacjentów z problemami z połykaniem
- Czopki doodbytnicze – gdy podanie doustne jest niemożliwe
- Roztwory do wstrzykiwań – w intensywnej terapii bólu
Dawkowanie tramadolu powinno być dostosowane indywidualnie do natężenia bólu pacjenta, a także do indywidualnej odpowiedzi pacjenta na leczenie. Maksymalna dawka dobowa podawana doustnie w postaci tabletek, tabletek o przedłużonym uwalnianiu lub kropli wynosi 400 mg tramadolu.
Grupa pacjentów |
Maksymalna dawka dobowa |
Szczególne zalecenia |
Dorośli |
400 mg doustnie |
Podzielić na 3-4 dawki |
Dzieci 1-12 lat |
8 mg/kg mc |
Tylko krople doustne |
Czopki |
300 mg |
Dorośli i dzieci >12 lat |
Iniekcje |
400 mg |
Ścisła kontrola medyczna |
Przeciwskazania i ostrzeżenia
Stosowanie tramadolu jest przeciwwskazane w przypadku nadwrażliwości na substancję leczniczą oraz w kilku innych sytuacjach klinicznych, które mogą zwiększać ryzyko powikłań.
Bezwzględne przeciwskazania:
- Nadwrażliwość na tramadol lub inne opioidy
- Zatrucie alkoholem lub innymi substancjami depresyjnymi
- Padaczka – ze względu na obniżenie progu drgawkowego
- Ciężka niewydolność oddechowa
- Stosowanie inhibitorów MAO (wymagana 14-dniowa przerwa)
Szczególną ostrożność podczas stosowania tramadolu należy zachować: u pacjentów uzależnionych od opioidów; u pacjentów po urazie głowy; we wstrząsie; w przypadku pojawienia się zaburzeń świadomości, które są niejasnego pochodzenia; w przypadkach zaburzeń ośrodka oddechowego, a także jego czynności; w przypadku zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego.
Działania niepożądane i bezpieczeństwo
Tramadol bardzo często wywołuje nudności i zawroty głowy. Są to jednak działania niepożądane, które ustępują po kilku dniach. Ponadto, jako agonista receptora opioidowego, wykazuje również działanie sedatywne i uspokajające. Uprzedź pacjenta, że przyjmując lek może on odczuwać zmęczenie i senność.
Najczęstsze działania niepożądane:
- Bardzo często (>10%): nudności, zawroty głowy, senność
- Często (1-10%): wymioty, zaparcia, zmęczenie, nadmierne pocenie
- Niezbyt często (0,1-1%): uczucie suchości w ustach, bóle głowy, drżenia
W przypadku przedawkowania tramadolu pojawiają się objawy, które są charakterystyczne również przy zatruciu innymi opioidowymi lekami przeciwbólowymi. Należą do nich: zwężenie źrenic, wymioty, niewydolność krążenia, zaburzenia świadomości prowadzące do śpiączki, drgawki, śpiączka oddechowa, aż do zatrzymania oddechu, a także zahamowanie perystaltyki przewodu pokarmowego.
Interakcje lekowe i zespół serotoninowy
Ze względu na ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego, tramadol należy stosować ostrożnie u pacjentów przyjmujących: selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, czyli SSRI, inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny, czyli SNRI, inhibitory MAO, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne oraz mirtazapinę.
Objawy zespołu serotoninowego:
- Objawy autonomiczne: gorączka, zlewne poty, wahania ciśnienia
- Objawy neurologiczne: drżenia, skurcze mięśni, zaburzenia koordynacji
- Objawy psychiczne: niepokój, splątanie, pobudzenie
Tramadol is metabolized by CYP2D6 enzymes which contributes to the metabolism of approximately 25% of all medications. Any medications with the ability to inhibit or induce these enzymes may interact with tramadol.
Tramadol w populacjach specjalnych
Ciąża i laktacja
Tramadol stosowany u kobiet w ciąży przenika przez łożysko. Z powodu braku badań oceniających działanie leku na płód, nie należy podawać tramadolu kobietom ciężarnym.
Tramadol przenika do mleka kobiecego, dlatego też nie zaleca się podawania leku podczas karmienia piersią, bądź w razie konieczności leczenia tramadolem należy przerwać karmienie. Jednak podczas jednorazowego przyjęcia dawki leku, zazwyczaj nie ma konieczności przerywania karmienia.
Stosowanie u dzieci
Tramadol w postaci kropli doustnych jest dopuszczony do użycia u dzieci już od pierwszego roku życia, głównie w łagodzeniu bólu pooperacyjnego. Jednak istnieją szczególne zalecenia bezpieczeństwa dla tej grupy pacjentów.
Tramadol is contraindicated for all children younger than age 12 and for all individuals under the age of 18 when being used for post-operative analgesia following tonsillectomy or adenoidectomy, or both.
Polimorfizmy genetyczne CYP2D6
Individuals who have reduced CYP2D6 activity are known as „intermediate metabolizers” and those with absent CYP2D6 activity are known as „poor metabolizers.” The standard recommended doses of tramadol may not provide adequate pain relief in these individuals because of reduced levels of M1.
Whereas in individuals who have increased CYP2D6 activity („ultrarapid metabolizers”), standard doses of tramadol may result in a higher risk of adverse events because of increased exposure to M1.
Fenotypy metaboliczne:
Fenotyp |
Częstość w populacji |
Kliniczne konsekwencje |
Szybcy metabolizatorzy (UM) |
1-10% Europejczyków |
Zwiększone ryzyko działań niepożądanych |
Metabolizatorzy normalni (EM) |
70-80% |
Standardowa odpowiedź na lek |
Metabolizatorzy pośredni (IM) |
10-20% |
Zmniejszona skuteczność |
Słabi metabolizatorzy (PM) |
5-10% |
Znacznie zmniejszona skuteczność |
Leczenie farmakologiczne zespołów bólowych w Polsce
W polskiej praktyce klinicznej tramadol stanowi ważny element kompleksowego leczenia różnych zespołów bólowych. Jest często stosowany w ramach wielomodalnej analgezji, łącząc go z innymi substancjami czynnymi dostępnymi na polskim rynku farmaceutycznym.
Połączenia z innymi analgetykami:
- Tramadol + paracetamol (preparaty: Doreta, Poltram Combo) – najczęściej stosowane połączenie
- Tramadol + metamizol – w niektórych przypadkach bólu silnego
- Tramadol + ketoprofen – w bólach mięśniowo-szkieletowych
- Tramadol + dekskietoprofen (preparat: Skudexa) – w bólach ostrych
Substancje czynne stosowane w leczeniu skojarzoną:
- Paracetamol (acetaminofen) – najczęściej łączony z tramadolem
- Ibuprofen – w zespołach bólowych z komponenią zapalną
- Diklofenak – szczególnie w bólach stawów i kręgosłupa
- Gabapentyna – w bólach neuropatycznych
- Pregabalina – w bólach przewlekłych z komponentą neuropatyczną
Uzależnienie i tolerancja
Zjawisko zależności fizycznej jest możliwe w przypadku stosowania tramadolu i jest ono zależne od dawki. Objawy odstawienne, jakich możemy się spodziewać są charakterystyczne dla opioidów i są nimi: ból, pocenie się, bezsenność i biegunka. Ponadto, ze względu na złożony mechanizm działania tramadolu, mogą wystąpić również: splątanie, omamy i paranoje.
Podczas długotrwałego stosowania tramadolu może pojawić się również zjawisko tolerancji. Oznacza to, że stosowana dotychczas dawka przestaje być skuteczna w łagodzeniu bólu i konieczne jest zwiększenie dawki leku.
Strategie minimalizacji ryzyka uzależnienia:
- Stosowanie najniższej skutecznej dawki
- Regularna ocena konieczności kontynuacji leczenia
- Stopniowe zmniejszanie dawki przy odstawianiu
- Edukacja pacjenta o ryzykach długotrwałego stosowania
Wpływ na zdolność prowadzenia pojazdów
Tramadol nawet w zalecanych dawkach może powodować podczas stosowania zawroty głowy i senność. Z tego powodu nie należy podczas leczenia prowadzić pojazdów i obsługiwać maszyn pozostających w ruchu. Dotyczy to szczególnie sytuacji, kiedy tramadol stosowany jest łącznie wraz z innymi substancjami psychotropowymi lub jednocześnie spożywany jest alkohol.
Zastosowania pozarejestracyjne
Tramadol znalazł również zastosowanie w leczeniu przedwczesnego wytrysku. W podwójnie zaślepionym, kontrolowanym badaniu z randomizacją wykazano, że podanie tramadolu w dawce pięćdziesiąt miligramów na dwie godziny przed planowanym stosunkiem, wydłużało dwunastokrotnie wskaźnik IELT, czyli wewnątrzpochwowy czas opóźnienia ejakulacji, w stosunku do wartości wyjściowej.
Czy tramadol uzależnia?
Tak, tramadol może prowadzić do uzależnienia fizycznego i psychicznego, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu w wysokich dawkach. Jednak ryzyko uzależnienia jest mniejsze niż w przypadku tradycyjnych opioidów jak morfina czy oksykodon. Kluczowe jest przestrzeganie zaleceń lekarza dotyczących dawkowania i czasu leczenia.
Jak długo można bezpiecznie stosować tramadol?
Nie ma sztywno określonego czasu bezpiecznego stosowania tramadolu. W leczeniu bólu ostrego zazwyczaj stosuje się go przez kilka dni do kilku tygodni. W przypadku bólu przewlekłego, szczególnie nowotworowego, może być stosowany przez miesiące pod ścisłą kontrolą lekarską z regularnymi ocenami konieczności kontynuacji terapii.
Czy tramadol można łączyć z alkoholem?
Absolutnie nie. Nie należy łączyć tramadolu z alkoholem ze względu na nasilenie ośrodkowych działań niepożądanych. Połączenie może prowadzić do groźnych powikłań, w tym depresji oddechowej, śpiączki, a nawet śmierci.
Jakie są pierwsze objawy przedawkowania tramadolu?
Pierwsze objawy przedawkowania to zwężenie źrenic, nudności, wymioty, senność i zawroty głowy. W cięższych przypadkach mogą wystąpić drgawki, zaburzenia świadomości, problemy z oddychaniem. W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast wezwać pomoc medyczną.
Czy tramadol wpływa na pamięć i koncentrację?
Tak, tramadol może wpływać na funkcje poznawcze, powodując senność, zmniejszoną koncentrację i spowolnienie reakcji. Dlatego podczas leczenia nie należy prowadzić pojazdów ani obsługiwać maszyn wymagających pełnej sprawności psychofizycznej.
Czy można nagle przerwać stosowanie tramadolu?
Przy krótkotrwałym stosowaniu (do kilku dni) zazwyczaj można bezpiecznie przerwać leczenie. Jednak po dłuższym stosowaniu zaleca się stopniowe zmniejszanie dawki pod kontrolą lekarza, aby uniknąć objawów odstawiennych takich jak ból, niepokój, pocenie się czy problemy ze snem.
Jakie leki nie powinny być łączone z tramadolem?
Tramadol nie powinien być łączony z inhibitorami MAO (wymagana 14-dniowa przerwa), niektórymi antydepresantami (ryzyko zespołu serotoninowego), benzodiazepinami (zwiększone ryzyko sedacji) oraz innymi opioidami. Zawsze należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach.
Czy tramadol jest skuteczny w każdym rodzaju bólu?
Tramadol jest szczególnie skuteczny w bólach o nasileniu umiarkowanym do silnego, zwłaszcza w bólach pourazowych, pooperacyjnych i neuropatycznych. Jest mniej skuteczny w bardzo silnych bólach (gdzie lepsze mogą być silniejsze opioidy) oraz w niektórych rodzajach bólu przewlekłego.
Co robić, jeśli tramadol przestał działać?
Jeśli tramadol przestał być skuteczny, nie należy samodzielnie zwiększać dawki. Należy skonsultować się z lekarzem, który może rozważyć zmianę dawkowania, dodanie innego leku przeciwbólowego lub zmianę na inny analgetyk. Może to być objaw rozwijającej się tolerancji.
Czy istnieją naturalne alternatywy dla tramadolu?
Chociaż niektóre metody naturalne mogą wspomagać leczenie bólu (jak fizjoterapia, akupunktura, czy niektóre suplementy), nie ma naturalnych alternatyw o porównywalnej skuteczności do tramadolu w leczeniu bólu średniego i silnego nasilenia. Każda zmiana terapii powinna być konsultowana z lekarzem.
Bibliografia
- Grond S, Sablotzki A. Clinical pharmacology of tramadol. Clin Pharmacokinet. 2004;43(13):879-923. DOI: 10.2165/00003088-200443130-00004 PMID: 15509185
- Miotto K, Cho AK, Khalil MA, Blanco K, Sasaki JD, Rawson R. Trends in Tramadol: Pharmacology, Metabolism, and Misuse. Anesth Analg. 2017;124(1):44-51. DOI: 10.1213/ANE.0000000000001683 PMID: 27861439