Szczepionka przeciw meningokokom – charakterystyka, skuteczność, bezpieczeństwo

Szczepionka przeciw meningokokom jest jedną z najważniejszych szczepionek zalecanych dla dzieci i osób z grup ryzyka. Meningokoki, czyli dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (Neisseria meningitidis), mogą wywołać inwazyjną chorobę meningokokową o niezwykle ciężkim przebiegu. Zakażenie charakteryzuje się bardzo wysoką śmiertelnością, dochodzącą do 10-14% pomimo odpowiedniego leczenia, a w przypadku sepsy nawet do 20-30%. Według danych epidemiologicznych w Polsce każdego roku odnotowuje się około 150-250 przypadków inwazyjnej choroby meningokokowej, ale ze względu na jej błyskawiczny przebieg i poważne konsekwencje szczepienie ochronne jest rekomendowane, szczególnie dla niemowląt i małych dzieci. Odpowiednio dobrana profilaktyka poprzez szczepienia może zmniejszyć ryzyko zachorowania nawet o 80-90%, co potwierdzają doświadczenia krajów, które wprowadziły powszechne szczepienia przeciwko meningokokom.

Czym są meningokoki i jakie choroby wywołują?

Meningokoki to bakterie z gatunku Neisseria meningitidis, które mogą występować w jamie nosowo-gardłowej zdrowych osób jako nosicielstwo bezobjawowe. Szacuje się, że około 5-10% populacji ogólnej może być nosicielami tych bakterii, a wśród młodzieży odsetek ten może wzrastać nawet do 20-25%. W niektórych zbiorowiskach zamkniętych, takich jak akademiki, internaty czy koszary wojskowe, nosicielstwo może dotyczyć nawet 40-80% osób.

Meningokoki wywołują inwazyjną chorobę meningokokową (IChM), która najczęściej przybiera postać:

• Sepsy meningokokowej (posocznicy) – ogólnoustrojowego zakażenia krwi z ciężkimi objawami ze strony wielu narządów, gdzie śmiertelność może wynosić nawet 20-30%
• Zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych – ze śmiertelnością na poziomie 5-13%

Rzadziej meningokoki mogą powodować zapalenie płuc, ucha środkowego, osierdzia, wsierdzia oraz zapalenie stawów.

Spośród 12 grup serologicznych (serotypów) wyróżnionych na podstawie różnic w budowie polisacharydowej otoczki, za najbardziej niebezpieczne na świecie uznano grupy A, B, C, W i Y, które odpowiadają za ponad 90% wszystkich zachorowań na inwazyjną chorobę meningokokową. W Polsce dominującymi serotypami są meningokoki grupy B (odpowiedzialne za około 70% przypadków) oraz grupy C (około 19% przypadków). W ostatnich latach obserwuje się także wzrost liczby zakażeń wywołanych przez meningokoki grupy W (około 8%).

Mechanizm zakażenia i rozprzestrzeniania się meningokoków

Do zakażenia meningokokami dochodzi poprzez bezpośredni kontakt z osobą chorą lub bezobjawowym nosicielem. Bakterie przenoszą się drogą kropelkową podczas kaszlu, kichania, mówienia, a także przez bliski kontakt, taki jak:

• Przebywanie w tej samej przestrzeni (szczególnie zatłoczonej i słabo wentylowanej)
• Korzystanie ze wspólnych naczyń lub sztućców
• Głębokie pocałunki
• Wspólne używanie zabawek (u dzieci)

Okres wylęgania choroby jest krótki i wynosi zazwyczaj od 2 do 10 dni, najczęściej 3-4 dni. Meningokoki charakteryzują się stosunkowo niewielką zakaźnością, dlatego do zakażenia dochodzi tylko w przypadku bardzo bliskiego kontaktu z nosicielem lub osobą chorą.

Ryzyko zachorowania jest najwieksze u niemowląt i małych dzieci ze względu na niedojrzały układ odpornościowy. Najwyższa zapadalność na inwazyjną chorobę meningokokową występuje w pierwszym roku życia. Drugim szczytem zachorowań jest okres nastoletni i wczesnej dorosłości (16-21 lat), kiedy młodzi ludzie często przebywają w dużych zbiorowiskach.

Objawy inwazyjnej choroby meningokokowej

Rozpoznanie zakażenia meningokokowego może być niezwykle trudne, ponieważ początkowe objawy są często niespecyficzne i przypominają zwykłe przeziębienie lub grypę. Choroba może rozwijać się błyskawicznie, a jej przebieg jest najczęściej bardzo ciężki.

Wczesne objawy mogą obejmować:

• Gorączkę
• Ogólne osłabienie i złe samopoczucie
• Bóle mięśni i stawów
• Ból głowy
• Nudności i wymioty

W przypadku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych pojawiają się bardziej charakterystyczne objawy:

• Silny, narastający ból głowy
• Sztywność karku
• Nadwrażliwość na światło (światłowstręt)
• Drgawki
• Zaburzenia świadomości, senność
• Wzmożona drażliwość (szczególnie u niemowląt)

Sepsa meningokokowa objawia się:

• Wysoką gorączką z dreszczami
• Przyspieszoną akcją serca i oddechem
• Spadkiem ciśnienia krwi
• Charakterystyczną wysypką wybroczynową – drobne, czerwone plamki na skórze całego ciała, które z upływem czasu powiększają się i nie bledną pod naciskiem
• Narastającą niewydolnością wielonarządową

U niemowląt i małych dzieci objawy mogą być mniej typowe:

• Rozdrażnienie lub ospałość
• Odmowa jedzenia
• Napięte lub uwypuklone ciemiączko
• Płacz przy próbie podniesienia
• Niestandardowe ułożenie ciała (odgięcie głowy do tyłu)

Kluczowe jest zrozumienie, że inwazyjna choroba meningokokowa wymaga natychmiastowej interwencji medycznej. Każda godzina opóźnienia w rozpoczęciu leczenia może istotnie zwiększać ryzyko zgonu lub trwałych powikłań.

Powikłania po przebytej inwazyjnej chorobie meningokokowej

Osoby, które przeżyły zakażenie meningokokowe, mogą doświadczać długoterminowych powikłań. U około 10-20% pacjentów występują trwałe następstwa choroby, takie jak:

• Utrata słuchu (częściowa lub całkowita)
• Zaburzenia neurologiczne
• Uszkodzenia mózgu prowadzące do problemów z uczeniem się i zaburzeń poznawczych
• Padaczka
• Amputacja palców lub kończyn (w przypadku ciężkiej sepsy z martwicą tkanek)
• Blizny skórne wymagające przeszczepów
• Zaburzenia emocjonalne i psychiczne

Dostępne szczepionki przeciw meningokokom

W Polsce dostępne są dwa główne rodzaje szczepionek przeciwko meningokokom:

Szczepionki białkowe przeciwko meningokokom grupy B

• Bexsero – zarejestrowana dla dzieci od ukończenia 2. miesiąca życia. W zależności od wieku, w którym rozpoczęto szczepienie, stosuje się schemat 3+1, 2+1 lub 2 dawki.
• Trumenba – przeznaczona dla osób powyżej 10. roku życia, podawana w schemacie 2 dawki (z odstępem 6 miesięcy) lub 3 dawki (gdy konieczne jest szybkie uzyskanie odporności).

Szczepionki skoniugowane

• Szczepionki przeciwko meningokokom grupy C (np. NeisVac-C) – przeznaczone dla dzieci od 2. miesiąca życia. Schemat szczepienia zależy od wieku rozpoczęcia: u niemowląt podaje się 2 dawki (co najmniej 2 miesiące odstępu) i dawkę przypominającą w 12-13 miesiącu życia, a u starszych dzieci i dorosłych – 1 dawkę.
• Szczepionki przeciwko meningokokom grup A, C, W-135, Y (np. Nimenrix, Menveo, MenQuadfi) – przeznaczone dla dzieci od 6. tygodnia życia (Nimenrix) lub od 2. roku życia (Menveo). Schemat również zależy od wieku rozpoczęcia: niemowlętom podaje się 2 dawki z odstępem 2 miesięcy i dawkę przypominającą w 12. miesiącu życia, a starszym dzieciom i dorosłym – 1 dawkę.

Szczepionki przeciwko meningokokom należą do szczepionek „nieżywych” – zawierają jedynie fragmenty bakterii (polisacharydy otoczkowe połączone z białkiem nośnikowym lub wybrane białka meningokokowe), które nie mogą wywołać choroby.

Wskazania do szczepienia przeciwko meningokokom

Zgodnie z aktualnym Programem Szczepień Ochronnych, szczepienie przeciwko meningokokom jest szczepieniem zalecanym (nieobowiązkowym), szczególnie dla:

1. Niemowląt od ukończenia 2. miesiąca życia (szczepionka przeciw meningokokom B) oraz 6. tygodnia lub 2. miesiąca życia (szczepionki skoniugowane, w zależności od preparatu)
2. Dzieci i młodzieży do 21. roku życia, zwłaszcza:
   • Uczęszczających do żłobków, przedszkoli, szkół
   • Mieszkających w internatach, bursach, akademikach
   • Wyjeżdżających na kolonie, obozy
3. Osób z grup zwiększonego ryzyka zakażenia:
   • Z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności
   • Z anatomiczną lub czynnościową asplenią (brakiem śledziony)
   • Zakażonych HIV
   • Z nowotworem złośliwym
   • Z chorobami reumatycznymi
   • Z przewlekłymi chorobami nerek i wątroby
   • Leczonych immunosupresyjnie
   • Po przeszczepieniu szpiku
4. Osób z bliskim kontaktem z chorymi lub materiałem zakaźnym:
   • Personelu medycznego
   • Pracowników laboratoriów mikrobiologicznych
5. Osób podróżujących do krajów o wysokim ryzyku zachorowań na meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (szczególnie do tzw. „pasa meningokokowego” w Afryce subsaharyjskiej)
6. Osób powyżej 65. roku życia

Ze względu na epidemiologię zakażeń meningokokowych w Polsce, zaleca się w pierwszej kolejności szczepienie przeciwko meningokokom grupy B, które są najczęstszą przyczyną inwazyjnej choroby meningokokowej u niemowląt, a następnie szczepienie przeciwko pozostałym grupom (A, C, W, Y).

Skuteczność szczepień przeciwko meningokokom

Szczepionki przeciwko meningokokom charakteryzują się wysoką skutecznością. Po zakończeniu pełnego cyklu szczepienia u niemal wszystkich zaszczepionych osób pojawiają się przeciwciała ochronne w zabezpieczającym stężeniu.

Dostępne dane wskazują, że skuteczność szczepionek wynosi:

• Około 80% dla szczepionek przeciwko meningokokom grupy B
• Ponad 90% dla szczepionek przeciwko meningokokom grup A, C, W, Y

Warto zauważyć, że szczepienia nie tylko chronią osoby zaszczepione przed zachorowaniem, ale również zmniejszają nosicielstwo meningokoków w populacji, przyczyniając się do tzw. odporności zbiorowiskowej.

Doświadczenia krajów, które wprowadziły powszechne szczepienia przeciwko meningokokom do programów szczepień obowiązkowych, pokazują znaczący spadek zachorowań. Przykładem jest Wielka Brytania, gdzie po wprowadzeniu szczepień przeciwko meningokokom grupy B do państwowego programu szczepień, zaobserwowano zmniejszenie zachorowalności na inwazyjną chorobę meningokokową aż o 82,9% w ciągu pierwszych 10 miesięcy od momentu wprowadzenia programu.

Należy pamiętać, że nie ma jednej szczepionki zapewniającej ochronę przed wszystkimi serotypami meningokoków. W celu uzyskania jak najszerszej ochrony zaleca się zarówno szczepienie przeciwko meningokokom grupy B, jak i przeciwko grupom A, C, W, Y.

Leczenie farmakologiczne inwazyjnej choroby meningokokowej

Inwazyjna choroba meningokokowa wymaga natychmiastowego leczenia antybiotykami, najczęściej podawanymi dożylnie w warunkach szpitalnych. Leczenie należy rozpocząć jak najszybciej, najlepiej w ciągu pierwszej godziny od rozpoznania, ponieważ opóźnienie może istotnie zwiększać ryzyko zgonu.

W leczeniu stosuje się:

1. Antybiotyki o szerokim spektrum działania:
   • Cefalosporyny III generacji (np. ceftriakson, cefotaksym)
   • Penicyliny (np. ampicylina, penicylina G)
   • W przypadku alergii na β-laktamy: chloramfenikol lub meropenem
2. Kortykosteroidy (np. deksametazon) – podawane przed lub równocześnie z pierwszą dawką antybiotyku w celu zmniejszenia stanu zapalnego i ryzyka powikłań, szczególnie w przypadku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
3. Leki wspomagające w zależności od sytuacji klinicznej:
   • Leki przeciwgorączkowe (paracetamol, ibuprofen)
   • Leki przeciwdrgawkowe (diazepam, fenytoina, lewetiracetam)
   • Środki zwiększające ciśnienie krwi (dopamina, noradrenalina) w przypadku wstrząsu septycznego
   • Płyny infuzyjne do wyrównania zaburzeń wodno-elektrolitowych
   • Tlenoterapia
   • W ciężkich przypadkach sepsy może być konieczna intubacja i wentylacja mechaniczna

Chemioprofilaktyka jest zalecana dla osób, które miały bliski kontakt z chorym na inwazyjną chorobę meningokokową w ciągu 7 dni przed zachorowaniem. Najczęściej stosowane antybiotyki w profilaktyce to:

• Rifampicyna
• Ciprofloksacyna
• Ceftriakson
• Azytromycyna

Chemioprofilaktykę należy wdrożyć jak najszybciej, najlepiej w ciągu 24 godzin od momentu kontaktu z osobą chorą.

Bezpieczeństwo szczepień przeciwko meningokokom

Szczepionki przeciwko meningokokom są ogólnie dobrze tolerowane i bezpieczne. Poważne działania niepożądane występują bardzo rzadko. Najczęściej obserwowane działania niepożądane to:

Reakcje miejscowe:

• Zaczerwienienie, ból i obrzęk w miejscu wstrzyknięcia
• Tkliwość w miejscu podania szczepionki

Reakcje ogólne:

• Rozdrażnienie i niepokój (szczególnie u niemowląt)
• Gorączka lub stan podgorączkowy
• Bóle głowy (u starszych dzieci i dorosłych)
• Zmęczenie i senność
• Zmniejszenie apetytu
• Nudności, wymioty lub biegunka (rzadziej)
• Bóle mięśni i stawów (częściej u starszych dzieci i dorosłych)

Objawy te są zwykle łagodne i przejściowe, ustępują samoistnie w ciągu kilku dni. Zapobiegawcze podanie środka przeciwgorączkowego, takiego jak paracetamol, może zmniejszyć częstość i nasilenie gorączki poszczepiennej bez wpływu na skuteczność szczepionki.

Należy zwrócić uwagę, że szczepionka przeciwko meningokokom grupy B (np. Bexsero) częściej powoduje gorączkę niż szczepionki skoniugowane, szczególnie gdy podawana jest jednocześnie z innymi szczepionkami. Z tego powodu zaleca się podawanie jej podczas oddzielnej wizyty szczepiennej oraz profilaktyczne zastosowanie paracetamolu.

Przeciwwskazania do szczepienia przeciwko meningokokom

Przeciwwskazania do szczepienia przeciwko meningokokom są podobne jak w przypadku innych szczepionek i obejmują:

• Ciężką reakcję alergiczną (anafilaksję) po wcześniejszej dawce tej samej szczepionki lub na którykolwiek składnik szczepionki
• Ostre choroby infekcyjne przebiegające z gorączką – w takim przypadku szczepienie należy odroczyć do czasu ustąpienia objawów
• Zaostrzenie choroby przewlekłej – szczepienie zaleca się przeprowadzić w okresie remisji

U pacjentów z zaburzeniami krzepnięcia krwi (np. trombocytopenią) lub przyjmujących leki przeciwkrzepliwe szczepionkę należy podawać ze szczególną ostrożnością, stosując dłuższy ucisk miejsca wkłucia.

Ciąża i karmienie piersią nie są przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko meningokokom, jeśli istnieje wyraźne ryzyko zakażenia.

Koszt szczepienia przeciwko meningokokom

Szczepienie przeciwko meningokokom w Polsce należy do szczepień zalecanych, co oznacza, że nie jest finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia i pacjent musi pokryć jego koszt we własnym zakresie. Szczepionki są dostępne w aptekach wyłącznie na receptę.

Koszt jednej dawki szczepionki zależy od rodzaju preparatu:

• Szczepionka przeciwko meningokokom grupy C (NeisVac-C): około 120-140 zł
• Szczepionka przeciwko meningokokom grup A, C, W-135, Y (Nimenrix): około 160-220 zł
• Szczepionka przeciwko meningokokom grupy B (Bexsero): około 315-440 zł

W zależności od wieku dziecka i schematu szczepienia, całkowity koszt pełnego cyklu szczepienia może wynosić od około 140 zł (jedna dawka szczepionki przeciwko meningokokom grupy C u dzieci powyżej 1. roku życia) do około 1300-1750 zł (pełen cykl szczepienia przeciwko meningokokom grupy B u niemowląt).

Warto sprawdzić, czy lokalne samorządy nie oferują programów finansowania lub dofinansowania szczepień przeciwko meningokokom dla wybranych grup wiekowych.

Przygotowanie do szczepienia

Szczepienie przeciwko meningokokom nie wymaga specjalnego przygotowania. Przed szczepieniem dziecko lub osoba dorosła powinna być zdrowa, bez objawów infekcji. Warto poinformować lekarza kwalifikującego do szczepienia o:

• Przebytych chorobach
• Przyjmowanych lekach
• Wcześniejszych reakcjach na szczepienia
• Ewentualnych alergiach

W przypadku szczepienia przeciwko meningokokom grupy B, ze względu na większe ryzyko wystąpienia gorączki, zaleca się zaopatrzenie się w odpowiedni preparat przeciwgorączkowy (najczęściej paracetamol).

Po zakupie szczepionki w aptece należy ją przechowywać w lodówce (w temperaturze 2-8°C) i transportować w torbie termoizolacyjnej, aby zachować właściwy łańcuch chłodniczy.