Lidokaina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Lidokaina – substancja o działaniu miejscowo znieczulającym. Występuje w postaci żelu, aerozolu, plastrów, pastylek do ssania oraz iniekcji. Stosowana w znieczuleniach miejscowych oraz jako lek przeciwarytmiczny w komorowych zaburzeniach rytmu serca.
Możliwe działania niepożądane: mogą być różne w zależności od drogi podania. Roztwór do wstrzykiwań: objawy kardiologiczne i neurologiczne (związane z dużymi stężeniami leku). Roztwór w aerozolu: w miejscu zastosowania może wystąpić przemijający rumień, obrzęk i zaburzenia czucia.
- Żel: zmiany skórne, pokrzywka, obrzęki, świąd, bradykardia, zmniejszenie ciśnienia krwi.
- Żel stomatologiczny: znieczulenie kubków smakowych i w konsekwencji zaburzenia smaku.
- Plaster: reakcje miejscowe, takie jak: uczucie pieczenia, zapalenie skóry, rumień, świąd.
Uwaga: Stosowanie na skórę dużych ilości preparatów zawierających lidokainę (w przypadku dużych powierzchni zmienionych chorobowo) może powodować jej przenikanie do krwi i doprowadzić do powikłań w postaci zaburzeń rytmu serca.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Lidokaina – kompleksowy przewodnik medyczny
Lidokaina, znana także pod nazwą lignokaina, to jeden z najważniejszych i najczęściej stosowanych leków w medycynie współczesnej. Ten wszechstronny środek należy do grupy miejscowych leków znieczulających typu amidowego i jednocześnie pełni funkcję leku przeciwarytmicznego klasy Ib. Odkryta w latach 40. XX wieku przez szwedzkich chemików Nilsa Löfgrena i Bengta Lundquista, szybko zrewolucjonizowała dziedzinę anestezjologii dzięki swojemu niezawodnemu profilowi bezpieczeństwa i szybkiemu działaniu. Dziś lidokaina znajduje się na liście podstawowych leków Światowej Organizacji Zdrowia, co potwierza jej kluczowe znaczenie w systemach opieki zdrowotnej na całym świecie. Lek ten jest wykorzystywany w niezliczonych procedurach medycznych – od prostych zabiegów stomatologicznych, przez skomplikowane operacje chirurgiczne, aż po leczenie zagrażających życiu arytmii serca. Jej unikalne właściwości farmakologiczne pozwalają nie tylko na skuteczne znoszenie bólu, ale także na stabilizację rytmu serca, zmniejszanie stanów zapalnych oraz modulowanie odpowiedzi immunologicznej organizmu.
Mechanizm działania lidokainy
Lidokaina działa poprzez blokowanie napięciowo-zależnych kanałów sodowych w błonach komórek nerwowych. Ten fundamentalny mechanizm jest odpowiedzialny za wszystkie jej działania terapeutyczne. Gdy lek zostaje podany, jego nienaładowana forma (około 25% cząsteczek przy fizjologicznym pH 7,4) przenika przez osłonki nerwowe do wnętrza aksonu, gdzie ulega jonizacji poprzez łączenie się z jonami wodoru.
Powstały kation odwracalnie wiąże się z kanałami sodowymi od wewnętrznej strony, blokując je w stanie otwartym i uniemożliwiając depolaryzację nerwu. Kanały sodowe mają trzy podstawowe stany: spoczynkowy, otwarty/aktywny oraz inaktywowany/refrakteryjny. Lidokaina wykazuje wysokie powinowactwo do receptorów kanału sodowego w fazie otwartej i inaktywowanej.
Ta właściwość sprawia, że lidokaina ma stosunkowo szybki początek działania w porównaniu z innymi miejscowymi środkami znieczulającymi o wyższych wartościach pKa. Skuteczność lidokainy jest zmniejszona w miejscach stanu zapalnego, co może wynikać z kwasicy redukującej proporcję neutralnych cząsteczek lidokainy.
Działanie na układ sercowo-naczyniowy
W mięśniu sercowym lidokaina spowalnia narastanie potencjału czynnościowego serca podczas fazy 0, zwiększając próg pobudliwości. Wywiera działanie przeciwarytmiczne poprzez zmniejszanie automatyzmu w układzie His-Purkinjego i mięśniu komorowym, skracając czas trwania potencjału czynnościowego w niedokrwionych tkankach serca bez znaczącego wpływu na zdrowe tkanki.
Farmakokinetyka i metabolizm
Wchłanianie i dystrybucja
Lidokaina podana dożylnie ma bardzo szybki początek działania, natomiast maść zapewnia miejscowe znieczulenie miejscowe z początkiem działania między 3 a 5 minutami. Wchłanianie lidokainy jest określane przez miejsce wstrzyknięcia, podaną dawkę i jej profil farmakologiczny.
Lidokaina wiąże się w 65% z białkami plazmy – albuminą i α1-glikoproteiną kwaśną, co nadaje jej średni czas działania w porównaniu z innymi miejscowymi środkami znieczulającymi. Objętość dystrybucji wynosi 0,7 do 1,5 L/kg.
Metabolizm
Enzymy wątrobowe CYP1A2 i CYP3A4 metabolizują lidokainę do cząsteczek aktywnych i nieaktywnych. Aktywnymi metabolitami lidokainy są monoetyloglicylksylidyd (MEGX) i glicylksylidyd (GX). Biotransformacja obejmuje oksydacyjną N-dealkilację, hydroksylację pierścienia, rozerwanie wiązania amidowego i koniugację.
Okres półtrwania lidokainy wynosi około 1,5 do 2 godzin i jest wydłużony u pacjentów z niewydolnością serca i zaburzeniami wątroby. Około 90% leku jest wydalane przez nerki.
Postacie farmaceutyczne i drogi podania
Lidokaina jest dostępna jako roztwory, żele wodne i maści o różnych stężeniach. Może być także łączona z epinefryną lub innym miejscowym środkiem znieczulającym. Różne drogi podania wymagają różnych preparatów:
Roztwory do wstrzykiwań
- 0,05% do 0,1% – do podskórnego wstrzykiwania w dużych objętościach dla znieczulenia tumescentnego
- 0,25% do 0,5% – do dożylnego znieczulenia regionalnego (blok Biera) lub naciekania tkanek podskórnych
- 1% do 2% – do znieczulenia zewnątrzoponowego, blokad nerwów i preparatów dożylnych do celów przeciwarytmicznych
Preparaty miejscowe
- Żele wodne 1% do 2% – zazwyczaj zawierają środek odkażający do miejscowego stosowania
- Roztwory 4% – do miejscowego znieczulenia błon śluzowych dróg oddechowych
- Maści 5% – często z hydrokortyzonem do stosowania na skórę i błony śluzowe
- Roztwory 10% – do znieczulenia dróg oddechowych przy użyciu nebulizatora dozującego
Wskazania kliniczne
Zatwierdzone przez FDA zastosowania
Lidokaina jest powszechnie stosowana do znieczulenia miejscowego i często łączona z epinefryną, która wydłuża czas działania lidokainy poprzez przeciwdziałanie miejscowym działaniom naczyniorozszerzającym. Zgodnie z klasyfikacją Vaughana-Williamsa, lidokaina jest lekiem przeciwarytmicznym klasy Ib, a jej stosowanie jest wskazane w leczeniu ostrych arytmii komorowych.
Zastosowania pozarejestrowe
Amerykańskie Towarzystwo Urologiczne popiera stosowanie lidokainy domłonowej w zespole bólu pęcherza/zapaleniu pęcherza śródmiąższowego. Według Amerykańskiego Towarzystwa Anestezjologii regionalnej i medycyny bólu, okołooperacyjny wlew lidokainy może być cennym uzupełnieniem w protokołach Enhanced Recovery After Surgery (ERAS) w celu poprawy leczenia bólu.
Dawkowanie i bezpieczeństwo stosowania
Dawkowanie u dorosłych
Dla zaburzeń rytmu serca dawka początkowa wynosi 1 do 1,5 mg/kg podawana dożylnie, opcjonalnie z kolejnym wlewem. Jako adjuwantowe leczenie dożylne ostrego bólu, konsensus z 2020 roku sugerował dawkę ładującą nie większą niż 1,5 mg/kg w ciągu 10 minut, a następnie wlew nie większy niż 1,5 mg/kg/h przez nie więcej niż 24 godziny.
Maksymalna dawka lidokainy nie powinna przekraczać 9 mg/kg beztłuszczowej masy ciała. Dla znieczulenia miejscowego dawka bezpieczna może wahać się od 3 mg/kg do 7 mg/kg przy użyciu preparatów zawierających epinefrynę.
Populacje specjalne
Grupa pacjentów |
Zalecenia dawkowania |
Uwagi specjalne |
Dzieci > 3 lat |
Maksymalnie na podstawie wagi/wieku |
Ostrożność z preparatami miejscowymi |
Dzieci < 3 lat |
Maksymalnie 1,2 ml roztworu 2% |
Przynajmniej 3 godziny między dawkami |
Starsi pacjenci |
Maksymalnie 5 mg/kg |
Preferować najniższe skuteczne dawki |
Ciężarne |
4,5 mg/kg (bez epinefryny) / 7 mg/kg (z epinefryną) |
Uważana za bezpieczną (kategoria B) |
Działania niepożądane i toksyczność
Większość działań niepożądanych związanych z lidokainą występuje, gdy stężenia w osoczu osiągają poziomy toksyczne. Działania niepożądane (ADR) są rzadkie, gdy lidokaina jest stosowana jako środek znieczulający miejscowo i podawana prawidłowo.
Objawy toksyczności
Objawy łagodnej toksyczności stają się widoczne przy stężeniach w osoczu przekraczających 5 μg/ml, zaczynając się od niewyraźnej mowy, szumów usznych, parestezji okołoustnej i zawrotów głowy. Powyżej 10 μg/ml pacjent może doświadczyć drgawek lub utraty przytomności.
Objawy systemowe obejmują:
- Pobudzenie OUN: nerwowość, niepokój, mrowienie wokół ust, ból głowy, drżenia, zawroty głowy
- Objawy sercowo-naczyniowe: arytmie serca, zatrzymanie akcji serca (powyżej 20 μg/ml)
- Objawy neurologiczne: drgawki, utrata przytomności, zaburzenia świadomości
Leczenie farmakologiczne stanów chorobowych z wykorzystaniem lidokainy
Lidokaina odgrywa kluczową rolę w polskiej praktyce klinicznej jako składnik wielomodalnej terapii bólu i leczenia zaburzeń rytmu serca. W Polsce najczęściej stosowanymi substancjami czynnymi w połączeniu z lidokainą lub jako alternatywy są:
W anestezjologii miejscowej:
- Bupiwakaina – długodziałający środek znieczulający stosowany w znieczuleniu przewodowym i zewnątrzoponowym
- Prokaina – krótkodzialający środek typu estrowego, używany w znieczuleniu naciekowym
- Artikaina – często stosowana w stomatologii w połączeniu z epinefryną
- Prylokaina – wchodząca w skład preparatu EMLA do znieczulenia powierzchownego
W kardiologii:
- Amiodaron – lek pierwszego rzutu w leczeniu arytmii komorowych, gdy lidokaina jest przeciwwskazana
- Propranolol – beta-bloker, który może zwiększać stężenie lidokainy w surowicy
- Fenytоina – stosowana w leczeniu niektórych typów arytmii
Lidokaina dożylna wykazuje szczególną skuteczność w leczeniu bólu neuropatycznego, zespołu regionalnego bólu przewlekłego (CRPS), neuralgii popółpaścowej oraz w prewencji bólu przewlekłego pooperacyjnego. Leczenie 3-dniowe plastrem lidokainy 5% w bólu przewlekłym może przynosić poprawę przez 12 tygodni, a czasem nawet do 3-5 lat.
Interakcje lekowe
Podawanie lidokainy z propranololem znacząco zwiększa stężenie lidokainy w surowicy. Ostrożność zaleca się przy podawaniu chlorowodorku lidokainy u pacjentów z toksycznością naparstnicy i blokiem przedsionkowo-komorowym.
Ważne interakcje obejmują:
- Fluwoksamina – inhibitor CYP1A2 zwiększający stężenie lidokainy
- Beta-blokery – mogą zwiększać poziom lidokainy w surowicy
- Cymetydyna – zmniejsza klirens lidokainy
- Leki powodujące methemoglobinemię – azotan, tlenek azotu, hydroksymocznik, dapson
Przeciwwskazania
Lidokaina jest przeciwwskazana u pacjentów ze znaną ciężką reakcją niepożądaną. Reakcje anafilaktyczne na lidokainę są możliwe, ale rzadkie. Główne przeciwwskazania obejmują:
- Nadwrażliwość na lidokainę lub inne miejscowe środki znieczulające typu amidowego
- Methemoglobinemia u pacjentów z hemoglobinopatiami lub innymi przyczynami anemii
- Stosowanie jako lek przeciwarytmiczny, jeśli dysrytmia może być wtórna do toksyczności miejscowych środków znieczulających
Ostrzeżenia specjalne
Ciężkie zdarzenia niepożądane, w tym drgawki, zatrzymanie krążenia i oddychania oraz zgon, zostały zgłoszone u dzieci poniżej 3 lat z powodu niewłaściwego stosowania lidokainy lepkiej 2%.
Zastosowanie w różnych dziedzinach medycyny
Stomatologia
Lidokaina jest jednym z najczęściej stosowanych miejscowych środków znieczulających w stomatologii. Może być podawana na wiele sposobów, najczęściej jako blokada nerwu lub naciekanie, w zależności od rodzaju przeprowadzonego leczenia.
Medycyna weterynaryjna
Lidokaina jest powszechnie stosowana w medycynie weterynaryjnej zarówno u zwierząt towarzyszących, jak i hodowlanych na całym świecie i jest wymieniona jako niezbędny lek weterynaryjny przez Światowe Stowarzyszenie Weterynaryjne.
Medycyna ratunkowa
W oddziałach ratunkowych lidokaina jest szeroko stosowana w różnych podejściach terapeutycznych do różnych typów bólu, takich jak ból trzewny/centralny, kolka nerkowa itp.
Jak szybko działa lidokaina?
Gdy lidokaina jest stosowana do znieczulenia miejscowego lub w blokadach nerwów, zazwyczaj zaczyna działać w ciągu kilku minut i trwa od pół godziny do trzech godzin. Dożylna lidokaina ma bardzo szybki początek działania, natomiast maść zapewnia miejscowe znieczulenie z początkiem działania między 3 a 5 minutami.
Czy lidokaina jest bezpieczna w ciąży?
Zgodnie z Amerykańskim Kolegium Położników i Ginekologów (ACOG), znieczulenie miejscowe do leczenia stanów jamy ustnej, w tym lidokaina z epinefryną lub bez niej, jest uważane za bezpieczne w czasie ciąży. Lidokaina jest ogólnie uważana za bezpieczną (Kategoria B) do miejscowego stosowania w czasie ciąży.
Jakie są najczęstsze skutki uboczne lidokainy?
Najczęstsze działania niepożądane to miejscowe reakcje w miejscu podania, takie jak pieczenie lub dyskomfort. Systemowe narażenie na nadmierne ilości lidokainy powoduje głównie skutki w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) i układzie sercowo-naczyniowym.
Czy mogę być uczulony na lidokainę?
Reakcje alergiczne występują rzadko, ponieważ lidokaina należy do klasy miejscowych środków znieczulających amidowych, które są zwykle dobrze tolerowane z tylko rzadkimi przypadkami reakcji alergicznych. Prawdziwe alergie są rzadkie. Objawy obejmują wysypkę, anafilaksję i niedociśnienie.
Czy lidokaina może być stosowana u dzieci?
Miejscowa lidokaina musi być dozowana ostrożnie u pacjentów pediatrycznych, aby zapobiec przedawkowaniu. Maksymalna dawka opiera się na wadze lub wieku dla dzieci powyżej 3 lat. Tak, ale dawkowanie musi być ściśle oparte na wadze. Unikaj sprayów u niemowląt ze względu na ryzyko zadławienia.
Jak długo można bezpiecznie stosować lidokainę?
Dla wlewów dożylnych zalecana jest maksymalna długość leczenia do 24 godzin z bliskim monitorowaniem odpowiedzi klinicznej i objawów toksyczności. W przypadku plastrów miejscowych nigdy nie należy nakładać więcej niż 3 plastry 5% lidokainy na raz i nigdy nie nosić ich dłużej niż 12 godzin dziennie.
Czy lidokaina wpływa na prowadzenie pojazdów?
Ze względu na możliwe działania niepożądane takie jak zawroty głowy, senność czy zaburzenia widzenia, pacjenci powinni zachować ostrożność przy prowadzeniu pojazdów, szczególnie po podaniu systemowym lidokainy.
Jakie są alternatywy dla lidokainy?
Lidokaina jest amidowym środkiem znieczulającym, benzokaina jest estrem; ta ostatnia ma wyższe ryzyko alergii. Inne alternatywy obejmują bupiwakainę (długodziałającą), prokainę (krótkodzialającą) oraz artikainę (często stosowaną w stomatologii).
Czy lidokaina może być stosowana przy problemach z sercem?
Ostrożność zaleca się przy podawaniu chlorowodorku lidokainy u pacjentów z toksycznością naparstnicy i blokiem przedsionkowo-komorowym. Pacjenci z chorobami serca powinni zawsze skonsultować się z lekarzem przed zastosowaniem lidokainy.
Czy lidokaina pomaga w bólu przewlekłym?
Lidokaina jest potencjalnym środkiem w leczeniu bólu przewlekłego. Dowody na skuteczność lidokainy są mniej przekonujące dla pacjentów z zespołem regionalnego bólu przewlekłego (CRPS) i rakiem. Jednak lidokaina wykazuje znaczną skuteczność jako terapia adjuwantowa w przewlekłym bólu pooperacyjnym.
Bibliografia
- Beecham GB, Nessel TA, Goyal A. Lidocaine. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. 2024 Aug 16. PMID: 30969703. Bookshelf ID: NBK539881.
- Yang X, Wei X, Mu Y, Li Q, Liu J. A review of the mechanism of the central analgesic effect of lidocaine. Medicine (Baltimore). 2020 Apr;99(17):e19898. DOI: 10.1097/MD.0000000000019898 PMID: 32332666.