Propolis (ekstrakt / wyciąg)

Propolis – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Propolis – nazywany również kitem pszczelim, to substancja otrzymywana z wydzielin oraz żywic z drzew i kwiatów. W przyrodzie wykorzystywana przez pszczoły do wyściełania wnętrza ulu. Propolis wykazuje szereg właściwości leczniczych. Wspomaga prawidłowe funkcjonowanie organizmu, zwalcza grzyby, wirusy i bakterie, a także wspiera procesy regeneracyjne. Ponadto stymuluje układ odpornościowy, korzystnie wpływa na układ krwionośny i łagodzi choroby skóry. 

Propolis dostępny jest w postaci maści, aerozolu i kropli doustnych. Występuje również w wielu produktach jako jeden ze składników np. pastylek na ból gardła, syropów czy czopków. Często wykorzystywany jest również w kosmetyce m.in. w kremach do stóp, odżywkach i szamponach. 

Możliwe działania niepożądane: zwykle propolis jest dobrze tolerowany. Niekiedy mogą pojawić się reakcje alergiczne w postaci wysypki lub rumienia, oraz objawy ze strony układu pokarmowego (np. biegunka, nudności, wymioty).

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Propolis – naturalny produkt pszczeli o wszechstronnych właściwościach zdrowotnych

Propolis, znany również jako kit pszczeli, to niezwykła substancja żywiczna wytwarzana przez pszczoły, która od tysięcy lat stanowi ważny element medycyny naturalnej. Ta złożona mieszanina związków biologicznie aktywnych, zawierająca ponad 300 różnych substancji, wykazuje szerokie spektrum właściwości prozdrowotnych – od działania przeciwbakteryjnego i przeciwwirusowego, przez wsparcie układu odpornościowego, aż po przyspieszanie procesów gojenia ran. Współczesna nauka potwierdza tradycyjne zastosowania propolisu, odkrywając jednocześnie nowe możliwości jego wykorzystania w medycynie i farmacji. Wyjątkowy skład chemiczny kitu pszczelego, obfitujący w flawonoidy, kwasy fenolowe i terpenoidy, sprawia, że propolis jest nie tylko skutecznym środkiem wspomagającym leczenie wielu dolegliwości, ale także obiecującym przedmiotem badań nad nowymi terapiami.

Czym jest propolis i jak powstaje?

Propolis, zwany potocznie kitem pszczelim, to naturalna substancja o konsystencji żywicy, którą pszczoły miodne wytwarzają z materiałów roślinnych. Nazwa pochodzi z języka greckiego i oznacza dosłownie „przed miastem” lub „przedmurze miasta”, co doskonale oddaje jego funkcję obronną w ulu. Pszczoły zbierają żywiczne wydzieliny z pąków liściowych i młodych pędów różnych drzew, a następnie przetwarzają je, dodając własne enzymy ze śliny, wosk pszczeli oraz pyłek kwiatowy.

W Polsce głównym źródłem propolisu są pączki topoli czarnej, osiki, brzozy omszonej i brodawkowatej oraz olchy. Pszczoły bardzo starannie wybierają materiał do tworzenia propolisu, badając czułkami jakość żywic i wybierając te o najwyższej aktywności biologicznej. Substancje z pąków wystawionych na stałe działanie promieni słonecznych lub zbyt starych są pomijane przez owady.

Propolis służy pszczołom do wielu celów – uszczelnia szczeliny w ulu węższe niż 4 milimetry, reguluje wielkość wylotka, dezynfekuje wnętrze gniazda oraz mumifikuje ciała intuzów, które dostały się do ula, chroniąc tym samym rodzinę pszczelą przed zatruciami bakteryjnymi. To właśnie te antybakteryjne właściwości sprawiają, że propolis jest tak ceniony również w medycynie ludzkiej.

Skład chemiczny propolisu

Propolis charakteryzuje się niezwykle złożonym składem chemicznym, który różni się w zależności od regionu geograficznego, pory roku, rodzaju roślin będących jego źródłem oraz gatunku pszczół. Według szacunków naukowych kit pszczeli może zawierać nawet do 1000 różnych substancji, z czego dotychczas zidentyfikowano ponad 500 składników. W ekstrakcie etanolowym z propolisu pochodzenia europejskiego można wyróżnić następujące główne grupy związków:

Związki fenolowe stanowią największą grupę składników aktywnych propolisu, obejmującą około 58% jego składu. Do tej grupy należą kwasy fenolowe, takie jak kwas benzoesowy, cynamonowy, kawowy, ferulowy, p-kumarowy, chlorogenowy, wanilinowy oraz syryngowy. Te związki odpowiadają za wiele właściwości leczniczych kitu pszczelego.

Flawonoidy to kolejna kluczowa grupa związków, stanowiąca około 6% składu propolisu. Wśród najważniejszych flawonoidów występujących w polskim propolisie można wymienić chryzynę, galanginę, pinocembrynę, pinostrobinę, pinobankszynę, kemferol, kwercetynę, naryngeninę, apigeninę oraz luteolinę. Te polifenolowe związki wykazują silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne.

Terpeny i terpenoidy, w tym mono-, tri- i seskwiterpeny oraz steroidy, stanowią około 0,5% składu. Związki te odpowiadają za charakterystyczny zapach propolisu oraz wykazują działanie przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze.

Substancje lipidowo-woskowe (około 8%) oraz wosk pszczeli (około 24%) nadają propolisowi jego charakterystyczną konsystencję i właściwości fizyczne.

Biopierwiastki (około 0,5%), w tym żelazo, miedź, kobalt, magnez, cynk, fosfor, mangan, krzem, selen, wapń – wzmacniają działanie immunologiczne i wspomagają regenerację organizmu.

Witaminy, szczególnie z grupy B (B1, B2, B5, B6), a także witaminy A, C, D i E, uzupełniają prozdrowotne właściwości propolisu.

Propolis europejski typu topolowego charakteryzuje się tym, że ekstrakty etanolowe w niemal 95% składają się z kwasów aromatycznych, estrów aromatycznych oraz flawonoidów, co czyni go szczególnie wartościowym surowcem terapeutycznym.

Właściwości farmakologiczne propolisu

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Propolis wykazuje szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego, obejmujące zarówno bakterie Gram-dodatnie, jak i Gram-ujemne. Badania potwierdzają jego skuteczność wobec gronkowców, w tym gronkowca złocistego Staphylococcus aureus (także szczepów MRSA opornych na metycylinę), Staphylococcus epidermidis, paciorkowców, w tym Streptococcus pyogenes, Streptococcus mutans oraz Streptococcus faecalis. Wśród bakterii Gram-ujemnych propolis działa na Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Acinetobacter baumannii (w tym szczepy MDR – wielolekooporne) oraz Enterobacter cloacae.

Istotnym odkryciem jest również działanie propolisu wobec Helicobacter pylori – bakterii odpowiedzialnej za wrzody żołądka i dwunastnicy. Kit pszczeli hamuje deformylazę peptydową tego drobnoustroju, co wskazuje obiecującą drogę terapeutyczną w leczeniu tego powszechnego zakażenia.

Działanie przeciwwirusowe propolisu obejmuje wirusy opryszczki HSV-1 i HSV-2, wirusy grypy, wirus Coxsackie, VSV oraz HIV. Badania in vitro i in vivo sugerują, że propolis może być skutecznym środkiem wspierającym w leczeniu opryszczki narządów płciowych, a nawet wykazuje potencjał w walce z koronawirusami.

Właściwości przeciwgrzybicze kitu pszczelego są szczególnie dobrze poznane i znajdują zastosowanie kliniczne, zwłaszcza w ginekologii. Propolis wykazuje silne działanie wobec Candida albicans i innych gatunków Candida, w tym szczepów opornych na flukonazol i nystatynę, a także przeciwko Trichosporon spp., Trichophyton rubrum oraz Aspergillus fumigatus. Kit pszczeli hamuje również rozwój pierwsza Trichomonas vaginalis, co czyni go skutecznym środkiem w leczeniu schorzeń ginekologicznych.

Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe

Propolis wykazuje silne właściwości przeciwzapalne, które wykorzystuje się w leczeniu chorób zapalnych skóry, błon śluzowych jamy ustnej oraz przewodu pokarmowego. Mechanizm tego działania związany jest z obecnością flawonoidów i kwasów fenolowych, które hamują uwalnianie mediatorów stanu zapalnego. Równocześnie kit pszczeli działa przeciwbólowo, co znajduje zastosowanie w stomatologii – szczególnie w łagodzeniu bólu po ekstrakcji zębów oraz w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Właściwości antyoksydacyjne

Struktura chemiczna polifenoli zawartych w propolisie, w szczególności flawonoidów i kwasów fenolowych, umożliwia skuteczne wychwytywanie wolnych rodników. Flawonoidy są silnymi antyoksydantami zdolnymi do neutralizacji reaktywnych form tlenu, chroniąc tym samym błony komórkowe przed utlenianiem lipidów. To działanie antyoksydacyjne jest kluczowe dla ochrony organizmu przed stresem oksydacyjnym i może przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka chorób cywilizacyjnych.

Działanie immunomodulujące

Propolis wspomaga funkcjonowanie układu odpornościowego na wielu poziomach. Wzmacnia funkcje śledziony, stymuluje produkcję przeciwciał oraz zwiększa aktywność fagocytów. Polifenole zawarte w kicie pszczelim wpływają również na wytwarzanie tlenku azotu, co skutkuje nie tylko rozszerzeniem naczyń krwionośnych, ale także ekspresją genów chroniących układ sercowo-naczyniowy.

Działanie regeneracyjne i wspomagające gojenie ran

Kit pszczeli przyspiesza procesy gojenia się ran poprzez stymulację wzrostu nowych komórek oraz przyspieszenie tworzenia naczyń krwionośnych na dnie rany. Propolis stosowany miejscowo wyjaławia rany, co dodatkowo przyspiesza regenerację. Te właściwości sprawiają, że jest skutecznym środkiem w leczeniu trudno gojących się ran, owrzodzeń, oparzeń, odmrożeń oraz ran pooperacyjnych.

Zastosowania kliniczne propolisu

Infekcje górnych dróg oddechowych

Propolis znajduje szerokie zastosowanie w profilaktyce i leczeniu infekcji układu oddechowego. Preparaty propolisowe w postaci tabletek do ssania, mikstury do płukania i inhalacji są skuteczne w leczeniu przeziębienia, grypy, anginy oraz zapalenia gardła i krtani o różnej etiologii. Badania prowadzone z udziałem dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym wykazały skuteczność propolisu w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, w tym w ostrym i przewlekłym zapaleniu śluzówki nosa i gardła.

Choroby jamy ustnej

W stomatologii propolis wykorzystywany jest do leczenia zapalenia dziąseł, paradontozy, nadwrażliwości zębów, aft oraz pleśniawek. Preparaty propolisowe łagodzą stan zapalny i ból, a także przyspieszają gojenie uszkodzonej błony śluzowej. Właściwości antybakteryjne kitu pszczelego są szczególnie cenne w walce z bakteriami odpowiedzialnymi za próchnicę, takimi jak Streptococcus mutans.

Schorzenia dermatologiczne

Badania kliniczne wskazują na 76% skuteczność propolisu w leczeniu ropnych chorób skóry, w tym zakażeń wywołanych przez gronkowce i paciorkowce. Kit pszczeli jest skuteczny w leczeniu przewlekłego zapalenia mieszków włosowych, zapalenia gruczołów potowych, ropni, zajadów oraz piodermii przewlekłych wrzodziejących. Propolis stosuje się również w terapii grzybic skóry różnego pochodzenia, trądziku, łojotoku, łupieżu oraz chorób alergicznych skóry.

Oparzenia i odmrożenia

Maści propolisowe są pomocne w leczeniu termicznych uszkodzeń skóry. Kit pszczeli przyspiesza wzrost nowych, zdrowych komórek, zmniejsza objawy i chroni organizm przed kolejnymi infekcjami. Stosowany jest zarówno przy oparzeniach I stopnia, jak i wspomagająco w leczeniu poważniejszych obrażeń termicznych oraz odmrożeń.

Schorzenia ginekologiczne

Ze względu na właściwości hamujące rozwój grzybów drożdżoidalnych Candida albicans oraz pierwotniaka Trichomonas vaginalis, propolis w postaci globulek znajduje zastosowanie w leczeniu schorzeń ginekologicznych, w tym grzybiczego i bakteryjnego zapalenia pochwy.

Choroby układu pokarmowego

Silne działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe propolisu wykorzystuje się w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, nieżytów żołądka oraz zakażeń Helicobacter pylori. Kit pszczeli chroni błonę śluzową przewodu pokarmowego i wspomaga jej regenerację.

Potencjalne zastosowania w onkologii

Badania in vitro wykazują cytotoksyczność etanolowego ekstraktu z propolisu wobec linii komórkowych czerniaka złośliwego, niedrobnokomórkowego raka płuc, raka okrężnicy, raka piersi, glejaka oraz nowotworów trzustki, tarczycy i prostaty. Propolis może również zmniejszać skutki uboczne chemioterapii, chroniąc wątrobę i nerki przed działaniem cytostatyków, nie zmniejszając przy tym ich skuteczności przeciwnowotworowej. Należy jednak podkreślić, że są to głównie badania przedkliniczne i obecnie propolis nie może być rekomendowany jako główny środek w leczeniu nowotworów.

Działanie kardioprotekcyjne i metaboliczne

Badania wskazują na korzystny wpływ propolisu na układ sercowo-naczyniowy. Kit pszczeli pomaga obniżać poziom złego cholesterolu LDL, reguluje ciśnienie krwi oraz wykazuje właściwości ochronne dla układu krążenia. Randomizowane badania kliniczne u pacjentów z cukrzycą typu 2 wykazały, że suplementacja propolisu obniża poziom glukozy, insuliny, mocznika, enzymów wątrobowych oraz parametrów stanu zapalnego, a także poprawia parametry lipidowe.

Ochrona nerek i wątroby

Propolis wykazuje działanie nefro- i hepatoprotekcyjne, co potwierdzono w badaniach na zwierzętach z użyciem środków toksycznych, takich jak cytostatyki, amfoterycyna B czy tetrachlorek węgla. Właściwości ochronne dotyczą także ostrego uszkodzenia nerek wywołanego niedokrwieniem, co może znaleźć zastosowanie w profilaktyce przed zabiegami chirurgicznymi.

Formy farmaceutyczne i dawkowanie propolisu

Propolis dostępny jest w różnorodnych postaciach farmaceutycznych, dostosowanych do różnych zastosowań:

Postać farmaceutyczna	Zastosowanie	Typowe dawkowanie
Nalewka propolisowa (ekstrakt alkoholowy 70%)	Stosowanie doustne i miejscowe	10-40 kropli rozcieńczonych w wodzie, 1-3 razy dziennie
Krople bezalkoholowe	Dla dzieci i osób unikających alkoholu	Zgodnie z zaleceniami producenta, zwykle od 1. roku życia
Tabletki/kapsułki	Wzmacnianie odporności	2-4 kapsułki/tabletki dziennie przez 2 tygodnie do 3 miesięcy
Tabletki do ssania	Ból gardła, infekcje jamy ustnej	Zgodnie z zaleceniami producenta
Maść propolisowa (3-10%)	Choroby skóry, rany, oparzenia	Smarowanie cienką warstwą 2-4 razy dziennie
Aerozol/spray	Dolegliwości gardła	Kilka pshyknięć do gardła, 2-3 razy dziennie
Syrop propolisowy	Infekcje dróg oddechowych u dzieci	Zgodnie z zaleceniami producenta
Globulki dopochwowe	Schorzenia ginekologiczne	Zgodnie z zaleceniami lekarza

Ogólne zasady stosowania:

Przy przeziębieniu, grypie oraz chorobach żołądka i wątroby zaleca się przyjmowanie 20-40 kropli nalewki propolisowej rozpuszczonych w około jednej czwartej szklanki letniej wody, 3 razy dziennie. W ramach profilaktyki i wzmacniania odporności wystarczy 20-40 kropli 1 raz dziennie. Do sporządzenia płukanki do gardła można wykorzystać około 50 kropli na szklankę wody.

Kuracje propolisem zaleca się stosować przez co najmniej 2 tygodnie, ale nie dłużej niż 3 miesiące bez przerwy. Po tym okresie należy przerwać stosowanie na 1-3 miesiące, a następnie kurację można wznowić.

Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem propolisu

W farmakoterapii wykorzystuje się zarówno czysty propolis w postaci surowca, jak i liczne preparaty farmaceutyczne zawierające ekstrakt propolisowy jako substancję aktywną. W aptekach dostępne są preparaty recepturowe i bez recepty:

Preparaty miejscowe: Propolisol (roztwór do stosowania na skórę), maść propolisowa w różnych stężeniach (3%, 7%, 10%), kremy propolisowe do stóp, puder propolisowy 7%, żele do jamy ustnej.

Preparaty doustne: Nalewki propolisowe w różnych stężeniach, krople propolisowe (alkoholowe i bezalkoholowe), tabletki i kapsułki z propolisem często wzbogacone cynkiem i witaminą C, syropy propolisowe, tabletki do ssania z propolisem.

Preparaty złożone: Wiele preparatów zawiera propolis w połączeniu z innymi substancjami aktywnymi, takimi jak miód, wyciąg z czarnego bzu, pyłek kwiatowy, mleczko pszczele, witamina C, cynk czy len mielony. Takie kompozycje wzmacniają działanie prozdrowotne preparatu.

W Polsce propolis jest klasyfikowany jako parafarmaceutyk i składnik suplementów diety, choć w wielu krajach zachodnich ma status leku i jest stosowany w ramach medycyny konwencjonalnej.

Przeciwwskazania i działania niepożądane

Mimo licznych właściwości prozdrowotnych, propolis może powodować reakcje niepożądane, szczególnie u osób predysponowanych. Głównym przeciwwskazaniem do stosowania kitu pszczelego jest uczulenie na produkty pochodzenia pszczelego, w tym na miód, pyłek pszczeli, wosk czy jad pszczeli.

Możliwe działania niepożądane obejmują:

• Reakcje alergiczne skórne: zaczerwienienie, obrzęk, uciążliwe swędzenie, wypryski, pokrzywka
• Dolegliwości żołądkowo-jelitowe po spożyciu doustnym: nudności, biegunka, bóle brzucha, stan zapalny jamy ustnej
• Reakcje ze strony układu oddechowego: nieżyt nosa, zapalenie spojówek, duszność, świszczący oddech
• W rzadkich przypadkach: ciężkie reakcje anafilaktyczne

Szczególną ostrożność należy zachować:

• Osoby z alergią na produkty pszczele lub balsam peruwiański nie powinny stosować propolisu
• Możliwe są reakcje krzyżowe z pyłkami niektórych drzew (topola, brzoza)
• Przed pierwszym użyciem zaleca się wykonanie próby skórnej – niewielką ilość propolisu należy wetrzeć w miejsce na zgięciu ręki i obserwować reakcję organizmu przez 24 godziny
• U dzieci, które często wykazują większą skłonność do alergii, propolis należy stosować ze szczególną ostrożnością
• Nie zaleca się stosowania propolisu u dzieci poniżej 1. roku życia ze względu na niedojrzałość układu odpornościowego
• Kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny przed zastosowaniem propolisu skonsultować się z lekarzem

Interakcje z lekami:

Propolisu nie należy łączyć bez konsultacji lekarskiej z lekami przeciwzakrzepowymi, przeciwpłytkowymi, obniżającymi ciśnienie tętnicze krwi oraz lekami immunosupresyjnymi. Kit pszczeli może również wchodzić w interakcje z niektórymi lekami o potencjale uczulającym, suplementami lub produktami roślinnymi, takimi jak miłorząb japoński czy żeń-szeń.

Istotne jest również, że preparaty alkoholowe propolisu zawierają wysokie stężenie etanolu (często 70-93%), co należy uwzględnić u dzieci, osób uzależnionych od alkoholu oraz podczas prowadzenia pojazdów.

Przechowywanie i trwałość propolisu

Surowy propolis należy przechowywać w szczelnie zamkniętym opakowaniu, w miejscu ciemnym i chłodnym, o temperaturze poniżej 25°C. Szacuje się, że po upływie około 12 miesięcy propolis traci połowę swoich właściwości, a po dwóch latach staje się zupełnie nieprzydatny. Nalewkę propolisową należy przechowywać w butelce z ciemnego szkła, w chłodnym miejscu, do 12 miesięcy od daty przygotowania.

Osad i zmętnienie nalewki propolisowej są zjawiskiem naturalnym i nie stanowią wady preparatu.

Bibliografia

1. Przybyłek I, Karpiński TM. Antibacterial Properties of Propolis. Molecules. 2019;24(11):2047. DOI: 10.3390/molecules24112047 PMID: 31146392
2. Wieczorek PP, Hudz N, Yezerska O, Horčinová-Sedláčková V, Shanaida M, Korytniuk O, Jasicka-Misiak I. Chemical Variability and Pharmacological Potential of Propolis as a Source for the Development of New Pharmaceutical Products. Molecules. 2022;27(5):1600. DOI: 10.3390/molecules27051600 PMID: 35268700