Leki przeciwalergiczne – farmakologiczne leczenie alergii

Alergia to jedna z najczęstszych chorób cywilizacyjnych, dotykająca około 30-40% populacji światowej. W Polsce z różnymi formami alergii zmaga się blisko 12 milionów osób. Leki przeciwalergiczne, znane również jako leki przeciwhistaminowe, to szeroka grupa preparatów skutecznie łagodzących objawy uczulenia poprzez hamowanie działania histaminy – głównego mediatora reakcji alergicznej. Współczesna farmakologia oferuje pacjentom alergicznym szereg możliwości terapeutycznych o różnych mechanizmach działania i formach podania, co pozwala na indywidualny dobór leczenia w zależności od rodzaju i nasilenia objawów.

Czym jest alergia i jak się objawia?

Alergia to nadmierna, patologiczna reakcja układu odpornościowego na substancje, które dla większości osób są całkowicie nieszkodliwe. Ta nieprawidłowa odpowiedź immunologiczna pojawia się, gdy organizm osoby z predyspozycją do alergii styka się z alergenem, który zostaje rozpoznany jako potencjalnie szkodliwy, mimo że w rzeczywistości nie stanowi zagrożenia.

Mechanizm reakcji alergicznej jest złożony i angażuje wiele komponentów układu odpornościowego. Po kontakcie z alergenem, układ immunologiczny osoby uczulonej zaczyna produkować przeciwciała klasy IgE skierowane specyficznie przeciwko temu alergenowi. Te przeciwciała przyłączają się do komórek tucznych (mastocytów) znajdujących się w różnych tkankach organizmu. Przy ponownym kontakcie z tym samym alergenem, dochodzi do połączenia alergenu z przeciwciałami na powierzchni komórek tucznych, co prowadzi do ich degranulacji – uwolnienia mediatorów zapalnych, wśród których kluczową rolę odgrywa histamina.

Alergeny występują powszechnie w naszym otoczeniu i mogą to być:

• Pyłki roślin (drzew, traw, chwastów)
• Roztocza kurzu domowego
• Sierść i naskórek zwierząt domowych
• Pokarmy (orzechy, mleko, jaja, ryby, owoce morza)
• Leki (np. penicylina, aspiryna)
• Jad owadów błonkoskrzydłych (pszczoły, osy)
• Pleśnie i zarodniki grzybów
• Substancje chemiczne i lateks

Reakcja alergiczna może manifestować się różnorodnymi objawami, zależnie od rodzaju alergenu i indywidualnej odpowiedzi pacjenta:

• Wodnisty katar i częste kichanie
• Łzawienie, świąd i zaczerwienienie oczu
• Świąd i wysypka skórna, pokrzywka
• Obrzęki różnych części ciała
• Duszności, świszczący oddech i kaszel
• Dolegliwości ze strony układu pokarmowego (bóle brzucha, wymioty, biegunka)
• W najcięższych przypadkach – wstrząs anafilaktyczny, zagrażający życiu

Rodzaje leków przeciwalergicznych

1. Leki antyhistaminowe

Stanowią podstawową i najszerzej stosowaną grupę w leczeniu alergii. Działają poprzez blokowanie receptorów histaminowych H1, odpowiedzialnych za większość objawów alergicznych.

Leki antyhistaminowe I generacji

Najstarsze leki z tej grupy, wprowadzone do lecznictwa ponad 70 lat temu. Charakteryzują się:

• Dobrym działaniem przeciwhistaminowym
• Działaniem na receptory w ośrodkowym układzie nerwowym
• Wyraźnym efektem sedacyjnym (uspokajającym, nasennym)
• Krótkim czasem działania (konieczność częstego dawkowania)
• Licznymi działaniami niepożądanymi (senność, zaburzenia koncentracji, suchość w ustach)

Do najczęściej stosowanych należą:

• Klemastyna
• Difenhydramina
• Hydroksyzyna
• Prometazyna
• Dimetynden

Hydroksyzyna pozostaje szczególnie wartościowym lekiem przy alergicznych schorzeniach skóry z intensywnym świądem ze względu na jej silne działanie przeciwświądowe i sedatywne, przydatne zwłaszcza przy nocnych nasileniach dolegliwości.

Leki antyhistaminowe II generacji

Nowoczesne leki antyhistaminowe charakteryzują się:

• Minimalnym przenikaniem do ośrodkowego układu nerwowego
• Długim czasem działania (najczęściej wystarczy jedna dawka na dobę)
• Wysoką selektywnością wobec receptorów H1
• Mniejszą liczbą działań niepożądanych
• Dodatkowym działaniem przeciwzapalnym

Najczęściej stosowane leki z tej grupy to:

• Cetyryzyna (i jej aktywny izomer – lewocetyryzyna)
• Loratadyna (i jej aktywny metabolit – desloratadyna)
• Feksofenadyna
• Ebastyna
• Rupatadyna
• Bilastyna

Leki antyhistaminowe III generacji

Niektórzy autorzy wyróżniają jako osobną grupę leki III generacji, do których zalicza się:

• Desloratadynę (aktywny metabolit loratadyny)
• Lewocetyryzynę (aktywny izomer cetyryzyny)
• Feksofenadynę (aktywny metabolit terfenadyny)
• Bilastynę

Charakteryzują się one jeszcze lepszym profilem bezpieczeństwa, wyższą specyficznością działania i minimalnym ryzykiem działań niepożądanych.

2. Preparaty do stosowania miejscowego

Krople do oczu na alergiczne zapalenie spojówek

Alergiczne zapalenie spojówek charakteryzuje się świądem, łzawieniem i zaczerwienieniem oczu. Dostępne preparaty zawierają:

• Ketotifen – lek przeciwhistaminowy o działaniu stabilizującym komórki tuczne
• Azelastynę – miejscowy lek przeciwhistaminowy
• Olopatadynę – lek o podwójnym działaniu przeciwhistaminowym i stabilizującym komórki tuczne
• Kromoglikan sodowy – stabilizator komórek tucznych, działający profilaktycznie

Preparaty do nosa na alergiczny nieżyt nosa

W przypadku kataru siennego stosuje się:

• Glikokortykosteroidy donosowe (np. mometazon, flutykazon) – o silnym działaniu przeciwzapalnym
• Kromoglikan sodowy – działający profilaktycznie
• Miejscowe leki przeciwhistaminowe (azelastyna)
• Leki obkurczające naczynia krwionośne (ksylometazolina, oksymetazolina) – skutecznie udrażniają nos, ale nie powinny być stosowane dłużej niż 5-7 dni

Preparaty na skórę

W przypadku pokrzywki i innych skórnych objawów alergii stosuje się:

• Żele i kremy z dimetyndenem o działaniu przeciwświądowym
• Preparaty z hydrokortyzonem łagodzące stany zapalne skóry
• Emolienty i preparaty nawilżające, wzmacniające barierę skórną

Kiedy stosować leki przeciwalergiczne?

Leki przeciwalergiczne bez recepty są wskazane przy:

• Sezonowych alergiach na pyłki roślin
• Całorocznych alergiach na roztocza kurzu domowego czy sierść zwierząt
• Łagodnych reakcjach alergicznych skórnych
• Alergicznym zapaleniu spojówek
• Alergicznym nieżycie nosa

Sytuacje wymagające konsultacji lekarskiej:

• Ciężkie reakcje alergiczne
• Trudności w oddychaniu
• Obrzęk twarzy lub gardła
• Brak poprawy po zastosowaniu leków dostępnych bez recepty
• Przewlekłe objawy alergiczne utrzymujące się dłużej niż 2 tygodnie

Jak efektywnie stosować leki przeciwalergiczne?

Zasady stosowania leków doustnych

1. Właściwy wybór preparatu – leki II i III generacji są preferowane ze względu na mniejsze ryzyko senności
2. Regularne stosowanie – w przypadku alergii sezonowej najlepiej rozpocząć przyjmowanie leków przed spodziewanym kontaktem z alergenem
3. Dostosowanie dawkowania do indywidualnych potrzeb – niektóre osoby mogą wymagać wyższych dawek lub częstszego przyjmowania leków
4. Monitorowanie efektów leczenia – obserwacja, czy lek przynosi spodziewaną ulgę i czy nie powoduje działań niepożądanych

Zasady stosowania preparatów miejscowych

1. Krople do oczu – należy stosować zgodnie z zaleceniami, zazwyczaj 1-2 krople 2-4 razy dziennie, unikając dotykania końcówką dozownika oka lub powiek
2. Preparaty donosowe – przed aplikacją oczyścić nos, podczas aplikacji lekko pochylić głowę do przodu, skierować końcówkę aplikatora na boczną ścianę nosa
3. Preparaty na skórę – nakładać na oczyszczoną skórę, nie stosować na uszkodzoną lub zainfekowaną skórę, jeśli nie zalecono inaczej

Leki przeciwalergiczne dla dzieci i dorosłych

Wiele leków przeciwalergicznych jest dostępnych w formulacjach dostosowanych do potrzeb różnych grup wiekowych:

• Dla dzieci – syropy, krople, tabletki rozpuszczalne w dawkach odpowiednich dla wieku i masy ciała
• Dla dorosłych – pełna gama preparatów w różnych postaciach

Co istotne, niektóre leki przeciwhistaminowe są bezpieczne do stosowania już od 1. roku życia (np. dimetynden w kroplach), podczas gdy inne są zalecane dopiero od 6. lub 12. roku życia. Zawsze należy sprawdzać zalecenia wiekowe na opakowaniu lub w ulotce leku.

Bezpieczeństwo i działania niepożądane

Leki I generacji

Mogą powodować:

• Senność i osłabienie koncentracji
• Suchość błon śluzowych
• Zaburzenia widzenia
• Zaburzenia w oddawaniu moczu
• Przyspieszone bicie serca

Należy zachować ostrożność i nie prowadzić pojazdów ani nie obsługiwać maszyn po ich zażyciu.

Leki II i III generacji

Mają znacznie lepszy profil bezpieczeństwa, ale mogą wystąpić:

• Bóle głowy
• Uczucie zmęczenia
• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe
• W rzadkich przypadkach – reakcje nadwrażliwości

Szczególne sytuacje

1. Ciąża i karmienie piersią – większość leków przeciwhistaminowych nie jest zalecana w tym okresie, w razie konieczności lekarz może zalecić loratadynę lub cetyryzynę, uważane za względnie bezpieczne
2. Choroby współistniejące – u osób z chorobami wątroby lub nerek konieczne może być dostosowanie dawki
3. Osoby starsze – bardziej narażone na działania niepożądane, zwłaszcza ze strony ośrodkowego układu nerwowego

Metody wspomagające leczenie alergii

Oprócz farmakoterapii, w łagodzeniu objawów alergii pomaga:

• Ograniczenie kontaktu z alergenem (śledzenie kalendarza pylenia, używanie maseczek ochronnych)
• Stosowanie oczyszczaczy powietrza z filtrem HEPA
• Płukanie nosa roztworem wody morskiej
• Regularne odkurzanie i pranie pościeli w wysokiej temperaturze
• Klimatyzacja z filtrami przeciwalergicznymi
• Unikanie wychodzenia na zewnątrz w okresach największego stężenia pyłków (wczesne rano, późne popołudnie)
• Suplementacja kwasami omega-3, probiotykami
• Przestrzeganie diety eliminacyjnej (przy alergiach pokarmowych)

Alergia a nietolerancja pokarmowa – kluczowe różnice

Nietolerancja pokarmowa często bywa mylona z alergią, jednak są to dwa odmienne stany:

Nietolerancja pokarmowa

• Wynika z braku enzymów trawiennych lub innych mechanizmów
• Objawy pojawiają się stopniowo, po spożyciu większej ilości produktu
• Typowe objawy: wzdęcia, bóle brzucha, biegunka
• Reakcja zależna od ilości spożytego produktu
• Nie angażuje układu immunologicznego

Alergia pokarmowa

• To reakcja immunologiczna (z udziałem przeciwciał IgE)
• Objawy pojawiają się szybko (minuty, godziny)
• Może prowadzić do wstrząsu anafilaktycznego
• Nawet śladowa ilość alergenu wywołuje reakcję
• Angażuje układ immunologiczny

Alergia stanowi poważny problem zdrowotny wpływający na jakość życia milionów osób. Na szczęście, dzięki szerokiej gamie dostępnych leków przeciwalergicznych, większość pacjentów może skutecznie kontrolować objawy tej choroby. Kluczowe znaczenie ma odpowiedni dobór preparatu i jego formy, uwzględniający indywidualne potrzeby pacjenta, charakter i nasilenie objawów oraz ewentualne choroby współistniejące. W przypadku ciężkich lub przewlekłych objawów alergicznych, zawsze wskazana jest konsultacja z lekarzem specjalistą w celu ustalenia optymalnego schematu leczenia.