Imatynib – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Imatynib – lek z grupy inhibitorów kinaz białkowych o działaniu przeciwnowotworowym. Mechanizm działania imatynibu polega na hamowaniu podziałów komórkowych oraz kontrolowanej śmierci komórek nowotworowych. Lek działa tylko w komórkach nowotworowych.
Stosowany między innymi u pacjentów:
- z przewlekłą białaczką szpikową z chromosomem Philadelphia (Ph+) w przebiegu przełomu blastycznego;
- u dzieci i młodzieży z nowo rozpoznaną przewlekłą białaczką szpikową z Ph+ oraz w fazie przewlekłej, którzy nie kwalifikują się do przeszczepu szpiku jako leczenia pierwszego rzutu lub w przebiegu przełomu blastycznego;
- z ostrą białaczką limfoblastyczną z Ph+ w monoterapii lub w skojarzeniu z chemioterapią;
- z nieoperacyjnymi guzowatymi włókniakomięsakami skóry.
Lek należy przyjmować wraz z posiłkiem, aby uniknąć ryzyka podrażnienia przewodu pokarmowego.
Możliwe działania niepożądane: niedokrwistość, trombocytopenia, neutropenia, jadłowstręt, zaburzenia smaku, bezsenność, ból głowy, zawroty głowy, parestezje, obrzęk powiek, nasilone łzawienie, suchość oka, zaczerwienienie twarzy, krwotok, duszność, kaszel, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego.
Uwaga: Z uwagi na możliwość wystąpienia działań niepożądanych, takich jak: zawroty głowy oraz zaburzenia widzenia, należy zachować szczególną ostrożność podczas prowadzenia pojazdów i obsługi urządzeń mechanicznych.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Imatynib – przełom w terapii celowanej nowotworów
Imatynib to rewolucyjny lek onkologiczny, który w 2001 roku całkowicie zmienił podejście do leczenia niektórych nowotworów, szczególnie przewlekłej białaczki szpikowej (CML). Jako pierwszy inhibitor kinazy tyrozynowej wprowadzony do praktyki klinicznej, imatynib stał się symbolem nowej ery w onkologii – terapii celowanej. Ten doustny preparat działa precyzyjnie na konkretne białka odpowiedzialne za rozwój nowotworu, blokując patologiczne sygnały wzrostowe komórek nowotworowych. Jego wprowadzenie oznaczało przejście od tradycyjnej chemioterapii, która niszczy zarówno komórki zdrowe, jak i nowotworowe, do inteligentnego leczenia wymierzonego w konkretne cele molekularne. Dzięki temu pacjenci z przewlekłą białaczką szpikową, którzy wcześniej mieli bardzo złe rokowanie, teraz mogą żyć niemal normalnie przez dziesięciolecia. Imatynib nie tylko przedłuża życie, ale także znacznie poprawia jego jakość, co czyni go jednym z najważniejszych osiągnięć współczesnej medycyny onkologicznej.
Mechanizm działania imatynibu
Imatynib należy do grupy leków nazywanych inhibitorami kinazy tyrozynowej (TKI). Jego głównym celem jest białko BCR-ABL, które powstaje w wyniku nieprawidłowej translokacji genetycznej charakterystycznej dla przewlekłej białaczki szpikowej. Lek wiąże się z domeną kinazową BCR-ABL, zapobiegając przenoszeniu grupy fosforanowej na tyrozynę w białku substratowym, co skutkuje zablokowaniem przekazywania sygnałów proliferacyjnych do jądra komórki i indukcją apoptozy (programowanej śmierci) komórek białaczkowych.
Oprócz BCR-ABL, imatynib hamuje również inne kinazy tyrozynowe, w tym:
- c-KIT – odpowiedzialną za rozwój nowotworów podścieliskowych przewodu pokarmowego (GIST)
- PDGFR-α i PDGFR-β – receptory czynnika wzrostu pochodzącego z płytek krwi
- CSF1R – receptor czynnika stymulującego kolonie makrofagów
- FLT3 – receptor związany z różnicowaniem komórek krwi
Imatynib działa jako inhibitor konkurencyjny, wiążąc się w pobliżu miejsca wiązania ATP w kinazach tyrozynowych, blokując je w konformacji zamkniętej lub samohamowanej, co skutecznie hamuje aktywność enzymatyczną białka.
Wskazania do stosowania
Przewlekła białaczka szpikowa (CML)
Imatynib jest lekiem pierwszego wyboru w leczeniu przewlekłej białaczki szpikowej z obecnością chromosomu Philadelphia (Ph+) we wszystkich fazach choroby. Szczególne zastosowanie znajduje w:
- Fazie przewlekłej CML – u dorosłych i dzieci z nowo rozpoznaną chorobą
- Fazie akceleracji – gdy choroba nie odpowiada na interferon alfa
- Kryzie blastycznej – w zaawansowanych stadiach choroby
Ostra białaczka limfoblastyczna (ALL)
Imatynib stosuje się w leczeniu ostrej białaczki limfoblastycznej z chromosomem Philadelphia (Ph+ ALL) w skojarzeniu z chemioterapią u dorosłych i dzieci z nowo rozpoznaną chorobą, oraz jako monoterapia u dorosłych z nawrotową lub oporną Ph+ ALL.
Nowotwory podścieliskowe przewodu pokarmowego (GIST)
Lek jest wskazany w leczeniu dorosłych pacjentów z GIST, które nie mogą być usunięte chirurgicznie lub przerzutowały do innych części ciała, oraz u pacjentów z wysokim ryzykiem nawrotu po zabiegach chirurgicznych.
Inne wskazania
Imatynib znalazł również zastosowanie w:
- Zespole hipereozynofilowym (HES) i przewlekłej białaczce eozynofilowej (CEL)
- Mastocytozie układowej
- Dermatofibrosarcoma protuberans (DFSP) – rzadki nowotwór skóry
- Zespołach mielodysplastycznych/mieloproliferacyjnych z obecnością reorganizacji genu PDGFR
Dawkowanie i sposób podawania
Standardowe dawkowanie
Standardowa dawka imatynibu wynosi 400 mg na dobę w fazie przewlekłej CML, podawana doustnie jednorazowo. W przypadku oporności lub nietolerancji można rozważyć zwiększenie dawki.
Wskazanie |
Dawka początkowa |
Dawka maksymalna |
CML – faza przewlekła |
400 mg/dobę |
800 mg/dobę |
CML – faza akceleracji/kryza blastyczna |
600 mg/dobę |
800 mg/dobę |
GIST |
400 mg/dobę |
800 mg/dobę |
Ph+ ALL |
600 mg/dobę |
800 mg/dobę |
Zasady podawania
Imatynib należy przyjmować z posiłkiem i dużą ilością wody, co zmniejsza ryzyko podrażnienia żołądka i jelit. Tabletki należy połykać w całości – nie wolno ich żuć ani kruszyć. W przypadku niemożności połknięcia tabletek można je rozpuścić w wodzie lub soku jabłkowym.
Modyfikacje dawek
W przypadku wystąpienia działań niepożądanych lub obniżenia parametrów krwi, dawkę należy zmodyfikować zgodnie z wytycznymi:
- Neutropenia (ANC <1 x 10⁹/L): przerwanie leczenia do czasu poprawy parametrów
- Trombocytopenia (PLT <50 x 10⁹/L): zmniejszenie dawki lub przerwanie terapii
- Toksyczność niehematologiczna: dostosowanie dawki w zależności od nasilenia objawów
Działania niepożądane
Najczęstsze działania niepożądane
Do najczęstszych działań niepożądanych imatynibu należą:
- Retencja płynów i obrzęki – szczególnie wokół oczu i na kończynach dolnych
- Nudności i wymioty – mogą wystąpić u znacznej części pacjentów
- Biegunka – często występująca, zwykle łagodna do umiarkowanej
- Bóle mięśni i kostno-stawowe – kurcze mięśni, bóle nóg
- Bóle głowy – mogą być uporczywe
- Wysypka skórna – od łagodnej do umiarkowanej
Poważne działania niepożądane
Rzadziej występujące, ale poważne działania niepożądane obejmują:
- Niewydolność serca – może wystąpić nawet u pacjentów bez wcześniejszych chorób serca
- Zaburzenia hematologiczne – niedokrwistość, neutropenia, trombocytopenia
- Krwawienia z przewodu pokarmowego – szczególnie u pacjentów z GIST
- Hepatotoksyczność – podwyższenie enzymów wątrobowych
- Zespół lizy guza – zagrażający życiu u pacjentów z wysoką masą nowotworową
Działania niepożądane u dzieci
U dzieci leczonych imatynibem może wystąpić opóźnienie wzrostu, szczególnie wydłużania kości, chociaż niektóre dzieci mogą doświadczyć przynajmniej częściowego nadrabiania wzrostu w okresie dojrzewania.
Oporność na imatynib i leki alternatywne
Mechanizmy oporności
Oporność na imatynib może wystąpić u 3-4% pacjentów rocznie w pierwszych 5 latach leczenia. Główne mechanizmy oporności obejmują:
- Mutacje punktowe w domenie kinazowej BCR-ABL – stanowią 40-50% przypadków oporności
- Amplifikacja genu BCR-ABL – zwiększenie ilości białka docelowego
- Nadekspresja pompy wielolekowej P-glikoproteiny – zwiększony wypływ leku z komórki
- Aktywacja alternatywnych szlaków sygnałowych – niezależnych od BCR-ABL
Leki drugiej generacji w Polsce
W przypadku oporności lub nietolerancji imatynibu dostępne są leki alternatywne:
Dasatynib (Sprycel)
Dasatynib jest 30-300 razy silniejszy niż imatynib i skuteczny przeciwko większości mutacji opornych na imatynib. Charakterystyczne działania niepożądane to:
- Wysięk opłucnowy
- Krwawienia z przewodu pokarmowego
- Zaburzenia funkcji płytek krwi
Nilotynib (Tasigna)
Nilotynib ma strukturę pochodną imatynibu, ale jest znacznie bardziej selektywny i potentny. Specyficzne działania niepożądane:
- Wydłużenie odstępu QT w EKG
- Zapalenie trzustki
- Zwiększone ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych
Bozutynib (Bosulif)
Trzeci inhibitor kinazy tyrozynowej drugiej generacji, skuteczny w przypadkach oporności na pozostałe TKI. Charakterystyczne działania niepożądane:
- Znaczna toksyczność żołądkowo-jelitowa (biegunka)
- Hepatotoksyczność
Ponatynib (Iclusig)
Lek trzeciej generacji, jedyny skuteczny przeciwko mutacji T315I, która jest oporna na wszystkie pozostałe TKI. Poważne działania niepożądane:
- Wysokie ryzyko zakrzepicy tętniczej
- Zdarzenia sercowo-naczyniowe
- Hepatotoksyczność
Interakcje lekowe
Wpływ na metabolizm imatynibu
Imatynib jest metabolizowany głównie przez enzym wątrobowy CYP3A4, dlatego substancje wpływające na aktywność tego enzymu mogą zmieniać stężenie leku w osoczu:
Inhibitory CYP3A4 (zwiększają stężenie imatynibu):
- Ketokonazol
- Itrakonazol
- Klarytromycyna
- Sok grejpfrutowy
Induktory CYP3A4 (zmniejszają stężenie imatynibu):
- Ryfampicyna
- Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)
- Fenytoina
- Karbamazepina
Wpływ imatynibu na inne leki
Imatynib działa jako inhibitor enzymów CYP3A4, CYP2D6 i CYP2C9, zwiększając stężenie w osoczu wielu innych leków:
- Simwastatyna – zwiększone ryzyko miopatii
- Cyklosporyna – wzrost nefrotoksyczności
- Warfaryna – zwiększone ryzyko krwawień
- Metoprolol – wzmocnienie działania hipotensyjnego
- Paracetamol – zmniejszenie metabolizmu
Monitorowanie leczenia
Badania laboratoryjne
Podczas leczenia imatynibem konieczne jest regularne monitorowanie:
- Morfologia krwi – co 2 tygodnie przez pierwsze 2 miesiące, następnie co miesiąc
- Enzymy wątrobowe – regularnie, szczególnie ALT, AST, bilirubina
- Funkcja nerek – kreatynina, klirens kreatyniny
- Elektrolityt – sód, potas, fosfor, magnez
Monitorowanie odpowiedzi
W CML monitoruje się odpowiedź na trzech poziomach:
- Odpowiedź hematologiczna – normalizacja parametrów krwi
- Odpowiedź cytogenetyczna – zmniejszenie odsetka komórek z chromosomem Philadelphia
- Odpowiedź molekularna – redukcja transkryptu BCR-ABL w reakcji RT-PCR
Monitorowanie terapeutyczne stężenia leku
Badania wykazują, że u pacjentów leczonych standardowymi dawkami imatynibu występuje duża zmienność stężeń leku w osoczu, która koreluje zarówno ze skutecznością, jak i opornością na lek. Monitorowanie stężenia może być pomocne w:
- Przypadkach suboptrymalnej odpowiedzi
- Podejrzeniu braku współpracy pacjenta
- Występowaniu nietypowej toksyczności
- Interakcjach lekowych
Preparaty dostępne w Polsce
Lek oryginalny
Glivec (Novartis) – oryginalny preparat dostępny w kapsułkach 50 mg i 100 mg oraz w tabletkach 100 mg i 400 mg.
Leki generyczne
Polska była pierwszym krajem w Unii Europejskiej, który w lipcu 2014 roku wprowadził generyczne formy imatynibu na rynek. Dostępne preparaty generyczne obejmują różnych producentów, jednak wymagają ścisłego monitorowania podczas przełączania z leku oryginalnego.
Podczas przełączania na leki generyczne zaleca się:
- Przeprowadzanie nie częściej niż raz do roku
- Wzmożone monitorowanie molekularne po przełączeniu
- Możliwość powrotu do poprzedniego leku w przypadku utraty odpowiedzi
Czy imatynib można stosować w ciąży?
Imatynib może wywołać szkody u płodu, dlatego kobiety nie powinny zachodzić w ciążę podczas leczenia. Przed rozpoczęciem terapii należy poinformować pacjentki o potencjalnym ryzyku dla nienarodzonych dzieci. Skuteczne metody antykoncepcji są obowiązkowe podczas leczenia.
Jak długo należy przyjmować imatynib?
W przypadku GIST aktualne wytyczne ESMO i NCCN zalecają kontynuowanie leczenia imatynibem bezterminowo. W CML leczenie jest długoterminowe, chociaż w niektórych przypadkach głębokiej odpowiedzi molekularnej można rozważyć przerwanie terapii pod ścisłym nadzorem onkologa.
Co robić w przypadku zapomnienia dawki?
Jeśli pacjent zapomni przyjąć dawkę, powinien to zrobić tak szybko, jak tylko sobie przypomni. Jeśli jednak zbliża się czas kolejnej dawki, należy pominąć zapomnianą dawkę i kontynuować regularny schemat. Nie należy podwajać dawki.
Czy można przyjmować imatynib z jedzeniem?
Tak, imatynib należy przyjmować z posiłkiem i dużą ilością wody, aby zmniejszyć ryzyko podrażnienia żołądka i jelit. Unika się również spożywania grejpfrutów i soku grejpfrutowego, które mogą wpływać na metabolizm leku.
Jakie są objawy przedawkowania?
W przypadku przedawkowania mogą wystąpić nasilone działania niepożądane, szczególnie obrzęki, nudności, wymioty i zaburzenia hematologiczne. W takiej sytuacji należy natychmiast skontaktować się z lekarzem lub udać do szpitala.
Czy imatynib wpływa na płodność?
Imatynib może wpływać na płodność zarówno u mężczyzn, jak i kobiet. Pacjenci planujący potomstwo powinni omówić to zagadnienie z lekarzem przed rozpoczęciem leczenia. W niektórych przypadkach można rozważyć metody zachowania płodności.
Czy można prowadzić pojazdy podczas leczenia?
Imatynib może powodować zawroty głowy, senność lub zaburzenia widzenia. Pacjenci nie powinni prowadzić pojazdów ani obsługiwać maszyn, dopóki nie będą wiedzieli, jak lek na nich wpływa.
Jak przechowywać imatynib?
Imatynib należy przechowywać w temperaturze pokojowej (15-30°C), w suchym miejscu, z dala od wilgoci i ciepła. Lek powinien być przechowywany w oryginalnym opakowaniu, poza zasięgiem dzieci.
Bibliografia
- O’Brien SG, Guilhot F, Larson RA, Gathmann I, Baccarani M, Cervantes F, Cornelissen JJ, Fischer T, Hochhaus A, Hughes T, Lechner K, Nielsen JL, Rousselot P, Reiffers J, Saglio G, Shepherd J, Simonsson B, Gratwohl A, Goldman JM, Kantarjian H, Taylor K, Verhoef G, Bolton AE, Capdeville R, Druker BJ; IRIS Investigators. Imatinib compared with interferon and low-dose cytarabine for newly diagnosed chronic-phase chronic myeloid leukemia. N Engl J Med. 2003;348(11):994-1004. DOI: 10.1056/NEJMoa022457 PMID: 12637609
- Hochhaus A, Larson RA, Guilhot F, Radich JP, Branford S, Hughes TP, Baccarani M, Deininger MW, Cervantes F, Fujihara S, Ortmann CE, Menssen HD, Kantarjian H, O’Brien SG, Druker BJ; IRIS Investigators. Long-term outcomes of imatinib treatment for chronic myeloid leukemia. N Engl J Med. 2017;376(10):917-927. DOI: 10.1056/NEJMoa1609324 PMID: 28273028