Klarytromycyna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Klarytromycyna – lek przeciwbakteryjny o szerokim spektrum działania do stosowania ogólnego, należący do grupy antybiotyków zwanej makrolidami. Mechanizm działania klarytromycyny polega na zatrzymywaniu biosyntezy białka, czyli zahamowaniu rozwoju komórek bakteryjnych. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie zakażeń górnych i dolnych dróg oddechowych, skóry i tkanek miękkich oraz zakażeń Mycobacterium avium, Mycobacterium intracellulare, Mycobacterium chelonae, Mycobacterium fortuitum i Mycobacterium kansai.
Klarytromycyna dostępna jest w postaci tabletek, tabletek o zmodyfikowanym uwalnianiu, granulatu do sporządzania zawiesiny doustnej oraz proszku do sporządzania koncentratu roztworu do infuzji. Zazwyczaj lek dawkuje się 2 razy na dobę. Czas trwania leczenia może się różnić w zależności od rodzaju zakażenia i jego lokalizacji.
Możliwe działania niepożądane: ból brzucha, biegunka, wymioty, nudności, niestrawność, zaburzenia smaku, bezsenność, rozszerzenie naczyń krwionośnych, nieprawidłowe wyniki prób czynnościowych wątroby, nadmierna potliwość, wysypka. Po podaniu dożylnym w miejscu wstrzyknięcia może pojawić się ból i zapalenie.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Klarytromycyna – wszystko co powinieneś wiedzieć o tym antybiotyku
Klarytromycyna to półsyntetyczny antybiotyk makrolidowy, który od ponad 30 lat odgrywa kluczową rolę w leczeniu różnorodnych zakażeń bakteryjnych. Jest to pochodna naturalnej erytromycyny, opracowana w laboratorium w celu poprawienia skuteczności i zmniejszenia działań niepożądanych. Wprowadzona po raz pierwszy na rynek szwajcarski w 1990 roku, a rok później w Stanach Zjednoczonych, klarytromycyna szybko zyskała uznanie lekarzy na całym świecie jako bezpieczny i skuteczny antybiotyk o szerokim spektrum działania.
Substancja ta wyróżnia się spośród innych antybiotyków makrolidowych przede wszystkim doskonałą biodostępnością – około 50% podanej dawki zostaje skutecznie wchłonięta przez organizm po podaniu doustnym. Co więcej, klarytromycyna osiąga wysokie stężenia w tkankach, wielokrotnie przewyższające stężenia we krwi, co czyni ją szczególnie skuteczną w leczeniu zakażeń płuc, zatok, skóry czy jamy ustnej. Jej unikalny mechanizm działania polega na precyzyjnym blokowaniu produkcji białek w komórkach bakteryjnych, co prowadzi do zatrzymania ich wzrostu i namnażania.
Dzisiaj klarytromycyna jest dostępna w Polsce pod różnymi nazwami handlowymi, takimi jak Klacid, Fromilid, Klabax czy Taclar, w postaci tabletek powlekanych, tabletek o przedłużonym uwalnianiu, granulatu do zawiesiny oraz koncentratu do infuzji. Jej wszechstronność i bezpieczeństwo sprawiły, że stała się jednym z najczęściej przepisywanych antybiotyków, szczególnie jako alternatywa dla penicylin u pacjentów z alergią na antybiotyki beta-laktamowe.
Mechanizm działania klarytromycyny
Klarytromycyna należy do grupy antybiotyków makrolidowych, charakteryzujących się strukturą opartą na dużym pierścieniu laktonowym. Jej działanie przeciwbakteryjne opiera się na bardzo specyficznym mechanizmie, który różni się znacząco od innych grup antybiotyków.
Cząsteczka klarytromycyny wiąże się z podjednostką 50S rybosomu bakteryjnego – strukturą odpowiedzialną za syntezę białek w komórce bakteryjnej. Wiązanie to następuje w bardzo precyzyjnym miejscu, przy fragmentie 23S rRNA, co prowadzi do zablokowania procesu elongacji łańcucha polipeptydowego. W prostych słowach oznacza to, że bakteria traci zdolność do produkowania białek niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju.
Skutkiem tego zaburzenia jest zatrzymanie wzrostu bakterii i jej namnażania – dlatego makrolidy, w tym klarytromycyna, klasyfikowane są jako antybiotyki bakteriostatyczne. W określonych warunkach, przy wysokich stężeniach lub wobec szczególnie wrażliwych szczepów, klarytromycyna może również działać bakteriobójczo, prowadząc do bezpośredniej śmierci drobnoustroju.
Ważnym aspektem działania klarytromycyny jest jej aktywny metabolit – 14-hydroksyklarytromycyna. Powstaje on w wątrobie podczas metabolizmu głównej substancji i również wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przedłużając i wzmacniając efekt terapeutyczny. Ten podwójny mechanizm działania sprawia, że klarytromycyna jest często skuteczniejsza niż inne antybiotyki makrolidowe.
Spektrum działania przeciwbakteryjnego
Klarytromycyna charakteryzuje się szerokim spektrum działania, obejmującym liczne gatunki bakterii chorobotwórczych. Jest szczególnie skuteczna przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, ale wykazuje również działanie wobec niektórych bakterii Gram-ujemnych oraz drobnoustrojów atypowych.
Bakterie Gram-dodatnie wrażliwe na klarytromycynę:
- Streptococcus pneumoniae (pneumokoki)
- Streptococcus pyogenes (paciorkowce beta-hemolizujące grupy A)
- Staphylococcus aureus (gronkowce złociste)
- Listeria monocytogenes
- Enterococcus faecalis
Bakterie Gram-ujemne:
- Haemophilus influenzae (pałeczka wpływu)
- Moraxella catarrhalis
- Niektóre szczepy Helicobacter pylori
Drobnoustroje atypowe:
- Mycoplasma pneumoniae
- Chlamydia pneumoniae
- Legionella pneumophila
Szczególnie wartościowe jest działanie klarytromycyny wobec bakterii atypowych, które są częstą przyczyną zakażeń dróg oddechowych, ale trudne do wykrycia standardowymi metodami diagnostycznymi. Te drobnoustroje charakteryzują się życiem wewnątrzkomórkowym, co sprawia, że wiele innych antybiotyków nie jest w stanie ich skutecznie zwalczać.
Farmakokinetyka i właściwości farmakologiczne
Po podaniu doustnym klarytromycyna szybko wchłania się z przewodu pokarmowego, osiągając maksymalne stężenie we krwi po 2-3 godzinach. Biodostępność wynosi około 50%, co oznacza, że połowa podanej dawki zostaje skutecznie wykorzystana przez organizm. Spożycie pokarmu może nieznacznie zwiększyć biodostępność o około 25%, ale nie ma to istotnego znaczenia klinicznego, dlatego lek można przyjmować niezależnie od posiłków.
Klarytromycyna wykazuje doskonałą penetrację do tkanek, osiągając stężenia wielokrotnie wyższe niż we krwi. Szczególnie wysokie stężenia obserwuje się w:
- Płucach (stężenie 5-10 razy wyższe niż w osoczu)
- Migdałkach podniebiennych
- Płynie w uchu środkowym
- Skórze i tkankach miękkich
- Wątrobie
- Śluzie żołądkowej
Okres półtrwania klarytromycyny wynosi około 4,6 godziny, podczas gdy jej aktywny metabolit 14-OH-klarytromycyna ma dłuższy okres półtrwania – około 8 godzin. Substancja jest metabolizowana głównie w wątrobie i wydalana z organizmu zarówno z moczem, jak i kałem.
Klarytromycyna wiąże się z białkami osocza w około 70%, co wpływa na jej dystrybucję w organizmie. Co istotne, lek przenika w niewielkim stopniu przez barierę krew-mózg, dlatego nie jest stosowany w leczeniu zakażeń ośrodkowego układu nerwowego.
Wskazania do stosowania klarytromycyny
Zakażenia dróg oddechowych
Klarytromycyna jest jednym z najczęściej stosowanych antybiotyków w leczeniu zakażeń dróg oddechowych, zarówno górnych, jak i dolnych. W przypadku zakażeń górnych dróg oddechowych klarytromycyna jest skuteczna w leczeniu:
- Zapalenia zatok przynosowych (sinusitis)
- Zapalenia gardła i migdałków (szczególnie o etiologii paciorkowcowej)
- Ostrego zapalenia ucha środkowego
W zakażeniach dolnych dróg oddechowych klarytromycyna znajduje zastosowanie w:
- Zapaleniu oskrzeli (zarówno ostrym, jak i zaostrzeniu przewlekłego)
- Zapaleniu płuc (szczególnie pozaszpitalnym)
- Zakażeniach wywołanych przez bakterie atypowe
Zakażenia skóry i tkanek miękkich
Klarytromycyna jest skuteczna w leczeniu różnych zakażeń skóry, w tym:
- Liszajca zakaźnego (impetigo)
- Zapalenia mieszków włosowych (folliculitis)
- Zapalenia tkanki łącznej (cellulitis)
- Zakażeń ran i owrzodzeń skórnych
Zakażenia stomatologiczne
W stomatologii klarytromycyna znajduje zastosowanie w leczeniu:
- Ropni okołowierzchołkowych
- Zapalenia ozębnej
- Zakażeń po zabiegach chirurgicznych w jamie ustnej
Eradykacja Helicobacter pylori
Klarytromycyna odgrywa kluczową rolę w schematach terapii eradykacyjnej Helicobacter pylori – bakterii odpowiedzialnej za chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy. Jest stosowana w połączeniu z inhibitorami pompy protonowej (takimi jak omeprazol, pantoprazol) oraz innymi antybiotykami (najczęściej amoksycyliną lub metronidazolem).
Aktualne wytyczne zalecają stosowanie klarytromycyny w dawce 500 mg dwa razy dziennie przez 10-14 dni w ramach terapii poczwórnej bez bizmutu. Alternatywnie może być stosowana w dawce do 1500 mg dziennie w innych schematach terapeutycznych.
Zakażenia mykobakteryjne
Klarytromycyna wykazuje działanie przeciwko niektórym mykobakteriom, szczególnie kompleksowi Mycobacterium avium (MAC). Jest stosowana w leczeniu i profilaktyce rozsianych zakażeń MAC u pacjentów z AIDS oraz innymi stanami immunosupresji. W tych przypadkach zazwyczaj stosuje się wyższe dawki – do 1000 mg dziennie, często w skojarzeniu z innymi lekami przeciwprątkowymi.
Dawkowanie i sposób stosowania
Wskazanie |
Dawka dla dorosłych |
Czas leczenia |
Zakażenia dróg oddechowych |
250-500 mg 2x dziennie |
5-14 dni |
Zapalenie płuc |
500 mg 2x dziennie |
6-14 dni |
Zakażenia skóry |
250-500 mg 2x dziennie |
5-10 dni |
Eradykacja H. pylori |
500-750 mg 2x dziennie |
7-14 dni |
Zakażenia MAC |
500-1000 mg 2x dziennie |
Długoterminowo |
Dawkowanie u dzieci:
- Dla dzieci poniżej 12 lat: 7,5 mg/kg masy ciała dwa razy dziennie
- Maksymalny czas leczenia u dzieci: 10 dni
- Zalecana postać: zawiesina doustna
Szczególne grupy pacjentów:
- Niewydolność nerek (klirens kreatyniny < 30 ml/min): zmniejszenie dawki o 50%
- Niewydolność wątroby: ostrożność, monitorowanie funkcji wątroby
- Osoby starsze: zazwyczaj standardowe dawkowanie, ale z zachowaniem ostrożności
Klarytromycyna może być przyjmowana niezależnie od posiłków, chociaż jedzenie może nieznacznie opóźnić wchłanianie. Tabletki należy połykać w całości, zapijając wodą. W przypadku tabletek o przedłużonym uwalnianiu nie wolno ich dzielić ani rozgryzać.
Działania niepożądane
Większość działań niepożądanych klarytromycyny ma łagodny przebieg i ustępuje po zakończeniu leczenia. Najczęściej obserwuje się dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego.
Bardzo częste działania niepożądane (>10% pacjentów):
- Zapalenie żyły w miejscu podania (przy podaniu dożylnym)
Częste działania niepożądane (1-10% pacjentów):
- Nudności, wymioty
- Biegunka, luźne stolce
- Ból brzucha
- Niestrawność
- Zaburzenia smaku (metaliczny posmak)
- Bóle głowy
- Bezsenność
- Nadmierne pocenie się
Rzadkie ale poważne działania niepożądane:
- Zaburzenia czynności wątroby
- Rzekomobłoniaste zapalenie jelit
- Reakcje alergiczne (wysypka, pokrzywka)
- Wydłużenie odstępu QT w EKG
- Zawroty głowy
W przypadku wystąpienia ciężkich działań niepożądanych, takich jak krwawa biegunka, żółtaczka, trudności w oddychaniu czy obrzęk twarzy, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem i przerwać stosowanie leku.
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na klarytromycynę lub inne makrolidy
- Jednoczesne stosowanie z: astemizolem, terfenadyną, cyzaprydem, domperydonem, pimozydem
- Ciężka niewydolność wątroby z współistniejącą niewydolnością nerek
- Historia wydłużenia odstępu QT
Względne przeciwwskazania i ostrzeżenia:
- Zaburzenia rytmu serca
- Hipokaliemia lub hipomagnesemia
- Zaburzenia czynności wątroby lub nerek
- Myasthenia gravis
- Ciąża i karmienie piersią
Szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów starszych oraz osób przyjmujących leki wpływające na rytm serca. Podczas długotrwałej terapii zalecane jest monitorowanie funkcji wątroby.
Interakcje lekowe
Klarytromycyna jest silnym inhibitorem izoenzymu CYP3A4 cytochromu P450, co oznacza, że może znacząco wpływać na metabolizm wielu innych leków. To sprawia, że lista potencjalnych interakcji jest bardzo obszerna.
Najważniejsze interakcje wymagające szczególnej ostrożności:
Grupa leków |
Przykłady |
Skutek interakcji |
Zalecenia |
Statyny |
Simwastatyna, lowastatyna |
Ryzyko rabdomiolizy |
Przeciwwskazane |
Benzodiazepiny |
Midazolam, triazolam |
Nasilenie sedacji |
Unikać lub zmniejszyć dawkę |
Leki przeciwzakrzepowe |
Warfaryna |
Zwiększone ryzyko krwawienia |
Monitorowanie INR |
Leki przeciwcukrzycowe |
Repaglinid, nateglinid |
Hipoglikemia |
Kontrola glikemii |
Digoksyna |
Digoksyna |
Objawy zatrucia |
Monitorowanie stężenia |
Inne ważne interakcje:
- Kolchicyna – ryzyko toksyczności
- Ergotamina – ryzyko zatrucia alkaloidami sporyszu
- Cyklosporyna – zwiększenie stężenia i toksyczności
- Teofilina – nasilenie działania teofiliny
Przed rozpoczęciem leczenia klarytromycyną należy zawsze poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach i ziołach.
Klarytromycyna w ciąży i karmieniu piersią
Bezpieczeństwo stosowania klarytromycyny w ciąży nie zostało definitywnie ustalone. Badania na zwierzętach wykazały potencjalne ryzyko dla płodu, ale brakuje wystarczających danych z badań na ludziach. Niektóre badania obserwacyjne sugerują możliwe zwiększone ryzyko poronienia, jednak wyniki są niejednoznaczne.
Zalecenia dotyczące ciąży:
- Klarytromycyna nie jest zalecana jako lek pierwszego wyboru w ciąży
- Może być stosowana tylko gdy korzyści wyraźnie przewyższają potencjalne ryzyko
- Bezpieczniejszymi alternatywami są: penicylina, amoksycylina, cefuroksym
- Zawsze wymagana konsultacja z lekarzem
Karmienie piersią:
- Klarytromycyna przenika do mleka matki w małych ilościach (około 1,7% dawki matki)
- Wpływ na niemowlę nie został dokładnie zbadany
- W razie konieczności leczenia należy rozważyć przerwanie karmienia piersią
- Alternatywą może być erytromycyna, która jest bezpieczniejsza podczas laktacji
Leczenie farmakologiczne schorzeniach wymagających klarytromycyny
W praktyce klinicznej klarytromycyna często stanowi element kompleksowych schematów terapeutycznych, szczególnie w leczeniu zakażeń o złożonej etiologii.
Pozaszpitalne zapalenie płuc
W leczeniu pozaszpitalnego zapalenia płuc klarytromycyna stosowana jest zarówno w monoterapii, jak i w skojarzeniu z innymi antybiotykami. Najczęściej używane schematy obejmują:
- Monoterapia: klarytromycyna 500 mg dwa razy dziennie przez 7-10 dni
- Terapia skojarzona: klarytromycyna + amoksycylina z kwasem klawulanowym (Augmentin)
- U pacjentów hospitalizowanych: klarytromycyna + ceftriakson lub cefuroksym
Eradykacja Helicobacter pylori – schematy farmakologiczne
Współczesne leczenie eradykacyjne H. pylori opiera się na złożonych schematach wielolekowych. Klarytromycyna odgrywa w nich kluczową rolę:
Terapia poczwórna bez bizmutu (10-14 dni):
- Inhibitor pompy protonowej (omeprazol 20 mg, pantoprazol 40 mg)
- Klarytromycyna 500 mg
- Amoksycylina 1000 mg
- Metronidazol 500 mg Wszystkie leki dwa razy dziennie
Terapia sekwencyjna (10 dni):
- Pierwsze 5 dni: inhibitor pompy protonowej + amoksycylina
- Kolejne 5 dni: inhibitor pompy protonowej + klarytromycyna + metronidazol
Leczenie zakażeń dróg oddechowych – podejście farmakologiczne
W złożonych zakażeniach dróg oddechowych klarytromycyna często stosowana jest w skojarzeniu z innymi substancjami czynnymi:
- Ostre zaostrzenie POChP: klarytromycyna + prednisolon
- Zapalenie zatok z powikłaniami: klarytromycyna + amoksycylina z kwasem klawulanowym
- Zakażenia atypowe: klarytromycyna + fluorochinolony (lewofloksacyna, moksyfloksacyna)
Profilaktyka i leczenie zakażeń MAC
U pacjentów z HIV i niską liczbą limfocytów CD4+ (<50 komórek/μl) stosuje się profilaktyczne schematy obejmujące:
- Profilaktyka pierwotna: klarytromycyna 500 mg dwa razy dziennie + etambutol 15 mg/kg
- Leczenie aktywnego zakażenia: klarytromycyna + etambutol + ryfabutyna
Postaci farmaceutyczne i preparaty dostępne w Polsce
Klarytromycyna jest dostępna w Polsce w różnorodnych postaciach farmaceutycznych, co pozwala na optymalne dostosowanie terapii do potrzeb pacjenta:
Tabletki powlekane:
- Klacid 250 mg, 500 mg
- Fromilid 250 mg, 500 mg
- Klabax 250 mg, 500 mg
- Taclar 500 mg
Tabletki o przedłużonym uwalnianiu:
- Klacid Uno 500 mg
- Fromilid Uno 500 mg
- Klabion Uno 500 mg
Granulat do zawiesiny doustnej:
- Klacid 125 mg/5ml, 250 mg/5ml (szczególnie dla dzieci)
Koncentrat do infuzji:
- Klacid i.v. 500 mg (do stosowania szpitalnego)
Preparat o przedłużonym uwalnianiu charakteryzuje się tym, że substancja czynna jest uwalniana stopniowo przez cały dzień, co pozwala na stosowanie tylko raz dziennie i poprawia compliance pacjentów.
Czy klarytromycyna jest bezpieczna dla dzieci?
Klarytromycyna może być stosowana u dzieci powyżej 6 miesiąca życia, ale wymaga dokładnego obliczenia dawki na podstawie masy ciała (7,5 mg/kg dwa razy dziennie). U dzieci poniżej 12 lat zalecana jest postać zawiesiny doustnej. Czas leczenia nie powinien przekraczać 10 dni. Lek jest ogólnie dobrze tolerowany przez dzieci, ale należy obserwować objawy niepożądane ze strony przewodu pokarmowego.
Jak długo po zakończeniu antybiotykoterapii klarytromycyną można spożywać alkohol?
Chociaż klarytromycyna sama w sobie nie wchodzi w bezpośrednią interakcję z alkoholem (w przeciwieństwie do metronidazolu), zaleca się powstrzymanie się od spożywania alkoholu podczas leczenia i przez 48-72 godziny po ostatniej dawce. Alkohol może osłabiać układ odpornościowy i opóźniać gojenie, a także nasilać niektóre działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego.
Co zrobić jeśli zapomnę przyjąć dawkę klarytromycyny?
Jeśli zapomnisz przyjąć dawkę, weź ją jak najszybciej po przypomnieniu sobie, chyba że zbliża się czas przyjęcia następnej dawki. W takim przypadku pomiń zapomnianą dawkę i kontynuuj normalny schemat. Nigdy nie przyjmuj podwójnej dawki, aby nadrobić zapomnianą. Regularne przyjmowanie leku jest kluczowe dla skuteczności terapii.
Czy klarytromycyna może powodować problemy żołądkowe i jak je minimalizować?
Tak, klarytromycyna może powodować nudności, ból brzucha, biegunkę i inne dolegliwości żołądkowo-jelitowe u około 10-15% pacjentów. Aby je minimalizować, można przyjmować lek podczas jedzenia (nie wpływa to znacząco na wchłanianie). Pomocne może być również jednoczesne stosowanie probiotyków zawierających szczepy Lactobacillus i Bifidobacterium, które pomagają utrzymać prawidłową florę jelitową.
Kiedy należy natychmiast skontaktować się z lekarzem podczas stosowania klarytromycyny?
Natychmiast skontaktuj się z lekarzem, jeśli wystąpią: trudności w oddychaniu, obrzęk twarzy lub języka, krwawa biegunka, silne bóle brzucha, żółtaczka, nieregularny rytm serca, silne zawroty głowy, utrata przytomności. Te objawy mogą wskazywać na poważne reakcje alergiczne lub inne ciężkie działania niepożądane wymagające natychmiastowej interwencji medycznej.
Czy można przerwać leczenie klarytromycyną wcześniej, jeśli objawy ustąpiły?
Nie, nie należy przerywać leczenia antybiotykiem wcześniej, nawet jeśli objawy ustąpiły. Ważne jest dokończenie pełnego kursu przepisanego przez lekarza, aby zapobiec nawrotowi infekcji i rozwojowi oporności bakteryjnej. Skrócenie terapii może prowadzić do niepełnego wyeliminowania bakterii i ich powrotu w formie bardziej opornej na leczenie.
Czy klarytromycyna wpływa na skuteczność tabletek antykoncepcyjnych?
Klarytromycyna może nieznacznie zmniejszać skuteczność doustnych środków antykoncepcyjnych poprzez wpływ na ich metabolizm w wątrobie. Chociaż ryzyko jest niewielkie, zaleca się stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji (np. prezerwatyw) podczas leczenia i przez tydzień po jego zakończeniu. Należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą w tej sprawie.
Jak przechowywać klarytromycynę w domu?
Tabletki klarytromycyny należy przechowywać w temperaturze poniżej 25°C, w suchym miejscu, chronione od światła, w oryginalnym opakowaniu. Zawiesinę po sporządzeniu należy przechowywać w lodówce (2-8°C) nie dłużej niż 14 dni. Wszystkie leki należy przechowywać poza zasięgiem dzieci. Nie używaj leku po upływie terminu ważności.
Czy klarytromycyna jest skuteczna przeciwko wszystkim bakteriom?
Nie, klarytromycyna jest skuteczna tylko przeciwko określonym gatunkom bakterii. Nie działa przeciwko wirusom (np. przeziębienie, grypa), grzybom ani pasożytom. Ponadto niektóre szczepy bakterii mogą być oporne na klarytromycynę. W przypadku poważnych zakażeń lekarz może zlecić badanie wrażliwości bakterii na antybiotyki (antybiogram), aby dobrać najbardziej skuteczny lek.
Bibliografia
- Piscitelli SC, Danziger LH, Rodvold KA. Clarithromycin and azithromycin: new macrolide antibiotics. Clin Pharm. 1992;11(2):137-152. PMID: 1312921
- Chey WD, Howden CW, Moss SF, Morgan DR, Greer KB, Grover S, Shah SC. ACG Clinical Guideline: Treatment of Helicobacter pylori Infection. Am J Gastroenterol. 2024;119(9):1730-1753. DOI: 10.14309/ajg.0000000000002968