Leki zawierające witaminę B6 (pirydoksynę)

Witamina B6 – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Witamina B6 – witamina z grupy B, znana również pod nazwą pirydoksyna. Występuje w postaci 6 związków chemicznych i zaliczamy ją do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Uczestniczy w ponad 100 procesach biochemicznych, dlatego jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Ponadto witamina B6 wpływa na pracę układu nerwowego (łagodzi napięcie nerwowe, poprawia nastrój), mięśni, reguluje ciśnienie krwi oraz pracę serca. Stosowana głównie w stanach niedoboru oraz w leczeniu chorób m.in. skóry i neurologicznych. Zwiększone zapotrzebowanie na witaminę B6 występuje u osób otyłych, kobiet w ciąży, palaczy, osób nadużywających alkohol a także u osób z chorobami nerek, wątroby oraz przewodu pokarmowego.

Witaminę B6 musimy dostarczyć wraz z pożywieniem, ponieważ nasz organizm jej nie wytwarza. Znajdziemy ją w produktach pełnoziarnistych, orzechach, ziemniakach, drożdżach, rybach, mięsie wieprzowym, papryce.

Objawy niedoboru: zaburzenie pracy serca, częstsze infekcje, brak energii, pogorszenie sprawności myślenia, zmiany nastroju, stany zapalne skóry i jamy ustnej, drętwienie i mrowienie kończyn, problemy ze snem.

Możliwe działania niepożądane: występują w przypadku stosowania dużych dawek witaminy B6. Mogą wystąpić: nadmierna senność, obniżenie stężenia kwasu foliowego w osoczu oraz parestezje (drętwienie, mrowienie kończyn). 

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Pirydoksyna (Witamina B6) – kluczowy koenzym dla zdrowia układu nerwowego i metabolizmu

Pirydoksyna, potocznie nazywana witaminą B6, to jeden z najważniejszych składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Ta rozpuszczalna w wodzie witamina z grupy B pełni fundamentalną rolę w ponad 140 reakcjach enzymatycznych, wpływając na metabolizm białek, węglowodanów i tłuszczów. Aktywna forma pirydoksyny – fosforan pirydoksalu (PLP) – stanowi koenzym dla kluczowych procesów biochemicznych, od syntezy neuroprzekaźników po produkcję hemoglobiny. Niedobory tej witaminy, choć rzadkie w krajach rozwiniętych, mogą prowadzić do poważnych zaburzeń neurologicznych, problemów skórnych i zaburzeń nastroju. Z kolei nadmierne spożycie może wywoływać neurotoksyczne działania niepożądane. Pirydoksyna odgrywa szczególnie istotną rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego, uczestnicząc w syntezie serotoniny, dopaminy i kwasu gamma-aminomasłowego (GABA). Wspomaga również wchłanianie magnezu, reguluje poziom homocysteiny i wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego. W medycynie klinicznej pirydoksyna znajduje zastosowanie w leczeniu neuropatii wywołanych lekami, zespołu napięcia przedmiesiączkowego, niektórych form niedokrwistości oraz jako składnik terapii wspomagającej w różnych schorzeniach neurologicznych.

Struktura chemiczna i formy występowania

Pirydoksyna to organiczny związek chemiczny będący pochodną pirydyny. W rzeczywistości witamina B6 obejmuje grupę sześciu chemicznie pokrewnych związków, tzw. witamerów, które mogą być wzajemnie przekształcane w organizmie. Grupa ta składa się z:

• Pirydoksyny (PN) – najstabilniejsza forma chemicznie, najczęściej stosowana w suplementach
• Pirydoksalu (PL) – aldehyd pirydyny
• Pirydoksaminy (PM) – amina pirydyny
• Fosforanu pirydoksyny (PNP)
• Fosforanu pirydoksalu (PLP) – aktywna forma koenzymatyczna
• Fosforanu pirydoksaminy (PMP)

Wszystkie te formy zawierają pierścień pirydyny jako rdzeń strukturalny i różnią się grupami funkcyjnymi przyłączonymi do tego pierścienia. W preparatach farmaceutycznych najczęściej stosuje się chlorowodorek pirydoksyny (Pyridoxini hydrochloridum) ze względu na jego stabilność chemiczną.

Mechanizm działania na poziomie molekularnym

Pirydoksyna po wchłonięciu z przewodu pokarmowego podlega kompleksowym przemianom biochemicznym. W tkankach docelowych – głównie w wątrobie, mózgu, nerkach i mięśniach – ulega fosforylacji za pomocą enzymu kinazy pirydoksalowej (PLK), przekształcając się ostatecznie w aktywną postać – fosforan pirydoksalu (PLP).

PLP działa jako koenzym w ponad 160 różnych reakcjach enzymatycznych, co stanowi około 4% wszystkich białek enzymatycznych w organizmie człowieka. Przyłącza się on do centrum aktywnego enzymu poprzez wiązanie kowalencyjne, umożliwiając:

• Transaminację aminokwasów – przekształcanie jednych aminokwasów w inne
• Dekarboksylację – usuwanie grup karboksylowych z aminokwasów
• Deaminację – usuwanie grup aminowych
• Syntezę neuroprzekaźników – produkcję serotoniny, dopaminy, noradrenaliny i GABA
• Glukoneogenezę – tworzenie glukozy z aminokwasów

Farmakokinetyka i metabolizm

Wchłanianie i dystrybucja

Pirydoksyna jest łatwo wchłaniana z przewodu pokarmowego, głównie w jelicie czczym, poprzez mechanizm transportu pasywnego. Maksymalne stężenie we krwi (Cmax) osiąga po około 5,5 godzinach od podania doustnego. Wchłanianie może być upośledzone przez:

• Spożycie alkoholu etylowego
• Niektóre leki (izoniazyd, penicylamina, hydralazyna)
• Zaburzenia trawienia i wchłaniania
• Podeszły wiek

Po wchłonięciu pirydoksyna jest dystrybuowana do wszystkich tkanek organizmu, z najwyższą koncentracją w wątrobie (główny magazyn), mięśniach szkieletowych, tkance nerwowej i nerkach.

Biotransformacja i wydalanie

Całkowita zawartość pirydoksyny w organizmie dorosłego człowieka wynosi 16-25 mg. W wątrobie pirydoksyna ulega przekształceniu do kwasu 4-pirydoksowego – nieaktywnego metabolitu, który jest wydalany z moczem. Biologiczny okres półtrwania wynosi około 15-20 dni.

Badania wskazują, że możliwości konwersji pirydoksyny do aktywnej formy fosforanu są ograniczone – tylko około 7 mg witaminy B6 dziennie może podlegać fosforylacji. Większa podaż pirydoksyny nie zwiększa proporcjonalnie stężenia aktywnej formy PLP.

Funkcje fizjologiczne w organizmie

Układ nerwowy

Pirydoksyna odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego na kilku poziomach. PLP jest kofaktorem w biosyntezie najważniejszych neuroprzekaźników: serotoniny z tryptofanu (wpływa na nastrój, sen i apetyt), dopaminy z L-DOPA (kontroluje ruch i funkcje poznawcze), noradrenaliny i adrenaliny z tyrozyny (wpływają na reakcję na stres), GABA z glutaminianu (główny hamujący neuroprzekaźnik) oraz histaminy z histydyny (zaangażowana w reakcje alergiczne).

Pirydoksyna uczestniczy również w produkcji sfingolipidów, kluczowych składników osłonek mielinowych, które izolują włókna nerwowe i umożliwiają szybkie przewodnictwo impulsów nerwowych.

Metabolizm aminokwasów i białek

PLP jest koenzymem dla większości enzymów metabolizmu aminokwasów, uczestnicząc w transaminacji – przekształcaniu aminokwasów w inne związki, syntezie aminokwasów nieegzogennych z aminokwasów egzogennych, przemianie tryptofanu w niacynę (witaminę B3), metabolizmie metioniny i cysteiny oraz regulacji poziomu homocysteiny poprzez udział w cyklu metioninowym.

System krwiotwórczy

Pirydoksyna jest niezbędna dla prawidłowej erytropoezy (tworzenia krwinek czerwonych). PLP jest koenzymem syntazy kwasu 5-aminolewulinowego, pierwszego enzymu w szlaku biosyntezy hemu, wpływa na syntezę hemoglobiny oraz wbudowywanie żelaza do pierścienia hemu. PLP wiąże się z hemoglobiną, wpływając na jej zdolność wiązania tlenu.

Układ immunologiczny

Witamina B6 odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu układu odpornościowego. Jest niezbędna do proliferacji limfocytów – podziału komórek T i B, syntezy przeciwciał poprzez uczestnictwo w produkcji immunoglobulin, funkcji liazy sfingozyno-1-fosforanu (niedobór prowadzi do limfopenii i immunosupresji) oraz regulacji cytokin – wpływa na produkcję cytokin prozapalnych i przeciwzapalnych.

Zalecane dawki i zapotrzebowanie

Instytut Żywności i Żywienia opracował normy dziennego zapotrzebowania na witaminę B6 dla różnych grup wiekowych:

Grupa wiekowa	Mężczyźni (mg/dobę)	Kobiety (mg/dobę)
1-3 lata	0,5	0,5
4-6 lat	0,6	0,6
7-9 lat	1,0	1,0
10-12 lat	1,2	1,2
13-18 lat	1,3	1,2
19-50 lat	1,3	1,3
Powyżej 50 lat	1,7	1,5
Ciąża	–	1,9
Laktacja	–	2,0

Zapotrzebowanie na pirydoksynę zwiększa się proporcjonalnie do ilości białka w diecie – im więcej białka, tym większe zapotrzebowanie na B6. Dodatkowo zwiększone zapotrzebowanie występuje u kobiet stosujących doustną antykoncepcję, osób palących tytoń, osób nadużywających alkoholu, sportowców, osób w podeszłym wieku oraz pacjentów przyjmujących niektóre leki.

Niedobór pirydoksyny – przyczyny i objawy

Przyczyny niedoboru

Niedobór witaminy B6 występuje stosunkowo rzadko ze względu na jej szerokie występowanie w produktach spożywczych. Do głównych przyczyn należą czynniki żywieniowe: dieta uboga w produkty bogate w B6, nadmierne przetwarzanie żywności (niszczenie witaminy przez wysoką temperaturę), przewlekłe niedożywienie oraz alkoholizm (alkohol upośledza wchłanianie i zwiększa wydalanie).

Przyczyny medyczne obejmują choroby przewodu pokarmowego (celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna), choroby nerek (zwiększone wydalanie), dializę, przeszczep nerki, reumatoidalne zapalenie stawów oraz choroby autoimmunologiczne.

Wiele leków może zmniejszać poziom B6, w tym izoniazyd (lek przeciwgruźliczy), penicylamina, hydralazyna, kortykosteroidy, kortykotropina, cyklosporyna oraz doustne środki antykoncepcyjne.

Objawy kliniczne niedoboru

Niedobór pirydoksyny manifestuje się głównie objawami neurologicznymi: neuropatią obwodową (drętwienie i mrowienie kończyn), zaburzeniami czucia wibracji i położenia, zawrotami głowy i bólami głowy, depresją i zaburzeniami nastroju, drażliwością i lękiem, zaburzeniami pamięci i koncentracji, bezsennością. U niemowląt mogą wystąpić napady padaczkowe oporne na standardowe leki.

Objawy dermatologiczne obejmują łojotokowe zapalenie skóry, wyprysk wokół oczu, nosa i ust, zajady (pękanie kącików ust), zapalenie języka (glossitis), suchość i łuszczenie się skóry oraz poporodowe przebarwienia skóry.

Objawy hematologiczne to niedokrwistość mikrocytarna lub normocytarna, leukopenia (zmniejszenie liczby białych krwinek), agranulocytoza oraz zaburzenia funkcji płytek krwi.

Nadmiar pirydoksyny – skutki toksyczne

Chociaż pirydoksyna jest witaminą rozpuszczalną w wodzie, jej nadmierne spożycie może prowadzić do poważnych działań niepożądanych. Eksperci brytyjscy uznali, że dawki do 10 mg/dobę są bezpieczne, jednak regularne spożywanie większych ilości może być szkodliwe.

Dawka 100 mg/dobę może wywoływać niewielkie objawy neurologiczne, dawka 200-300 mg/dobę wiąże się z ryzykiem pojawienia się objawów abstynencyjnych po odstawieniu, natomiast dawka 500 mg/dobę może prowadzić do uszkodzenia komórek nerwowych (neuropatia obwodowa).

Główne objawy przedawkowania obejmują neuropatię sensoryczną – utratę czucia w dłoniach i stopach, parestezje – drętwienie i mrowienie, nadmierną senność, ataksję – zaburzenia koordynacji ruchowej, zmniejszenie stężenia kwasu foliowego w osoczu, fotouczulenie (szczególnie w połączeniu z amiodaronem) oraz hamowanie laktacji w dużych dawkach.

Leczenie farmakologiczne z zastosowaniem pirydoksyny

W praktyce klinicznej pirydoksyna znajduje szerokie zastosowanie zarówno jako lek, jak i suplement diety. W Polsce dostępne są różne preparaty zawierające witaminę B6.

Preparaty farmaceutyczne dostępne na receptę

W monoterapii pirydoksyną dostępne są Vitaminum B6 Teva – tabletki 20 mg, 50 mg, Pirydoksyna – tabletki 10 mg, 20 mg, 50 mg oraz Pirydoksyna w ampułkach – roztwór do wstrzykiwań (50 mg/ml).

Preparaty złożone zawierające pirydoksynę obejmują Neurovit – kompleks witamin B (B1, B6, B12), Milgamma N – roztwór do wstrzykiwań (witaminy B1, B6, B12) oraz Combilipen – tabletki z kompleksem witamin B.

Preparaty dostępne bez recepty

Popularne preparaty z magnezem to Magne B6 Forte – magnez + pirydoksyna w tabletkach, NeoMag Cardio – magnez, potas, pirydoksyna, Chela-Mag B6 – chelat magnezu z witaminą B6 oraz Cytrynian magnezu z B6 różnych marek.

Dostępne są również kompleksy witaminowe takie jak B Complex – witaminy z grupy B, Neurobion Advance – B1, B6, B12 oraz kompleksy multwitaminowe zawierające B6.

Wskazania terapeutyczne

Główne wskazania do stosowania pirydoksyny obejmują niedobory witaminy B6 i ich następstwa, zapobieganie i leczenie neuropatii wywołanej izoniazydem, zatrucia izoniazydem, zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS), nudności i wymioty u kobiet ciężarnych, wspomagające leczenie niedokrwistości syderoblastycznej, choroby układu nerwowego (neuropatie, neuralgie), akrodynie (u dzieci) oraz zaburzenia skórne (łojotok, wyprysk).

Dawkowanie terapeutyczne: niedobory B6 – 20-1000 mg/dobę przez miesiąc, zapobieganie neuropatii przez izoniazyd – 10-50 mg/dobę, leczenie neuropatii przez izoniazyd – 100-300 mg/dobę, PMS i nudności ciężarnych – 50-200 mg/dobę, zapobieganie oparzeniom słonecznym – 150-200 mg jednorazowo.

Interakcje lekowe

Pirydoksyna może wchodzić w istotne interakcje z różnymi lekami. Do leków zmniejszających skuteczność pirydoksyny należą: izoniazyd – tworzy kompleksy z PLP, zwiększa wydalanie, penicylamina – tworzy nieaktywne kompleksy, hydralazyna – zwiększa metabolizm B6, cykloseryna – antagonizuje działanie, kortykosteroidy – przyspieszają katabolizm oraz doustne antykoncepcyjne – zwiększają zapotrzebowanie.

Najważniejsza interakcja dotyczy lewodopy: pirydoksyna znacząco zmniejsza skuteczność lewodopy w leczeniu choroby Parkinsona przez przyspieszenie jej dekarboksylacji poza mózgiem. Interakcja ta nie występuje, gdy lewodopa jest stosowana z karbidopą lub bensarazidem (inhibitory obwodowej dekarboksylazy).

Pozytywne interakcje obejmują magnez – pirydoksyna zwiększa wchłanianie magnezu o 20-40%, żelazo – B6 poprawia wykorzystanie żelaza w syntezie hemu, witaminę B12 – wzajemne wspomaganie wchłaniania oraz kwas foliowy – synergistyczne działanie w metabolizmie aminokwasów.

Źródła pokarmowe pirydoksyny

Witamina B6 występuje powszechnie w produktach spożywczych zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Najbogate źródła (zawartość powyżej 1 mg/100g) to drożdże piekarskie i odżywcze, otręby pszenne i owsiane, kiełki pszenicy, wątroba wołowa i drobiowa oraz tuńczyk i makrela.

Dobre źródła (0,5-1,0 mg/100g) obejmują mięso drobiowe (kurczak, indyk), ryby (łosoś, sardynki), kaszę gryczaną, orzechy włoskie i laskowe, nasiona słonecznika oraz awokado.

Umiarkowane źródła (0,1-0,5 mg/100g) to banany, ziemniaki, szpinak i brokuły, papryka, seler, jajka oraz mleko i produkty mleczne.

Pirydoksyna jest wrażliwa na działanie światła, ciepła i procesów technologicznych. Gotowanie w wodzie powoduje straty 15-30%, smażenie – straty 20-40%, mrożenie – straty 10-15%, konserwowanie – straty do 50%, a mielenie i rafinacja – straty do 80%.

Diagnostyka niedoboru

Badania laboratoryjne

Oznaczenie stężenia pirydoksyny we krwi pełnej jest najczęściej wykonywane metodą HPLC (chromatografia cieczowa wysokosprawna). Wartości prawidłowe wynoszą 5-50 ng/ml (20-200 nmol/l), niedobór definiuje się jako <5 ng/ml (<20 nmol/l), a nadmiar jako >100 ng/ml (>400 nmol/l).

Badania pośrednie obejmują poziom homocysteiny – podwyższony przy niedoborze B6, test obciążenia tryptofanem – zwiększone wydalanie ksanturenanu oraz aktywność transaminaz erytrocytów – zmniejszoną przy niedoborze. Morfologia krwi może wykazywać niedokrwistość mikrocytarną lub normocytarną, leukopenię.

Wskazania do badań

Badania poziomu pirydoksyny zaleca się przy podejrzeniu niedoboru na podstawie objawów klinicznych, u chorych przyjmujących leki interferujące z metabolizmem B6, u osób z chorobami wpływającymi na wchłanianie, u dzieci z napadami padaczkowymi oporymi na leczenie oraz do monitoringu u osób suplementujących wysokie dawki B6.

Zastosowanie w różnych stanach chorobowych

Stan chorobowy	Mechanizm działania	Dawkowanie
Zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS)	Regulacja syntezy neuroprzekaźników, wpływ na metabolizm estrogenów	50-100 mg/dobę
Nudności i wymioty w ciąży	Wpływ na ośrodkowy układ nerwowy	10-25 mg co 8 godzin
Neuropatie obwodowe	Synteza neuroprzekaźników i mieliny	100-300 mg/dobę

Pirydoksyna jest jednym z najlepiej udokumentowanych środków w leczeniu PMS. Mechanizm działania obejmuje regulację syntezy neuroprzekaźników (serotonina, dopamina), wpływ na metabolizm estrogenów, działanie moczopędne (redukcja obrzęków) oraz stabilizację nastroju. Skuteczne dawki to 50-100 mg/dobę, preferowane stosowanie w drugiej fazie cyklu.

W przypadku nudności i wymiotów w ciąży mechanizm działania nie jest w pełni poznany, ale prawdopodobnie związany z wpływem na ośrodkowy układ nerwowy i metabolizm hormonów. Dawkowanie: 10-25 mg co 8 godzin lub 75 mg o przedłużonym uwalnianiu.

Badania wskazują na potencjalną rolę pirydoksyny w prewencji i wspieraniu leczenia chorób neurodegeneracyjnych: choroby Alzheimera – obniżanie poziomu homocysteiny, choroby Parkinsona – ostrożność ze względu na interakcję z lewodopą oraz neuropatie obwodowe różnej etiologii.

Pirydoksyna uczestniczy w metabolizmie homocysteiny – aminokwasu uważanego za niezależny czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Badania japońskie wykazały, że zwiększenie dziennej podaży B6 z 1,3 mg do 1,6 mg zmniejszało ryzyko choroby wieńcowej.

Szczególne populacje pacjentów

Kobiety w ciąży i karmiące

W ciąży zapotrzebowanie wzrasta do 1,9 mg/dobę. Pirydoksyna jest kategorią A według FDA – bezpieczna w ciąży. Może być stosowana w dawkach 50-200 mg/dobę pod kontrolą lekarza. W okresie laktacji zapotrzebowanie wynosi 2,0 mg/dobę. Pirydoksyna przenika do mleka matki, a wysokie dawki (>300 mg/dobę) mogą hamować laktację.

Dzieci

Dzieci są szczególnie podatne na niedobory związane z wrodzonymi defektami enzymatycznymi, dietami eliminacyjnymi oraz niektórymi lekami. Pirydoksyna-zależna padaczka to rzadka choroba genetyczna wymagająca wysokich dawek B6 (10-100 mg/kg/dobę).

Osoby starsze

Zwiększone ryzyko niedoboru u osób starszych wynika z gorszej jakości diety, upośledzonego wchłaniania, polipragmazji (liczne leki) oraz przewlekłych chorób.

Bibliografia

1. Vrolijk MF, Opperhuizen A, Jansen EHJM, Hageman GJ, Bast A, Haenen GRMM. The vitamin B6 paradox: Supplementation with high concentrations of pyridoxine leads to decreased vitamin B6 function. Toxicol In Vitro. 2017;44:206-212. DOI: 10.1016/j.tiv.2017.07.009 PMID: 28716455
2. Abosamak NER, Gupta V. Vitamin B6 (Pyridoxine). In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Aug 17. PMID: 32491368