Neomycyna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Neomycyna – antybiotyk aminoglikozydowy o szerokim zakresie działania przeciwbakteryjnego. Neomycyna działa bakteriobójczo, poprzez zaburzanie biosyntezy białek w komórkach bakteryjnych, co prowadzi do ich śmierci. W ciągu 48-72 godzin od przyjęcia neomycyny, następuje zahamowanie rozwoju większości bakterii. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie ropnych chorób skóry, ropnych powikłań po alergicznych chorobach skóry, zakażonych ran po oparzeniach i odmrożeniach, ostrego i przewlekłego zapalenia spojówek, owrzodzeń rogówki, zapalenia brzegów powiek oraz w encefalopatii wątrobowej i w celu wyjałowienia przewodu pokarmowego przed operacjami w obrębie jelit.
Neomycyna dostępna jest w postaci tabletek, aerozolu, żeli oraz maści do oczu. Postać leku oraz dawkowanie dobiera się indywidualnie do występujących objawów.
Możliwe działania niepożądane: są różne w zależności od drogi podania. Neomycyna podana doustnie może powodować zakażenia grzybicze skóry i błon śluzowych, niedokrwistość, splątanie, dezorientację, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, wysypkę, świąd, podrażnienie, zaburzenia elektrolitowe. Podanie neomycyny na skórę może wywołać obrzęk, zaczerwienienie, świąd oraz wysypkę. Podanie do oczu może powodować zaburzenia widzenia, pieczenie, łzawienie i przekrwienie spojówek, które ustępuje zazwyczaj po kilku minutach od podaniu antybiotyku.
Uwaga: Duże stężenia neomycyny we krwi mogą spowodować uszkodzenie nerek, a także nerwu przedsionkowo-słuchowego, dlatego należy monitorować stężenie leku u osób przyjmujących neomycynę w dużych dawkach oraz u pacjentów przyjmujących lek długotrwale.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Neomycyna – skuteczny antybiotyk o szerokim zastosowaniu w medycynie
Neomycyna to jeden z najważniejszych antybiotyków z grupy aminoglikozydów, który od dekad odgrywa kluczową rolę w leczeniu różnorodnych zakażeń bakteryjnych. Odkryta w 1949 roku przez mikrobiologów Selmana Waksmana i Huberta Lechevaliera na Uniwersytecie Rutgers, neomycyna szybko znalazła zastosowanie w medycynie klinicznej jako skuteczne narzędzie w walce z patogennymi bakteriami. Ta substancja czynna, wytwarzana naturalnie przez bakterie z rodzaju Streptomyces fradiae, charakteryzuje się unikalnym mechanizmem działania polegającym na hamowaniu syntezy białek bakteryjnych poprzez wiązanie się z podjednostką 30S rybosomu.
Współcześnie neomycyna znajduje zastosowanie w leczeniu ropnych chorób skóry, przygotowaniu przedoperacyjnym jelit, terapii encefalopatii wątrobowej oraz w okulistyce. Mimo że nie jest stosowana systemowo ze względu na potencjalną toksyczność, pozostaje niezastąpionym lekiem w terapii miejscowej i specjalistycznych wskazaniach gastroenterologicznych. Jej specyficzne właściwości farmakologiczne, w tym minimalne wchłanianie z przewodu pokarmowego (zaledwie 3%), czynią ją idealnym wyborem w sytuacjach wymagających wysokiego stężenia antybiotyku w jelitach przy jednoczesnym ograniczeniu ekspozycji systemowej.
Mechanizm działania neomycyny
Neomycyna należy do grupy antybiotyków aminoglikozydowych i działa bakteriobójczo poprzez specyficzny mechanizm molekularny. Substancja ta nieodwracalnie wiąże się z podjednostką 30S rybosomu bakteryjnego, co prowadzi do zaburzenia procesu translacji mRNA. W wyniku tego mechanizmu dochodzi do błędnego odczytu kodu genetycznego, co skutkuje syntezą nieprawidłowych białek niezbędnych do funkcjonowania komórki bakteryjnej.
Proces ten przebiega w kilku etapach. Początkowo neomycyna penetruje przez błonę komórkową bakterii, a następnie wiąże się z białkami rybosomalnymi. Chociaż wstępne etapy syntezy białek przebiegają bez zakłóceń, proces elongacji łańcucha peptydowego zostaje zahamowany z powodu utraty precyzji translacyjnej. To zaburzenie prowadzi do akumulacji nieprawidłowych białek w komórce bakteryjnej, co ostatecznie powoduje jej śmierć.
Efektywność działania neomycyny zależy od stężenia antybiotyku w ognisku zakażenia. W niższych stężeniach substancja działa bakteriostatycznie, hamując rozwój bakterii, podczas gdy w wyższych stężeniach wywiera działanie bakteriobójcze, prowadząc do całkowitego zniszczenia patogenów.
Spektrum działania przeciwbakteryjnego
Neomycyna wykazuje szerokie spektrum działania, szczególnie skuteczne przeciwko bakteriom Gram-ujemnym. Wśród wrażliwych mikroorganizmów znajdują się liczne patogeny powodujące zakażenia u człowieka.
Bakterie Gram-ujemne wrażliwe na neomycynę:
- Escherichia coli
- Enterobacter aerogenes
- Klebsiella pneumoniae
- Salmonella spp.
- Shigella spp.
- Haemophilus influenzae
- Neisseria meningitidis
- Vibrio cholerae
- Proteus vulgaris
Bakterie Gram-dodatnie wrażliwe na neomycynę:
- Staphylococcus aureus (w tym gronkowce wywołujące ropne zakażenia skóry)
- Enterococcus faecalis
- Listeria monocytogenes
- Bakterie z rodziny Mycobacteriaceae, w tym szczepy Mycobacterium tuberculosis oporne na streptomycynę
Warto podkreślić, że neomycyna nie wykazuje aktywności przeciwko Pseudomonas aeruginosa oraz większości bakterii z rodzaju Streptococcus. Nie działa również na grzyby, drożdżaki ani wirusy, co ogranicza jej zastosowanie do zakażeń o etiologii bakteryjnej.
Farmakologia i właściwości farmakokinetyczne
Neomycyna charakteryzuje się unikalnymi właściwościami farmakokinetycznymi, które determinują sposoby jej stosowania w praktyce klinicznej. Po podaniu doustnym jedynie około 3% dawki ulega wchłonięciu z przewodu pokarmowego, co stanowi zaletę w przypadku wskazań wymagających działania miejscowego w jelitach.
Substancja osiąga wysokie stężenia w przewodzie pokarmowym, gdzie utrzymuje działanie bakteriobójcze przez 48-72 godziny po podaniu. Ten długi okres aktywności wynika z powolnego tempa eliminacji z jelita oraz kumulatywnego efektu kolejnych dawek.
Wchłonięta część neomycyny szybko rozprowadza się w tkankach, przy czym ilość substancji systemowo absorbowanej zwiększa się progresywnie z każdą podaną dawką, aż do osiągnięcia stanu równowagi. Okres półtrwania neomycyny w osoczu wynosi 2-3 godziny.
Wiązanie z białkami osocza jest niskie, wahając się od 0 do 30% w zależności od zastosowanej metody oznaczania. Metabolizm neomycyny jest znikomy ze względu na ograniczone wchłanianie systemowe. Wchłonięta część leku jest wydalana przez nerki w postaci niezmienionej, podczas gdy pozostała część (około 97%) zostaje wydalona z kałem.
Wskazania kliniczne do stosowania
Wyjaławianie przewodu pokarmowego przed zabiegami chirurgicznymi
Jednym z najważniejszych zastosowań neomycyny jest profilaktyka przedoperacyjna w chirurgii jelitowej. Antybiotyk stosuje się w ramach przygotowania jelit przed planowanymi zabiegami chirurgicznymi w obrębie przewodu pokarmowego, często w skojarzeniu z erytromycyną lub metronidazolem zgodnie z protokołem Nicholsa i Condona.
Standardowe dawkowanie w przygotowaniu przedoperacyjnym obejmuje podawanie 1 grama neomycyny w godzinach 19, 18 i 9 przed planowanym zabiegiem. Alternatywnie można stosować schemat 1 gram co godzinę przez 4 godziny, a następnie 1 gram co 4 godziny przez kolejne 24 godziny.
Encefalopatia wątrobowa
Neomycyna znajduje zastosowanie jako leczenie wspomagające w terapii encefalopatii wątrobowej, powikłania występującego u pacjentów z niewydolnością wątroby. Mechanizm działania w tym wskazaniu polega na redukcji populacji bakterii jelitowych wytwarzających amoniak, co prowadzi do zmniejszenia poziomu tej toksycznej substancji we krwi.
W leczeniu ostrej encefalopatii wątrobowej stosuje się dawki 4-12 gramów na dobę w dawkach podzielonych przez okres 5-7 dni. Terapia wymaga ścisłego nadzoru medycznego ze względu na ryzyko działań toksycznych, szczególnie u pacjentów w podeszłym wieku oraz z zaburzeniami czynności nerek.
Współczesne badania kliniczne wskazują jednak na ograniczoną skuteczność neomycyny w tej indicacji. Randomizowane badania kontrolowane nie wykazały przewagi neomycyny nad placebo w leczeniu ostrej encefalopatii wątrobowej, co doprowadziło do preferowania innych terapii, takich jak laktuloza czy ryfaksymina.
Miejscowe leczenie zakażeń skóry
W dermatologii neomycyna stosowana jest miejscowo w leczeniu ropnych zakażeń skóry, szczególnie wywoływanych przez gronkowce. Główne wskazania obejmują:
- Czyraczność i liszajec gronkowcowy
- Ropne powikłania alergicznych chorób skóry
- Zakażone niewielkie oparzenia i odmrożenia
- Profilaktyka zakażeń w drobnych urazach skóry (zadrapania, otarcia)
Preparaty miejscowe z neomycyną często zawierają dodatkowe składniki aktywne, takie jak bacytracyna czy polimyksyna B, co poszerza spektrum działania przeciwbakteryjnego.
Zastosowania okulistyczne
W okulistyce neomycyna znajduje zastosowanie w leczeniu zakażeń struktur przedniego odcinka oka. Główne wskazania obejmują:
- Ostre i przewlekłe zapalenie spojówek
- Owrzodzenie rogówki o etiologii bakteryjnej
- Zapalenie brzegów powiek (blefaritis)
- Zakażenia bakteryjne jako powikłanie zabiegów okulistycznych
Preparaty oczne często zawierają dodatkowo kortykosteroidy (np. deksametazon) w przypadkach wymagających jednoczesnego działania przeciwzapalnego.
Leczenie farmakologiczne z zastosowaniem neomycyny
W polskiej praktyce klinicznej neomycyna dostępna jest w różnych postaciach farmaceutycznych, dostosowanych do specyficznych wskazań terapeutycznych. Substancja stosowana jest zarówno w monoterapii, jak i w preparatach złożonych zawierających dodatkowe składniki aktywne.
Preparaty doustne z neomycyną dostępne w Polsce:
- Neomycinum TZF – tabletki zawierające siarczan neomycyny, stosowane w przygotowaniu przedoperacyjnym i leczeniu encefalopatii wątrobowej
Preparaty miejscowe do stosowania na skórę:
- Neomycinum (Jelfa) – maść 0,5% do leczenia zakażeń skóry
- Tribiotic – maść wieloskładnikowa zawierająca neomycynę, bacytracynę i polimyksyny B siarczan
- Maxibiotic – preparat zawierający neomycynę w skojarzeniu z innymi antybiotykami
Preparaty okulistyczne:
- Neomycinum Jelfa maść oczna – monopreparat do leczenia zakażeń oka
- Maxitrol – zawiera neomycynę, polimyksyny B siarczan i deksametazon
- Dioptrol – preparat wieloskładnikowy z działaniem przeciwbakteryjnym i przeciwzapalnym
Preparaty w gastroenterologii: W leczeniu encefalopatii wątrobowej, poza neomycyną, stosowane są alternatywne substancje czynne o podobnym mechanizmie działania:
- Ryfaksymina – preferowany antybiotyk o działaniu miejscowym w jelitach
- Laktuloza – disacharyd niewchłanialny, uznawany za terapię pierwszego wyboru
- Metronidazol – w przypadkach oporności lub nietolerancji standardowego leczenia
W przygotowaniu przedoperacyjnym jelit, oprócz neomycyny, wykorzystuje się:
- Erytromycynę – często w skojarzeniu z neomycyną
- Metronidazol – aktywny przeciwko bakteriom beztlenowym
- Kolistynę – w przypadkach szczególnych wskazań
Dawkowanie i sposób stosowania
Wskazanie |
Dawka dla dorosłych |
Czas trwania terapii |
Uwagi specjalne |
Przygotowanie przedoperacyjne |
1g co godzinę przez 4h, następnie 1g co 4h przez 24h |
1-2 dni przed zabiegiem |
Należy łączyć z dietą ubogobiałkową |
Encefalopatia wątrobowa (ostra) |
4-12g/dobę w dawkach podzielonych co 6h |
5-7 dni |
Wymagany monitoring funkcji nerek i słuchu |
Zakażenia skóry (miejscowo) |
Cienka warstwa maści 2-4 razy dziennie |
Maksymalnie 7 dni |
Nie stosować na rozległe powierzchnie |
Zakażenia oka |
1-2 krople lub cienka warstwa maści |
Zgodnie z zaleceniem okulisty |
Unikać długotrwałego stosowania |
Modyfikacja dawkowania w przypadkach szczególnych
U pacjentów z zaburzeniami czynności nerek konieczne jest dostosowanie dawkowania ze względu na zwiększone ryzyko toksyczności. U osób w podeszłym wieku, wcześniaków i noworodków należy zachować szczególną ostrożność i rozważyć redukcję dawek.
Pacjenci z nadwagą lub mukowiscydozą mogą wymagać indywidualnego dostosowania dawkowania przez lekarza ze względu na zmienioną farmakokinetykę leku.
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Stosowanie neomycyny jest przeciwwskazane w przypadku nadwrażliwości na substancję czynną lub inne antybiotyki aminoglikozydowe. Ze względu na możliwość reakcji krzyżowych, ostrożność należy zachować u pacjentów z uczuleniem na paromycynę, kanamycynę, tobramycynę, amikacynę czy izepamycynę.
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na neomycynę lub inne aminoglikozydy
- Ciąża i okres karmienia piersią
- Wiek poniżej 6 lat (dla preparatów doustnych)
- Ciężkie zaburzenia słuchu
- Znaczna niewydolność nerek
Względne przeciwwskazania i stan wymagające ostrożności:
- Podeszły wiek
- Łagodne zaburzenia czynności nerek
- Choroba Parkinsona
- Miastenia
- Zaburzenia przewodnictwa nerwowo-mięśniowego
- Owrzodzenia jelit (zwiększone wchłanianie)
Działania niepożądane i profile bezpieczeństwa
Neomycyna, podobnie jak inne aminoglikozydy, może powodować charakterystyczne działania niepożądane, szczególnie przy stosowaniu systemowym lub długotrwałym.
Ototoksyczność
Uszkodzenie narządu słuchu stanowi jedno z najpoważniejszych działań niepożądanych neomycyny. Toksyczność dotyczy przede wszystkim komórek rzęsatych ucha wewnętrznego w ślimaku, co prowadzi do uszkodzenia słuchu przewodzenia kostnego. Początkowo występuje utrata słuchu w zakresie wysokich częstotliwości, którą można wykryć jedynie za pomocą audiometrii. Bez odpowiedniego rozpoznania i przerwania terapii może dojść do całkowitej lub częściowej utraty słuchu.
Nefrotoksyczność
Neomycyna może powodować uszkodzenie nerek, szczególnie przy przedłużonym stosowaniu lub u pacjentów z istniejącymi zaburzeniami czynności nerek. Toksyczność dotyczy głównie komórek nabłonka kanalików nerkowych, co może prowadzić do ostrego uszkodzenia nerek.
Działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego
Po podaniu doustnym najczęściej obserwowane są łagodne dolegliwości żołądkowo-jelitowe:
- Nudności i wymioty
- Biegunka
- Dyskomfort brzuszny
- Zespół złego wchłaniania (przy długotrwałym stosowaniu)
- Zmniejszenie aktywności laktazy jelitowej
Miejscowe działania niepożądane
Przy stosowaniu preparatów miejscowych na skórę mogą wystąpić:
- Podrażnienie i zaczerwienienie skóry
- Świąd i wysypka
- Reakcje alergiczne
- Obrzęk w miejscu aplikacji
Działania niepożądane okulistyczne
W przypadku stosowania kropli lub maści ocznych możliwe jest wystąpienie:
- Przemijającego pieczenia i łzawienia
- Przekrwienia spojówek
- Zaburzeń ostrości widzenia
- Podrażnienia skóry wokół oka
Interakcje z innymi lekami
Neomycyna może wchodzić w istotne interakcje z wieloma substancjami leczyniczymi, co wymaga odpowiedniego monitorowania i modyfikacji terapii.
Substancje zwiększające toksyczność neomycyny:
- Inne aminoglikozydy (gentamycyna, amikacyna, tobramycyna)
- Diuretyki pętlowe (furosemid, kwas etakrynowy)
- Amfoterycyna B
- Cyklosporyna
- Wankomycyna i teikoplanina
- Niektóre cefalosporyny
- Pochodne platyny stosowane w chemioterapii
Leki, których skuteczność może być zmniejszona przez neomycynę:
- Doustne środki antykoncepcyjne
- Digoksyna
- Metotreksat
- Fenoksymetylopenicylina
- Witamina A i witamina B12
Substancje o nasilonym działaniu przy jednoczesnym stosowaniu:
- Akarboza (zwiększone ryzyko hipoglikemii)
- Leki zwiotczające mięśnie
- Toksyna botulinowa
- Leki stosowane w znieczuleniu ogólnym
Zastosowanie w populacjach szczególnych
Ciąża i laktacja
Neomycina jest przeciwwskazana w okresie ciąży ze względu na potencjalną ototoksyczność i nefrotoksyczność u płodu. Antybiotyki aminoglikozydowe mogą przenikać przez barierę łożyskowo-płodową i powodować uszkodzenie ósmego nerwu czaszkowego u rozwijającego się płodu.
W okresie karmienia piersią stosowanie neomycyny doustnie nie jest zalecane, gdyż substancja może przenikać do mleka matki. Miejscowe stosowanie preparatów z neomycyną jest dopuszczalne przy zachowaniu odpowiednich środków ostrożności – należy unikać aplikacji na okolicę piersi przed karmieniem.
Dzieci
U dzieci poniżej 12. roku życia stosowanie neomycyny doustnie wymaga szczególnej ostrożności ze względu na zwiększone ryzyko ototoksyczności i nefrotoksyczności. Preparaty miejscowe mogą być stosowane u dzieci starszych, ale należy unikać aplikacji na rozległe powierzchnie skóry.
Osoby w podeszłym wieku
Pacjenci geriatryczni stanowią grupę szczególnego ryzyka wystąpienia działań toksycznych neomycyny. W tej populacji często obserwuje się fizjologiczną redukcję czynności nerek, co może prowadzić do kumulacji leku i zwiększenia ryzyka toksyczności. Zalecane jest rozpoczynanie terapii od mniejszych dawek i regularne monitorowanie funkcji nerek oraz słuchu.
Monitorowanie w trakcie terapii
Bezpieczne stosowanie neomycyny wymaga odpowiedniego monitorowania pacjentów, szczególnie przy terapii doustnej. Regularne kontrole powinny obejmować:
Badania słuchu:
- Audiometria przed rozpoczęciem terapii i w trakcie leczenia
- Szczególna uwaga na utratę słuchu w zakresie wysokich częstotliwości
- Badania należy kontynuować po zakończeniu leczenia
Ocena czynności nerek:
- Oznaczanie stężenia kreatyniny w surowicy
- Kontrola klirensu kreatyniny
- Analiza moczu z osadjem
Monitoring stężeń leku:
- Oznaczanie stężeń neomycyny w surowicy u pacjentów wysokiego ryzyka
- Dostosowanie dawkowania w przypadku podwyższonych stężeń
Czy neomycynę można stosować długotrwale?
Długotrwałe stosowanie neomycyny, szczególnie doustnie, nie jest zalecane ze względu na ryzyko wystąpienia działań toksycznych. Maksymalny czas terapii miejscowej to zazwyczaj 7 dni, podczas gdy leczenie doustne nie powinno przekraczać 2 tygodni bez szczególnych wskazań medycznych i ścisłego nadzoru lekarza.
Jakie są objawy przedawkowania neomycyny?
Przedawkowanie neomycyny może prowadzić do wystąpienia poważnych objawów toksycznych, w tym nudności, wymiotów, biegunki, zaburzeń równowagi, szumów usznych, a w ciężkich przypadkach – utraty słuchu i niewydolności nerek. W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem.
Czy można stosować neomycynę z innymi antybiotykami?
Jednoczesne stosowanie neomycyny z innymi aminoglikozydami lub lekami o potencjale nefro- lub ototoksycznym jest przeciwwskazane lub wymaga szczególnej ostrożności. Niektóre kombinacje, jak neomycyna z beta-laktamami, mogą wykazywać synergizm działania, ale wymagają nadzoru medycznego.
Co robić w przypadku wystąpienia reakcji alergicznej?
W przypadku wystąpienia objawów reakcji alergicznej, takich jak wysypka, świąd, obrzęk czy trudności w oddychaniu, należy natychmiast przerwać stosowanie neomycyny i skonsultować się z lekarzem. Osoby z udokumentowaną uczuleniem na aminoglikozydy nie powinny stosować preparatów zawierających neomycynę.
Czy neomycyna wpływa na skuteczność antykoncepcji hormonalnej?
Neomycyna może zmniejszać skuteczność doustnych środków antykoncepcyjnych poprzez wpływ na florę jelitową i krążenie wątrobowo-jelitowe hormonów. Kobiety stosujące antykoncepcję hormonalną powinny rozważyć dodatowe metody antykoncepcyjne w trakcie terapii neomycyną i przez kilka dni po jej zakończeniu.
Jak długo po zakończeniu leczenia mogą wystąpić działania niepożądane?
Niektóre działania niepożądane neomycyny, szczególnie ototoksyczność, mogą wystąpić z opóźnieniem i utrzymywać się lub nasilać nawet po zakończeniu terapii. Utrata słuchu może być trwała, dlatego tak ważne jest wczesne rozpoznanie i przerwanie leczenia przy pierwszych objawach uszkodzenia słuchu.
Czy można stosować preparaty z neomycyną na otwarte rany?
Preparaty miejscowe z neomycyną można stosować na niewielkie, powierzchowne uszkodzenia skóry, takie jak zadrapania czy drobne skaleczenia. Nie należy jednak stosować ich na rozległe, głębokie rany lub oparzenia ze względu na ryzyko zwiększonego wchłaniania systemowego i wystąpienia działań toksycznych.
Kiedy należy skontaktować się z lekarzem w trakcie stosowania neomycyny?
Natychmiastowy kontakt z lekarzem jest wskazany w przypadku wystąpienia: szumów usznych, zaburzeń słuchu, zawrotów głowy, zaburzeń równowagi, obrzęku twarzy lub języka, trudności w oddychaniu, znaczącego pogorszenia stanu ogólnego, objawów ze strony nerek (zmniejszenie ilości moczu, obrzęki).
Bibliografia
- Tancharoen L, Srisomnuek A, Tiengrim S, Thamthaweechok N, Tangkorskul T, Thamlikitkul V. Efficacy and Safety of Oral Neomycin for the Decolonization of Carbapenem-Resistant Enterobacterales: An Open-Label Randomized Controlled Trial. Antibiotics (Basel). 2024;13(8):781. DOI: 10.3390/antibiotics13080781 PMID: 39200081
- Obszynski J, Loidon H, Blanc A, Weibel JM, Pale P. Targeted modifications of neomycin and paromomycin: Towards resistance-free antibiotics? Bioorg Chem. 2022;126:105824. DOI: 10.1016/j.bioorg.2022.105824 PMID: 35636122