Tlenek cynku – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Tlenek cynku – cynk to pierwiastek, który odgrywa bardzo wiele funkcji w organizmie. Bierze udział m.in. w metabolizmie komórkowym, regulacji syntezy białek oraz warunkuje prawidłowe działanie układu odpornościowego. Ponadto, jest niezbędny do prawidłowego wzrostu, procesu widzenia, wspomaga proces gojenia się ran i przyspiesza regenerację tkanek.
Tlenek cynku to postać w jakiej występuje cynk w suplementach m.in na poprawę wzroku, pomagających w utrzymaniu zdrowych i mocnych kości i zębów, funkcjonowanie prostaty oraz wpływających na włosy, skórę i paznokcie.
Tlenek cynku to również substancja recepturowa posiadająca właściwości ściągające, wysuszające i przeciwzapalne. Tlenek cynku działa również jak naturalny filtr przeciwsłoneczny odbijając promieniowanie UV. Ze względu na swoje właściwości znalazł zastosowanie jako składnik maści i zasypek na różne choroby skóry, czopków na hemoroidy, maści i kremów na odleżyny. Najpopularniejszą maścią z tlenkiem cynku jest maść cynkowa stosowana od wielu lat w stanach zapalnych skóry, otarciach naskórka oraz w walce z trądzikiem.
Możliwe działania niepożądane: występują niezwykle rzadko i dotyczą głównie przewodu pokarmowego (bóle brzucha, nudności, biegunka).
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Tlenek cynku – skuteczna substancja czynna w leczeniu schorzeń skóry i nie tylko
Tlenek cynku to jeden z najstarszych i najszerzej stosowanych składników aktywnych w medycynie i farmacji, którego właściwości lecznicze doceniano już w starożytnym Egipcie ponad 5000 lat temu. Ta biała, bezpostaciowa substancja o wzorze chemicznym ZnO znajduje dziś zastosowanie w leczeniu licznych schorzeń dermatologicznych, od trądziku młodzieńczego po pieluszkowe zapalenie skóry u niemowląt. Tlenek cynku wykazuje unikalne właściwości terapeutyczne – działa przeciwzapalnie, ściągająco, osuszająco oraz antybakteryjnie, co czyni go niezastąponym składnikiem wielu preparatów miejscowych. Dodatkowo pełni rolę naturalnego filtra przeciwsłonecznego, chroniąc skórę przed szkodliwym działaniem promieniowania UV. W Polsce tlenek cynku jest dostępny w różnych postaciach – od klasycznych maści cynkowych 10% dostępnych bez recepty, przez pasty cynkowe zawierające 25% substancji czynnej, po złożone preparaty łączące tlenek cynku z innymi składnikami aktywnymi. Substancja ta charakteryzuje się doskonałym profilem bezpieczeństwa, rzadko powoduje działania niepożądane i może być stosowana u pacjentów w każdym wieku, włączając niemowlęta. Współczesne badania naukowe potwierdzają nie tylko tradycyjne zastosowania tlenku cynku, ale także odkrywają nowe możliwości terapeutyczne, w tym jego potencjał w leczeniu trudno gojących się ran, wspomaganiu procesów regeneracyjnych oraz działaniu przeciwwirusowym.
Właściwości fizyczne i chemiczne tlenku cynku
Tlenek cynku (Zincum oxydatum) to związek nieorganiczny należący do grupy tlenków metali, powstający z połączenia cynku na drugim stopniu utlenienia z tlenem. Zgodnie z Farmakoperą Polską XIII, substancja ta występuje w postaci miękkiego, białego lub jasnożółtobiałego, bezpostaciowego proszku, który jest praktycznie nierozpuszczalny w wodzie i etanolu. Rozpuszcza się natomiast w rozcieńczonych kwasach nieorganicznych, co ma znaczenie w procesach metabolicznych zachodzących w organizmie.
Charakterystyczną cechą tlenku cynku jest jego termochromizm – po silnym ogrzaniu przyjmuje żółte zabarwienie, które zanika po ochłodzeniu. Ta właściwość wynika ze struktury krystalicznej substancji i nie wpływa na jej aktywność terapeutyczną. Masa cząsteczkowa tlenku cynku wynosi 81,4 u, a jego rozpuszczalność w wodzie w temperaturze 20°C to jedynie 0,0016 g/dm³, co tłumaczy, dlaczego preparaty zawierające tę substancję występują głównie w postaci zawiesin, a nie roztworów.
W recepturze aptecznej tlenek cynku charakteryzuje się bardzo niskim współczynnikiem wyparcia wynoszącym 0,15-0,25, co oznacza, że jest to substancja bardzo „puszysta” i wymaga dodania odpowiednio większej ilości masła kakaowego przy sporządzaniu czopków metodą wylewania do form.
Mechanizm działania na poziomie komórkowym
Tlenek cynku wywiera swoje działanie terapeutyczne poprzez kilka różnych mechanizmów na poziomie komórkowym i molekularnym. Podstawą jego aktywności biologicznej jest uwalnianie jonów cynku (Zn2+), które odgrywają kluczową rolę w licznych procesach enzymatycznych i metabolicznych.
Na poziomie komórkowym cynk działa jako kofaktor ponad 300 enzymów, uczestnicząc w procesach syntezy białek, replikacji DNA oraz podziałów komórkowych. W kontekście dermatologicznym szczególnie istotne jest jego działanie na metaloproteazy macierzy zewnątrzkomórkowej, które są odpowiedzialne za procesy regeneracji i gojenia się ran. Cynk wpływa również na regulację produkcji sebum przez gruczoły łojowe, co ma szczególne znaczenie w leczeniu trądziku.
Działanie przeciwzapalne tlenku cynku wynika z jego zdolności do modulowania odpowiedzi immunologicznej. Jony cynku hamują aktywację czynnika transkrypcyjnego NF-κB, który odpowiada za ekspresję genów cytokin prozapalnych takich jak TNF-α, IL-1β czy IL-8. Dodatkowo cynk indukuje syntezę białka A20, które dodatkowo hamuje szlaki zapalne.
Właściwości antybakteryjne tlenku cynku opierają się na trzech głównych mechanizmach: uwalnianiu reaktywnych form tlenu (ROS), uszkadzaniu błon komórkowych bakterii oraz zakłócaniu metabolizmu komórkowego drobnoustrojów. Nanocząstki tlenku cynku wykazują szczególnie silne działanie bakteriobójcze dzięki dużej powierzchni kontaktu z patogenami.
Zastosowanie w dermatologii
Trądzik pospolity i stany zapalne skóry
Tlenek cynku znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu trądziku pospolitego, będąc jednym z najczęściej zalecanych składników aktywnych w preparatach przeciwtrądzikowych. Jego skuteczność wynika z wielokierunkowego działania na główne mechanizmy patogenetyczne trądziku.
W leczeniu trądziku tlenek cynku reguluje produkcję sebum poprzez wpływ na aktywność gruczołów łojowych. Zmniejsza wydzielanie łojotoku, co ogranicza powstawanie zaskórników i tworzy niekorzystne środowisko dla rozwoju bakterii Propionibacterium acnes. Równocześnie działa przeciwzapalnie, łagodząc zaczerwienienie i obrzęk towarzyszący zmianom trądzikowym.
Preparaty z tlenkiem cynku stosowane w trądziku obejmują zarówno maści i kremy o stężeniu 10-25%, jak i pasty cynkowe przeznaczone do aplikacji punktowej na pojedyncze zmiany. Często łączy się tlenek cynku z innymi składnikami aktywnymi, takimi jak kwas salicylowy, ichtamol czy benzokaina, co zwiększa spektrum działania preparatu.
Pieluszkowe zapalenie skóry i dermatozy dziecięce
Tlenek cynku jest złotym standardem w leczeniu pieluszkowego zapalenia skóry u niemowląt i małych dzieci. Jego delikatne, ale skuteczne działanie sprawia, że jest bezpieczny dla wrażliwej skóry dziecięcej. Tworzy barierę ochronną na powierzchni skóry, która zapobiega kontaktowi z moczowinami i kałem, równocześnie pozwalając na swobodną wymianę gazową.
W pieluszkowym zapaleniu skóry tlenek cynku stosuje się profilaktycznie w postaci kremów barierowych lub leczniczo w przypadku już rozwiniętych zmian zapalnych. Jego właściwości osuszające pomagają w eliminacji nadmiernej wilgoci, a działanie ściągające przyspiesza regenerację uszkodzonego naskórka.
Trudno gojące się rany i owrzodzenia
Współczesne badania naukowe potwierdzają skuteczność tlenku cynku w przyspieszaniu procesów gojenia ran. Cynk jest niezbędnym kofaktorem dla enzymów uczestniczących w syntezie kolagenu i procesach re-epitelizacji. Preparaty zawierające tlenek cynku stosuje się w leczeniu:
- Ran pooperacyjnych i pourazowych
- Owrzodzeń żylnych podudzi
- Odleżyn u pacjentów unieruchomionych
- Oparzeń pierwszego i drugiego stopnia
- Drobnych skaleczeń i otarć naskórka
Zastosowanie w proktologii
W proktologii tlenek cynku znajduje zastosowanie przede wszystkim w leczeniu hemoroidów (żylaków odbytu) oraz innych schorzeń okolicy odbytu. Jego właściwości ściągające, przeciwzapalne i osuszające sprawiają, że jest składnikiem wielu preparatów przeciwhemoroidalnych dostępnych na polskim rynku.
Czopki zawierające tlenek cynku działają miejscowo, zmniejszając obrzęk tkanek, łagodząc świąd i pieczenie oraz przyspieszając gojenie drobnych naderwań błony śluzowej. Często łączy się go z innymi substancjami czynnymi, takimi jak:
- Gallusan bizmutowy – wzmacniający działanie ściągające
- Tanina – dodatkowo działająca przeciwzapalnie
- Benzokaina – zapewniająca działanie znieczulające miejscowe
Przykłady preparatów dostępnych w Polsce to Proctomina (czopki zawierające gallusan bizmutowy, taninę i tlenek cynku) oraz Hemorectal (czopki z tlenkiem cynku o działaniu przeciwzapalnym i gojącym).
Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem tlenku cynku
W polskiej praktyce klinicznej tlenek cynku jest dostępny w różnych postaciach farmaceutycznych, zarówno jako monopreparat, jak i w składzie preparatów złożonych. Wybór odpowiedniego preparatu zależy od charakteru schorzenia i nasilenia objawów.
Preparaty recepturowe zawierające tlenek cynku:
- Zinci oxidi unguentum (maść cynkowa 10%) – podstawowy preparat stosowany w łagodnych stanach zapalnych skóry, otarciach naskórka i wspomagająco w leczeniu trądziku
- Zinci oxidi pasta (pasta cynkowa 25%) – preparat o wyższym stężeniu substancji czynnej, stosowany w bardziej nasilonych zmianach dermatologicznych
- Pasta Lassara – złożony preparat zawierający tlenek cynku, skrobię pszenną, kwas salicylowy i wazelinę białą, stosowany w keratolitycznych stanach skóry
Preparaty dostępne bez recepty:
- Maść cynkowa różnych producentów (Amara, Gemi, Aflofarm) w stężeniu 10%
- Sudocrem – krem barierowo-ochronny zawierający tlenek cynku, benzylbenzooesan, lanolina bezwodną i olej rycynowy
- Variderm – pasta zawierająca benzokainę, mentol i tlenek cynku w stężeniu 300 mg/g
W leczeniu schorzeń skóry tlenek cynku często łączy się z innymi substancjami czynnymi:
- Z antybiotykami miejscowymi (erytromycyna, clindamycyna) w leczeniu trądziku bakteryjnego
- Z kortykosteroidami miejscowymi w ostrych stanach zapalnych skóry
- Z keratolitycznymi (kwas salicylowy, mocznik) w hiperkeratotycznych dermatozach
- Z emolientami i nawilżaczami w przewlekłych stanach zapalnych skóry
Dawkowanie i sposób stosowania
Dawkowanie tlenku cynku zależy od postaci preparatu, lokalizacji zmian chorobowych oraz nasilenia objawów. W przypadku stosowania miejscowego preparatów zawierających tlenek cynku obowiązują następujące zasady:
Preparaty do stosowania na skórę:
- Maści i kremy: nakładać cienko na oczyszczoną i suchą skórę 1-3 razy dziennie
- Pasty cynkowe: stosować punktowo na zmiany chorobowe 1-2 razy dziennie
- W leczeniu trądziku: aplikacja punktowa na poszczególne zmiany wieczorem przed snem
Preparaty do stosowania w odbycie:
- Czopki: 1 czopek 1-2 razy dziennie po wypróżnieniu i dokładnej toalecie okolicy odbytu
- Maści do aplikacji doodbytniczej: nakładać na czysty aplikator i wprowadzać do odbytu 1-2 razy dziennie
Czas leczenia powinien być dostosowany do charakteru schorzenia. W ostrych stanach zapalnych preparaty stosuje się do ustąpienia objawów, zazwyczaj przez 7-14 dni. W przewlekłych dermatozach leczenie może trwać dłużej, zawsze pod kontrolą lekarza.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Stosowanie tlenku cynku jest względnie bezpieczne, jednak istnieją sytuacje, w których jego użycie jest przeciwwskazane lub wymaga szczególnej ostrożności:
Przeciwwskazania bezwzględne:
- Nadwrażliwość na tlenek cynku lub inne składniki preparatu
- Uczulenie na cynk lub jego związki w wywiadzie
Przeciwwskazania względne:
- Zmiany wysiękowe i sączące się
- Ostre stany zapalne skóry z towarzyszącym zakażeniem bakteryjnym
- Otwarte, niezagojone rany z ropną wydzieliną
- Strupy i owrzodzenia w fazie ostrze zapalnej
Środki ostrożności:
- Unikać aplikacji na błony śluzowe (z wyjątkiem preparatów przeznaczonych do stosowania doodbytniczego)
- Nie stosować w okolicach oczu i na powiekach
- Ostrożność przy stosowaniu na rozległe powierzchnie ciała
- W przypadku braku poprawy po 7 dniach leczenia należy skonsultować się z lekarzem
Działania niepożądane i bezpieczeństwo stosowania
Tlenek cynku charakteryzuje się doskonałym profilem bezpieczeństwa i rzadko powoduje działania niepożądane. Absorpcja przezskórna tej substancji jest minimalna, co dodatkowo zwiększa jej bezpieczeństwo stosowania.
Najczęściej obserwowane działania niepożądane:
- Miejscowe podrażnienie skóry (występuje rzadko)
- Reakcje uczuleniowe typu kontaktowego (bardzo rzadko)
- Przesuszenie skóry przy długotrwałym stosowaniu preparatów o wysokim stężeniu
- Pozostawianie białego śladu na skórze (efekt kosmetyczny, nie stanowi zagrożenia zdrowotnego)
Postępowanie w przypadku działań niepożądanych: W razie wystąpienia objawów podrażnienia lub reakcji uczuleniowej należy przerwać stosowanie preparatu i skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. W większości przypadków objawy ustępują samoistnie po odstawieniu preparatu.
Interakcje z innymi substancjami
Stosowanie tlenku cynku miejscowo wiąże się z minimalnym ryzykiem interakcji lekowych ze względu na znikomą absorpcję systemową. Należy jednak zwrócić uwagę na kilka ważnych aspektów:
Interakcje fizyczne i chemiczne:
- Z ichtiolem: reakcja podwójnej wymiany prowadząca do powstania nieaktywnego sulfobituminianu cynku
- Z kwasem salicylowym: możliwość wystąpienia niezgodności chemicznej w niewłaściwie sporządzonych preparatach recepturowych
- Z kwasem bornym: potencjalna niezgodność wymagająca odpowiedniej techniki sporządzania leku
Zalecenia praktyczne:
- Nie łączyć jednocześnie różnych preparatów miejscowych bez konsultacji z farmaceutą
- Zachować odstęp czasowy między aplikacją różnych preparatów na tę samą okolicę skóry
- Unikać nakładania preparatów z tlenkiem cynku na skórę świeżo po aplikacji innych środków miejscowych
Tlenek cynku a inne formy cynku w medycynie
Ważne jest rozróżnienie między tlenkiem cynku stosowanym miejscowo a innymi postaciami cynku używanymi w lecznictwie. Tlenek cynku charakteryzuje się niską biodostępnością przy podaniu doustnym, dlatego nie jest pierwszym wyborem w suplementacji systemowej cynku.
Porównanie różnych form cynku:
| Forma cynku |
Zastosowanie |
Biodostępność |
Główne wskazania |
| Tlenek cynku |
Miejscowe |
Niska (doustnie) |
Dermatozy, hemoroidy |
| Siarczan cynku |
Doustne, miejscowe |
Średnia |
Niedobory cynku, trądzik |
| Glukonian cynku |
Doustne |
Wysoka |
Suplementacja, niedobory |
| Pikolinian cynku |
Doustne |
Bardzo wysoka |
Zaawansowana suplementacja |
W leczeniu systemowym niedoborów cynku lub wspomagająco w leczeniu trądziku stosuje się preparaty takie jak:
- Zincteral (siarczan cynku) – w dawce 45 mg cynku 3 razy dziennie w acrodermatitis enteropathica
- Zincas Forte – preparat o dobrze przyswajalne postaci cynku
- Preparaty wieloskładnikowe zawierające cynk w połączeniu z witaminami i innymi mikroelementami
Czy tlenek cynku można stosować u niemowląt?
Tak, tlenek cynku jest bezpieczny dla niemowląt i jest nawet zalecanym składnikiem kremów przeciw pieluszkowym zapaleniu skóry. Substancja ta ma doskonały profil bezpieczeństwa i minimalną absorpcję systemową, co czyni ją idealną dla delikatnej skóry dzieci. Preparaty z tlenkiem cynku można stosować u niemowląt już od pierwszych dni życia, zawsze według wskazań producenta lub lekarza.
Ile czasu można stosować preparaty z tlenkiem cynku?
Czas stosowania zależy od rodzaju schorzenia. W ostrych stanach zapalnych (np. pieluszkowe zapalenie skóry) preparaty stosuje się do ustąpienia objawów, zazwyczaj 7-14 dni. W przypadku przewlekłych schorzeń skóry leczenie może trwać dłużej, ale zawsze pod kontrolą lekarza. Nie ma ograniczeń czasowych dla sporadycznego stosowania jako środek ochronny.
Czy maść cynkowa pomaga na trądzik?
Tak, maść cynkowa jest skuteczna w leczeniu trądziku, szczególnie w łagodnych postaciach choroby. Tlenek cynku zmniejsza produkcję sebum, działa przeciwzapalnie i przyspiesza gojenie zmian. Najlepsze rezultaty uzyskuje się stosując preparat punktowo na poszczególne zmiany. W cięższych postaciach trądziku może być stosowana wspomagająco do innych leków przeciwtrądzikowych.
Czy tlenek cynku może powodować uczulenia?
Reakcje uczuleniowe na tlenek cynku występują bardzo rzadko. Substancja ta jest uznawana za hipoalergiczną i bezpieczną dla większości pacjentów. W przypadku wystąpienia podrażnienia, zaczerwienienia lub świądu po aplikacji preparatu należy przerwać jego stosowanie i skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.
Dlaczego maść cynkowa pozostawia biały ślad na skórze?
Biały ślad wynika z właściwości fizycznych tlenku cynku, który jest nieprzezroczystym, białym proszkiem. Jest to zjawisko normalne i nie stanowi zagrożenia dla zdrowia. Ślad można zminimalizować przez nakładanie preparatu cienką warstwą i dokładne wmasowanie. W przypadku past cynkowych białawy nalot jest częścią mechanizmu działania preparatu.
Czy można łączyć tlenek cynku z innymi lekami na skórę?
Ogólnie tlenek cynku można bezpiecznie łączyć z większością preparatów dermatologicznych, jednak zaleca się zachowanie odstępu czasowego między aplikacjami różnych środków. Przed łączeniem preparatów zawsze warto skonsultować się z farmaceutą, szczególnie w przypadku leków recepturowych lub preparatów zawierających antybiotyki.
Czy preparaty z tlenkiem cynku można stosować w ciąży i karmieniu piersią?
Tak, preparaty z tlenkiem cynku do stosowania miejscowego są bezpieczne w okresie ciąży i laktacji. Ze względu na minimalną absorpcję systemową nie stanowią zagrożenia dla rozwijającego się płodu ani karmionego dziecka. Są to często zalecane preparaty do pielęgnacji skóry u kobiet w ciąży, szczególnie w przypadku problemów dermatologicznych.
Jak długo po otwarciu można stosować maść cynkową?
Po otwarciu preparaty z tlenkiem cynku zachowują stabilność zgodnie z terminem ważności podanym przez producenta, zazwyczaj 6-12 miesięcy. Ważne jest przechowywanie preparatu w oryginalnym opakowaniu, w temperaturze pokojowej, chronione od światła i wilgoci. Nie należy stosować preparatu po upływie terminu ważności lub w przypadku zmiany konsystencji, zapachu lub koloru.
Bibliografia
- Gupta M, Mahajan VK, Mehta KS, Chauhan PS. Zinc therapy in dermatology: a review. Dermatol Res Pract. 2014;2014:709152. DOI: 10.1155/2014/709152 PMID: 25120566
- Songsantiphap C, Asawanonda P. Topical 15% Zinc Oxide Ointment Significantly Reduces the Size of Common Warts After Four Weeks: A Randomized, Triple-blinded, Placebo-controlled Trial. J Clin Aesthet Dermatol. 2019;12(9):26-31. PMID: 31641414
