Chlorek potasu – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Chlorek potasu – potocznie zwany potasem, jest jednym z najważniejszych elektrolitów w naszym organizmie. Potas odpowiada m.in. za prawidłowe funkcjonowanie mięśni (zapobiega skurczom, reguluje pracę mięśnia sercowego) oraz układu nerwowego. Stosowany w profilaktyce oraz leczeniu niedoborów podczas przewlekłych biegunek, wymiotów oraz w chorobach takich jak marskość wątroby z wodobrzuszem, cukrzyca, chorobach układu krążenia oraz wtórnym hiperaldosteronizmie. Niedobory chlorku potasu mogą również powstawać podczas stosowania leków moczopędnych, glikozydów nasercowych a także glikokortykosteroidów. Zapotrzebowanie na potas zwiększa się podczas wysiłku fizycznego, umysłowego oraz w sytuacjach stresowych.
W farmacji chlorek potasu dostępny jest najczęściej w postaci tabletek i kapsułek o przedłużonym/zmodyfikowanym uwalnianiu. Występuje jako pojedynczy lek lub jest składnikiem preparatów złożonych z innymi substancjami, takimi jak magnez, wapń i witamina B6.
Możliwe działania niepożądane: hiperkaliemia (nadmiar potasu w surowicy krwi), zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, wysypka skórna, świąd, pokrzywka.
Uwagi: Preparaty z chlorkiem sodu należy stosować ostrożnie u pacjentów w podeszłym wieku.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Chlorek potasu: substancja czynna kluczowa w leczeniu zaburzeń elektrolitowych
Chlorek potasu (łacińska nazwa: kalii chloridum) stanowi jeden z najważniejszych preparatów mineralnych stosowanych w medycynie współczesnej. Ta biała, krystaliczna substancja o wzorze chemicznym KCl odgrywa fundamentalną rolę w leczeniu i zapobieganiu niedoborom potasu – jednego z najważniejszych elektrolitów w organizmie człowieka. Jako sól potasowa kwasu solnego, chlorek potasu charakteryzuje się doskonałą rozpuszczalnością w wodzie oraz łatwą przyswajalności przez organizm ludzki. Niedobór potasu, medycznie określany jako hipokaliemia, dotyka nawet 20% pacjentów stosujących określone leki, szczególnie preparaty moczopędne, co czyni chlorek potasu niezastąpioną substancją w farmakoterapii. Jego znaczenie wykracza daleko poza proste uzupełnianie niedoborów – wpływa bezpośrednio na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, nerwowego oraz mięśniowego. W Polsce dostępnych jest kilka preparatów zawierających chlorek potasu, różniących się postacią farmaceutyczną i sposobem uwalniania substancji czynnej, co pozwala na dopasowanie terapii do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Czym jest chlorek potasu i jaka jest jego rola w organizmie
Chlorek potasu to nieorganiczny związek chemiczny powstały z połączenia potasu z chlorem, naturalnie występujący w przyrodzie pod postacią minerału zwanego sylwinem. W organizmie człowieka dysocjuje na jony potasowe (K⁺) i jony chlorkowe (Cl⁻), które pełnią kluczowe funkcje fizjologiczne. Potas stanowi główny kation wewnątrzkomórkowy – aż 90% całkowitej zawartości potasu w organizmie znajduje się wewnątrz komórek, głównie w mięśniach, wątrobie i czerwonych krwinkach. Prawidłowe stężenie potasu we krwi wynosi od 3,5 do 5,0 mmol/l, podczas gdy w płynie wewnątrzkomórkowym może osiągać nawet 150 mmol/l.
Znaczenie potasu dla prawidłowego funkcjonowania organizmu jest nie do przecenienia. Pierwiastek ten uczestniczy w regulacji równowagi wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej, warunkuje prawidłowe przewodzenie impulsów nerwowych oraz kurczliwość wszystkich mięśni, w tym najważniejszego – mięśnia sercowego. Dodatkowo potas aktywuje liczne enzymy wewnątrzkomórkowe, uczestniczy w procesach syntezy białek oraz wpływa na sekrecję insuliny i metabolizm węglowodanów.
Mechanizm działania chlorku potasu
Chlorek potasu działa poprzez bezpośrednie dostarczanie organizmowi łatwo przyswajalnych jonów potasowych. Po podaniu doustnym lub dożylnym, substancja ta szybko dysocjuje, uwalniając jony potasowe, które zostają pobrane przez komórki organizmu. Proces ten pozwala na wyrównanie niedoborów potasu zarówno w przestrzeni pozakomórkowej (krew, płyny tkankowe), jak i wewnątrzkomórkowej.
Jony potasowe odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu prawidłowego potencjału błonowego komórek. Różnica stężeń potasu między wnętrzem a zewnętrzem komórki tworzy potencjał elektryczny niezbędny do przewodzenia impulsów nerwowych oraz skurczu mięśniowego. W komórkach serca potas uczestniczy w procesach depolaryzacji i repolaryzacji, które warunkują prawidłowy rytm pracy serca.
Hipokaliemia – główne wskazanie do stosowania chlorku potasu
Hipokaliemia, definiowana jako stężenie potasu w surowicy krwi poniżej 3,5 mmol/l, stanowi najczęstsze wskazanie do stosowania preparatów zawierających chlorek potasu. Ze względu na nasilenie wyróżnia się trzy stopnie hipokaliemii:
- Łagodna hipokaliemia: 3,0-3,4 mmol/l
- Umiarkowana hipokaliemia: 2,5-2,9 mmol/l
- Ciężka hipokaliemia: poniżej 2,5 mmol/l
Przyczyny hipokaliemii są wielorakie i można je podzielić na kilka głównych kategorii. Najczęstszą przyczyną jest nadmierna utrata potasu przez nerki w wyniku stosowania leków moczopędnych, szczególnie diuretyków pętlowych (furosemid, torasemid) oraz tiazydowych i tiazydopodobnych (hydrochlorotiazyd, indapamid, chlortalidon). Inne przyczyny nerkowe obejmują hiperaldosteronizm pierwotny (zespół Conna), wtórny hiperaldosteronizm, stosowanie glikokortykosteroidów oraz niektórych antybiotyków aminoglikozydowych.
Znacząca utrata potasu może również występować przez przewód pokarmowy w przypadku przedłużających się wymiotów, obfitych biegunek, stosowania leków przeczyszczających lub w przebiegu chorób zapalnych jelit. Rzadziej hipokaliemia wynika z niedostatecznej podaży potasu z pokarmami, co może dotyczyć osób niedożywionych lub stosujących bardzo restrykcyjne diety.
Objawy hipokaliemii są zróżnicowane i zależą od stopnia nasilenia oraz szybkości rozwoju niedoboru. Łagodna hipokaliemia często przebiega bezobjawowo lub manifestuje się subtelnym osłabieniem i zmęczeniem. W miarę pogłębiania się niedoborów pojawiają się charakterystyczne objawy:
- Osłabienie siły mięśniowej, szczególnie kończyn dolnych
- Skurcze i bóle mięśniowe
- Zaburzenia rytmu serca (arytmie, kołatanie serca)
- Zaparcia wynikające z osłabienia perystaltyki jelit
- Parestezje (mrowienie, drętwienie kończyn)
- Wielomocz i wielopicie
- Zaburzenia neurologiczne (apatia, nadpobudliwość)
Ciężka hipokaliemia może prowadzić do groźnych powikłań, takich jak porażenny niedrożność jelit, rabdomioliza (rozpad mięśni szkieletowych), ciężkie zaburzenia rytmu serca typu torsade de pointes, a w skrajnych przypadkach – zatrzymanie akcji serca i śmierć.
Leczenie farmakologiczne hipokaliemii – preparaty z chlorkiem potasu
Podstawą leczenia farmakologicznego hipokaliemii jest uzupełnienie niedoboru potasu przy użyciu preparatów zawierających chlorek potasu. W Polsce dostępnych jest szereg preparatów o różnych postaciach farmaceutycznych, które można podzielić na leki na receptę oraz suplementy diety dostępne bez recepty.
Preparaty na receptę zawierające chlorek potasu:
- Kalipoz prolongatum – tabletki o przedłużonym uwalnianiu zawierające 750 mg chlorku potasu (391 mg jonów potasu)
- Kaldyum – kapsułki o przedłużonym uwalnianiu zawierające 600 mg chlorku potasu (315 mg jonów potasu)
- Kalium Polfarmex – syrop zawierający w 10 ml 1,5 g chlorku potasu (782 mg jonów potasu)
- Katelin+SR – kapsułki o przedłużonym uwalnianiu
- PotazeK i PotazeK MAX – kapsułki o zmodyfikowanym lub przedłużonym uwalnianiu
- Potas APTEO – tabletki powlekane
- Kalium Chloratum WZF 15% – koncentrat do sporządzania roztworu do infuzji dożylnej
Preparaty o przedłużonym uwalnianiu są szczególnie preferowane w terapii doustnej, ponieważ zmniejszają ryzyko podrażnienia przewodu pokarmowego oraz zapobiegają gwałtownemu wzrostowi stężenia potasu we krwi. Technologia ta polega na stopniowym uwalnianiu substancji czynnej podczas przechodzenia przez przewód pokarmowy.
Do leczenia ciężkiej hipokaliemii lub w przypadkach, gdy podawanie doustne nie jest możliwe, stosuje się preparaty dożylne. Koncentrat chlorku potasu musi być zawsze rozcieńczany przed podaniem – nigdy nie podaje się go w postaci nierozcieńczonej, gdyż może to prowadzić do natychmiastowej śmierci z powodu zatrzymania akcji serca.
Algorytm leczenia hipokaliemii:
- Łagodna hipokaliemia (3,0-3,4 mmol/l): Zwiększenie spożycia produktów bogatych w potas lub doustne preparaty chlorku potasu w dawce 20-40 mEq dziennie
- Umiarkowana hipokaliemia (2,5-2,9 mmol/l): Doustne preparaty chlorku potasu w dawce 40-100 mEq dziennie, podzielone na 2-4 dawki
- Ciężka hipokaliemia (<2,5 mmol/l): Podawanie dożylne chlorku potasu pod ścisłym nadzorem medycznym, maksymalnie 10-20 mEq/godz
Dawkowanie i sposób stosowania chlorku potasu
Dawkowanie chlorku potasu musi być zawsze indywidualnie dostosowane do stopnia niedoboru potasu, masy ciała pacjenta, funkcji nerek oraz współistniejących chorób. Kluczowe znaczenie ma także uwzględnienie zawartości potasu w diecie pacjenta.
Preparaty doustne:
- Nieznaczna hipokaliemia: 1-2 tabletki Kalipoz prolongatum dziennie (10-20 mEq potasu)
- Znaczna hipokaliemia: 2-6 tabletek Kalipoz prolongatum dziennie (20-60 mEq potasu)
- Syrop Kalium Polfarmex: 10 ml 1-4 razy dziennie, maksymalnie 50 ml/dobę
Preparaty dożylne:
- Maksymalne stężenie w żyle obwodowej: 40 mEq/l
- Maksymalna szybkość podawania: 10-20 mEq/godz
- Maksymalna dawka dobowa: zwykle do 200 mEq
Niezwykle ważne jest przestrzeganie zasad bezpiecznego stosowania:
- Preparaty doustne należy przyjmować podczas posiłku lub bezpośrednio po nim
- Tabletki i kapsułki należy popijać dużą ilością wody (przynajmniej 1 szklanka)
- Tabletek o przedłużonym uwalnianiu nie wolno dzielić, kruszyć ani żuć
- Syrop należy rozcieńczać w wodzie przed podaniem
Przeciwwskazania do stosowania chlorku potasu
Stosowanie chlorku potasu jest bezwzględnie przeciwwskazane w następujących sytuacjach:
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Hiperkaliemia (stężenie potasu >5,0 mmol/l)
- Ciężka niewydolność nerek z oligurią lub anurią
- Blok przedsionkowo-komorowy
- Choroba Addisona (nieleczona niewydolność kory nadnerczy)
- Ostre odwodnienie
- Rozległe zniszczenia tkanek (ciężkie oparzenia)
- Nadwrażliwość na chlorek potasu
Względne przeciwwskazania i szczególne środki ostrożności:
- Umiarkowana niewydolność nerek
- Zaburzenia przewodnictwa serca
- Choroby przewodu pokarmowego (choroba wrzodowa, stany zapalne jelit)
- Stosowanie leków moczopędnych oszczędzających potas
- Podeszły wiek pacjenta
Działania niepożądane chlorku potasu
Spektrum działań niepożądanych chlorku potasu obejmuje zarówno objawy miejscowe związane z podaniem, jak i systemowe skutki jego działania.
Najczęstsze działania niepożądane:
- Dolegliwości żołądkowo-jelitowe: nudności, wymioty, bóle brzucha
- Biegunka lub zaparcia
- Podrażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego
- Metaliczny posmak w ustach
Poważniejsze działania niepożądane:
- Hiperkaliemia (przy przedawkowaniu)
- Zaburzenia rytmu serca
- Owrzodzenia przełyku i żołądka (rzadko, przy preparatach tabletek)
- Parestezje i osłabienie mięśniowe
- Reakcje alergiczne
Objawy przedawkowania (hiperkaliemia):
- Osłabienie i porażenie mięśni
- Zaburzenia przewodnictwa serca
- Bradykardia lub asystolia
- Obniżenie ciśnienia tętniczego
- Parestezje
Najważniejsze interakcje lekowe
Chlorek potasu może wchodzić w znaczące interakcje z wieloma lekami, co wymaga szczególnej ostrożności i monitorowania.
Grupa leków |
Mechanizm interakcji |
Skutek kliniczny |
Inhibitory ACE |
Zmniejszenie wydalania potasu |
Ryzyko hiperkaliemii |
Antagoniści receptora angiotensyny II |
Zmniejszenie wydalania potasu |
Ryzyko hiperkaliemii |
Diuretyki oszczędzające potas |
Addycyjne działanie |
Ryzyko hiperkaliemii |
Beta-blokery |
Zmniejszenie wychwytowania potasu przez komórki |
Ryzyko hiperkaliemii |
Glikozydy nasercowe |
Wpływ na wrażliwość miokardium |
Zaburzenia rytmu serca |
Leki zwiększające ryzyko hiperkaliemii:
- Spironolakton, amiloryd, triamteren
- Heparyna
- Cyklosporyna i takrolimus
- Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)
- Kotrimoksazol w dużych dawkach
Monitorowanie leczenia chlorkiem potasu
Bezpieczne stosowanie chlorku potasu wymaga regularnego monitorowania laboratoryjnego oraz klinicznego. Podstawowe badania obejmują:
Badania laboratoryjne:
- Stężenie potasu w surowicy krwi (co 1-3 dni na początku leczenia)
- Morfologia krwi z rozmazem
- Stężenie sodu, chlorków, magnezu
- Kreatynina i mocznik (funkcja nerek)
- Gazometria (w przypadku zaburzeń kwasowo-zasadowych)
Monitorowanie kliniczne:
- EKG (szczególnie przy podawaniu dożylnym)
- Ciśnienie tętnicze i częstość serca
- Diureza (ilość oddawanego moczu)
- Objawy ze strony układu mięśniowego i nerwowego
- Tolerancja żołądkowo-jelitowa
Szczególnie ważne jest monitorowanie u pacjentów z grup podwyższonego ryzyka: osób w podeszłym wieku, z niewydolnością nerek, chorobami serca oraz przyjmujących leki wpływające na gospodarkę potasu.
Grupa pacjentów |
Częstość kontroli K+ |
Dodatkowe zalecenia |
Niewydolność nerek |
Codziennie początkowo |
Kontrola kreatyniny |
Choroby serca |
Co 2-3 dni |
Monitoring EKG |
Pacjenci >65 lat |
Co 3-5 dni |
Kontrola funkcji nerek |
Leczenie dożylne |
Co 4-6 godzin |
Ciągły monitoring EKG |
Czy mogę przyjmować chlorek potasu bez recepty?
W Polsce preparaty zawierające wyższie dawki chlorku potasu są dostępne wyłącznie na receptę lekarską. Suplementy diety zawierające mniejsze ilości potasu można nabyć bez recepty, jednak ich stosowanie również powinno być skonsultowane z lekarzem, szczególnie jeśli przyjmujesz inne leki lub cierpisz na choroby nerek czy serca.
Jakie produkty spożywcze są bogate w potas?
Naturalnymi źródłami potasu są banany (10-12 mmol w średnim bananie), pomidory i sok pomidorowy (8-10 mmol w 100 ml), ziemniaki, szpinak, pomarańcze, awokado, figi, orzechy, nasiona, ryby (łosoś, dorsz) oraz produkty mleczne. Włączenie tych produktów do diety może pomóc w uzupełnieniu łagodnych niedoborów potasu.
Czy chlorek potasu może powodować problemy żołądkowe?
Tak, chlorek potasu może powodować podrażnienie przewodu pokarmowego, objawiające się nudnościami, wymiotami, bólami brzucha czy biegunką. Dlatego preparaty należy zawsze przyjmować podczas posiłku lub bezpośrednio po nim, popijając dużą ilością wody. Preparaty o przedłużonym uwalnianiu są lepiej tolerowane przez przewód pokarmowy.
Co zrobić, jeśli zapomniałem zażyć dawkę leku?
Jeśli minęło mniej niż 2 godziny od planowanej dawki, można ją nadrobić. Jeśli minęło więcej czasu, należy pominąć zapomnianą dawkę i kontynuować normalny schemat dawkowania. Nigdy nie należy podwajać dawki. W przypadku wątpliwości skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą.
Kiedy należy natychmiast skontaktować się z lekarzem?
Niezwłocznej konsultacji lekarskiej wymagają: nieregularne bicie serca, kołatanie serca, zawroty głowy, omdlenia, znaczne osłabienie mięśni, trudności z oddychaniem, silne bóle brzucha, uporczywe wymioty uniemożliwiające przyjmowanie leków doustnych, obrzęki kończyn dolnych.
Czy można stosować chlorek potasu w ciąży i podczas karmienia piersią?
Chlorek potasu może być stosowany w ciąży i podczas laktacji, jeśli jest to klinicznie uzasadnione i odbywa się pod nadzorem lekarza. Potas przenika do mleka matki, dlatego konieczne jest monitorowanie zarówno matki, jak i dziecka. Decyzja o leczeniu powinna zawsze uwzględniać stosunek korzyści do ryzyka.
Jak długo trwa leczenie chlorkiem potasu?
Czas leczenia zależy od przyczyny hipokaliemii. Jeśli niedobór był spowodowany przejściowymi czynnikami (np. biegunka), leczenie może trwać kilka dni do tygodni. U pacjentów długotrwale stosujących leki moczopędne może być konieczne stałe uzupełnianie potasu. Decyzję o czasie trwania leczenia zawsze podejmuje lekarz na podstawie regularnych badań kontrolnych.
Bibliografia
- Kardalas E, Paschou SA, Anagnostis P, Muscogiuri G, Siasos G, Vryonidou A. Hypokalemia: a clinical update. Endocr Connect. 2018 Apr;7(4):R135-R146. DOI: 10.1530/EC-18-0109 PMID: 29540487
- Palmer BF, Clegg DJ. Physiology and Pathophysiology of Potassium Homeostasis: Core Curriculum 2019. Am J Kidney Dis. 2019 Nov;74(5):682-695. DOI: 10.1053/j.ajkd.2019.03.427 PMID: 31227226