Progesteron – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Progesteron – naturalny hormon wytwarzany w jajnikach, korze nadnerczy, jądrach oraz w łożysku. W farmacji stosuje się syntetycznie wytwarzany progesteron. Lek przeznaczony dla kobiet umożliwiający owulację i hamuje nadmierny rozrost endometrium. Podczas ciąży progesteron ułatwia implantację jaja płodowego i utrzymanie ciąży. Ponadto zmniejsza wrażliwość mięśnia macicy na substancje działające kurcząco. Wskazaniem do stosowania leku są stany niedoboru progesteronu, w hormonalnej terapii zastępczej u kobiet po menopauzie w celu ochrony endometrium oraz leczenie endometriozy, niepłodności, poronień nawykowych i zagrażających, niewydolności fazy lutealnej w okresie przedmenopauzalnym.
Progesteron dostępny jest w postaci tabletek/kapsułek dopochwowych, tabletek podjęzykowych, kapsułek, żelu dopochwowego oraz roztworu do wstrzykiwań.
Możliwe działania niepożądane: występują rzadko. Najczęściej pojawia się senność, bóle i zawroty głowy, zaburzenia koncentracji i uwagi, lęki, stany depresyjne, podrażnienie pochwy, upławy, świąd.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Progesteron – przewodnik po hormonach płciowych
Progesteron to jeden z najważniejszych hormonów steroidowych w organizmie, często nazywany „hormonem ciąży” ze względu na swoją kluczową rolę w procesach rozrodczych. Ten wszechstronny hormon, choć powszechnie kojarzony z funkcjami żeńskimi, odgrywa istotną rolę także w organizmie mężczyzn. Progesteron działa jako prekursor innych hormonów steroidowych, w tym testosteronu i kortyzolu, jednocześnie wpływając na funkcjonowanie układu nerwowego, odpornościowego i metabolicznego. Jego właściwe stężenie jest niezbędne nie tylko do utrzymania ciąży, ale także do regulacji cyklu miesiączkowego, ochrony przed nowotworami hormonozależnymi oraz wspierania regeneracji tkanek nerwowych. Niedobór lub nadmiar tego hormonu może prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowotnych, dlatego zrozumienie jego działania i możliwości terapeutycznych jest kluczowe dla zachowania zdrowia hormonalnego.
Budowa chemiczna i pochodzenie progesteronu
Progesteron należy do grupy hormonów steroidowych i jest głównym progestagenем w organizmie. Jest syntetycznie otrzymywanym naturalnym hormonem ciałka żółtego, co oznacza, że leki zawierające progesteron są identyczne z tym, który naturalnie produkuje organizm.
W warunkach fizjologicznych progesteron jest wytwarzany w zluteinizowanych komórkach ziarnistych ciałka żółtego jajnika, w zespólni kosmków łożyska od około 14–18 tygodnia ciąży, w warstwie pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy oraz w ośrodkowym układzie nerwowym. Struktura chemiczna progesteronu opiera się na szkielecie cholesterolu, z którego jest syntetyzowany w złożonych przemianach enzymatycznych.
Produkcja progesteronu odbywa się cyklicznie. Ciałko żółte jajnika wytwarza progesteron w drugiej fazie cyklu miesiączkowego w ilościach wzrastających od około 5 mg/dobę do 55 mg/dobę w 20–22 dniu cyklu i zmniejszających się do 27 dnia cyklu. Wydzielanie progesteronu przez ciałko żółte odbywa się pulsacyjnie.
Mechanizm działania na poziomie molekularnym
Progesteron wywiera swoje działanie poprzez różnorodne mechanizmy, które można podzielić na genomowe i pozagenomowe. W organizmie kobiety progesteron działa poprzez specyficzne receptory (PR-A i PR-B) znajdujące się między innymi w macicy, gruczołach sutkowych, ośrodkowym układzie nerwowym i przysadce mózgowej.
Mechanizm oddziaływania na komórki docelowe opiera się w głównej mierze na aktywacji receptorów jądrowych (PRs), wśród których wyróżnia się dwa podtypy różniące się między sobą masą. Są to receptory PR-A (94 kDa) oraz PR-B (116 kDa), które po połączeniu z progesteronem wpływają na syntezę białek w jądrze komórkowym.
Istnieją także pozagenomowe mechanizmy działania. Progesteron działa na komórki docelowe na drodze klasycznej, genomowej przez jądrowe receptory P4 (PGR) oraz na drodze nieklasycznej, pozagenomowej przez błonowe receptory P4: PGRMC (progesterone membrane receptor component) 1 i 2 oraz mPR (membrane progestin receptor) α, β i γ.
Funkcje progesteronu w organizmie kobiety
Regulacja cyklu miesiączkowego
Podstawową funkcją progesteronu jest przygotowanie błony śluzowej macicy (endometrium) na przyjęcie zapłodnionego jajeczka poprzez jej rozpulchnienie i ukrwienie. Efekty działania progesteronu na narząd rodny to między innymi: proteoliza ściany pęcherzyka Graafa i ułatwianie owulacji; sekrecyjna przemiana endometrium, umożliwiająca implantację zapłodnionej komórki jajowej.
Jeśli do zapłodnienia nie dochodzi, poziom progesteronu spada, a rozrośnięte endometrium złuszcza się i jest wydalane z organizmu podczas krwawienia miesięcznego. Ten mechanizm jest fundamentalny dla regulacji cyklu miesiączkowego i przygotowania organizmu do potencjalnej ciąży.
Rola w ciąży i utrzymaniu płodności
Jeśli dojdzie do zapłodnienia, poziom progesteronu istotnie wzrasta. Hormon ten wspiera implantację i rozwój zarodka, ale jest też bardzo ważny na kolejnych etapach ciąży. Łożysko zaczyna produkować progesteron około 10 tygodnia ciąży.
Progesteron jest hormonem niezbędnym do utrzymania ciąży przez cały okres jej trwania: hamuje odpowiedź immunologiczną matki na antygeny płodu, jest substratem do produkcji gliko- i mineralokortykoidów płodu, inicjuje poród, znosi samoistną czynność skurczową ciężarnej macicy.
Funkcje progesteronu w ciąży obejmują:
- Wsparcie implantacji zarodka w błonie śluzowej macicy
- Hamowanie skurczów mięśnia macicy
- Modulowanie odpowiedzi immunologicznej matki
- Przygotowanie gruczołów mlekowych do laktacji
Wpływ na gruczoły sutkowe
Progesteron działa synergistycznie z estrogenami na gruczoł sutkowy, pobudzając wzrost zrazików gruczołowych i nabłonka przewodów oraz uczestnicząc w ekspresji receptorów niezbędnych do laktacji. Ta funkcja jest szczególnie istotna w przygotowaniu organizmu kobiety do karmienia piersią.
Progesteron u mężczyzn
Chociaż progesteron jest często postrzegany jako hormon typowo żeński, odgrywa również istotną rolę w organizmie mężczyzn. Produkowany jest w jądrach i nadnerczach, a syntetyzowany z cholesterolu. Metabolizm tego hormonu odbywa się przede wszystkim w wątrobie i w nerkach, w śladowych ilościach w innych narządach.
Progesteron u mężczyzn pełni ważną funkcję. Reguluje proces przekształcania się testosteronu w dihydrotestosteron. Zbyt wysoki poziom tego drugiego wiąże się z ryzykiem chorób nowotworowych prostaty. Dodatkowo, hormon ten odpowiada za regulację wydzielania testosteronu i estrogenów – pełni funkcję metabolitu pośredniego w syntezie androgenów.
Główne funkcje progesteronu u mężczyzn:
- Regulacja syntezy testosteronu i estrogenów
- Ochrona przed rakiem prostaty
- Wsparcie funkcji układu nerwowego
- Udział w procesach metabolicznych
Działanie neuroprotekcyjne i wpływ na układ nerwowy
Progesteron ma ochronny wpływ na uszkodzoną tkankę mózgową. Obserwowano w modelach zwierzęcych, że samice mają zmniejszoną wrażliwość na urazowe uszkodzenia mózgu, a ten ochronny efekt wiązano ze zwiększonym stężeniem estrogenu i progesteronu we krwi samic.
Progesteron odgrywa ważną rolę podczas regeneracji ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego i wpływa pobudzająco na mielinizację i remielinizację. Wykazano również, że allopregnanolon – metabolit progesteronu poprzez wpływ na receptor GABA A wywiera działanie przeciwdrgawkowe, uspokajające i przeciwdepresyjne.
Mechanizm neuroprotekcji obejmuje:
- Zmniejszenie stanu zapalnego po urazach mózgu
- Blokowanie kanałów wapniowych zależnych od napięcia
- Wpływ na regenerację osłonek mielinowych
- Działanie przeciwdrgawkowe przez metabolity
Normy i diagnostyka laboratoryjjna
Stężenie progesteronu w organizmie jest zmienna i zależy od wielu czynników. Stężenie progesteronu u kobiet zależy od fazy cyklu i nieustannie się zmienia. Prawidłowe wartości progesteronu różnią się znacznie w zależności od fazy cyklu miesiączkowego:
Faza cyklu |
Stężenie progesteronu |
Faza folikularna |
0,2-1,5 ng/ml |
Faza owulacyjna |
0,8-3,0 ng/ml |
Faza lutealna |
1,7-27,0 ng/ml |
Menopauza |
<1,0 ng/ml |
Zakres referencyjny progesteronu u mężczyzn to: 0,2–1,38 ng/ml. Jednak hormon ten dość rzadko jest oznaczany u mężczyzn. Wskazaniem do tego badania u mężczyzn może być diagnostyka w kierunku chorób nadnerczy.
Wykazano, że stężenia progesteronu w osoczu pomiędzy 12–15 ng/ml, odpowiadające wczesnej fazie lutealnej, są wystarczające do dokonania przemiany sekrecyjnej endometrium i utrzymania ciąży.
Objawy niedoboru i nadmiaru progesteronu
Niedobór progesteronu
Niedobór progesteronu jest jedną najczęściej spotkanych przyczyn problemów z płodnością. Przyczyną niedoboru progesteronu może być niewydolność ciałka żółtego lub problemy z łożyskiem.
Objawy niedoboru progesteronu obejmują:
- Nieregularne krwawienia miesiączkowe lub ich brak
- Problemy z zajściem w ciążę
- Nawracające poronienia
- Nasilony zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS)
- Zaburzenia nastroju i depresja
- Problemy ze snem
- Nadmierne wypadanie włosów
Nadmiar progesteronu
Podwyższone poziomy progesteronu zazwyczaj objawiają się obrzękami, żylakami i zatrzymywaniem wody w organizmie. Może to wynikać z różnych zaburzeń, na przykład niewydolności wątroby, zespołu policystycznych jajników, zespołu nadnerczowo-płciowego oraz nowotworów nadnerczy lub jajników.
Objawy nadmiaru progesteronu:
- Obrzęki i zatrzymywanie płynów
- Żylaki
- Zwiększona masa ciała
- Senność i zmęczenie
- Zaburzenia nastroju
- Problemy z koncentracją
Leczenie farmakologiczne z zastosowaniem progesteronu
Najczęściej stosowane preparaty w Polsce
W Polsce dostępnych jest kilka preparatów progesteronu o różnych postaciach farmaceutycznych:
Preparaty doustne i podjęzykowe:
- Luteina 50 – tabletki podjęzykowe
- Progesterone Besins – kapsułki miękkie
Preparaty dopochwowe:
- Luteina – tabletki dopochwowe
- Cyclogest – globulki dopochwowe
- Crinone – żel dopochwowy
- Lutinus – tabletki dopochwowe
Preparaty do wstrzykiwań:
- Prolutex – roztwór do wstrzykiwań
Wskazania do stosowania
Stany niedoboru endogennego progesteronu (zaburzenia cyklu miesiączkowego, bolesne miesiączkowanie, cykle bezowulacyjne, zespół napięcia przedmiesiączkowego, czynnościowe krwawienia z macicy), endometrioza, niepłodność związana z niedomogą lutealną, poronienie zagrażające lub nawykowe związane z niedoborem progesteronu.
Główne wskazania kliniczne:
- Zaburzenia cyklu miesiączkowego
- Zespół napięcia przedmiesiączkowego
- Leczenie niepłodności
- Wsparcie w technikach wspomaganego rozrodu (IVF)
- Hormonalna terapia zastępcza w menopauzie
- Zapobieganie porodom przedwczesnym
Dawkowanie i sposób podawania
Zaburzenia cyklu miesiączkowego spowodowane niedoborem endogennego progesteronu: 50 mg 3–4 razy dziennie przez 3–6 kolejnych cykli.
Zespół napięcia przedmiesiączkowego: 50 mg 3–4 razy dziennie przez 3–6 kolejnych cykli.
Wspomagająco w leczeniu bezpłodności, na przykład w zapłodnieniu in vitro i innych technikach wspomaganego rozrodu: W programach zapłodnienia in vitro 100–150 mg 3–4 razy dziennie.
Zasady stosowania:
- Tabletki podjęzykowe należy rozpuścić pod językiem
- Preparaty dopochwowe stosuje się najlepiej wieczorem przed snem
- Dawkowanie zawsze powinno być ustalone indywidualnie przez lekarza
Przeciwwskazania i działania niepożądane
Nadwrażliwość na którykolwiek składnik preparatu, krwawienia z dróg rodnych o nieustalonej etiologii, ciężkie zaburzenia czynności wątroby, żółtaczka cholestatyczna, zespół Rotora oraz Dubina i Johnsona, nowotwory piersi i narządu rodnego, epizod żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.
Najczęstsze objawy przedawkowania: senność, zawroty głowy, nudności, depresja. Po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu leku objawy te na ogół ustępują samoistnie.
Najczęstsze działania niepożądane:
- Senność i zawroty głowy
- Nudności i zaburzenia żołądkowo-jelitowe
- Bóle głowy
- Zaburzenia nastroju
- Upławy pochwowe (przy stosowaniu dopochwowym)
- Zmiana masy ciała
Interakcje z innymi lekami
Leki indukujące izoenzymy cytochromu P-450 (na przykład barbiturany, fenytoina, karbamazepina, ryfampicyna, fenylobutazon, spinolakton, gryzeofulwina, ampicylina, tetracykliny, preparaty zawierające ziele dziurawca zwyczajnego) mogą nasilać metabolizm progesteronu.
Inhibitory cytochromu P-450 (na przykład ketokonazol) mogą spowalniać metabolizm progesteronu.
Ważne interakcje:
- Preparaty ziela dziurawca – zmniejszają skuteczność progesteronu
- Leki przeciwpadaczkowe – przyspieszają metabolizm hormonu
- Antybiotyki (ampicylina, tetracykliny) – mogą osłabiać działanie
- Cyklosporyna – progesteron może zwiększać jej stężenie
Progesteron w hormonalnej terapii zastępczej
U kobiet w okresie menopauzy z zachowaną macicą nie zaleca się stosowania estrogenu w monoterapii nieskojarzonej z innym postępowaniem. Leczenie należy uzupełnić o progesteron stosowany w pojedynczej dawce 200 mg przed snem przez co najmniej 12 do 14 dni w miesiącu.
Korzyści z HTZ z progesteronem:
- Ochrona endometrium przed hiperplazją
- Zmniejszenie ryzyka raka endometrium
- Łagodzenie objawów menopauzy
- Poprawa jakości snu
- Wsparcie dla zdrowia kości
Hormonalna terapia zastępcza, składająca się z leczenia systemowego estrogenem samodzielnie lub w połączeniu z progestagenем, ma dobrze udokumentowane i znaczne korzystne skutki na skórę kobiet po menopauzie. Te korzyści obejmują zwiększoną zawartość kolagenu w skórze, grubość i elastyczność skóry oraz nawilżenie skóry i lipidy powierzchniowe.
Naturalne sposoby wpływania na poziom progesteronu
Dieta i styl życia
Naturalnym sposobem na zwiększenie stężenia tego hormonu jest spożywanie produktów bogatych w: cynk (znajdziesz go zwłaszcza w owocach morza, nasionach, kaszach), magnez (główne jego źródła to szpinak, gorzka czekolada), witaminę C (bogate są w nią cytrusy, papryka, pietruszka) i witaminę B6 (znajdziesz ją w bananach, podrobach, rybach).
Pozytywny wpływ na zdrowie hormonalne można łatwo osiągnąć poprzez zmianę nawyków żywieniowych. Jeśli będziesz miał zdrową i zrównoważoną dietę, Twoje ciało odzyska równowagę. Zapewnisz sobie większą energię, lepszy sen, optymalną wagę i lepsze samopoczucie.
Produkty wspierające produkcję progesteronu:
- Owoce morza bogate w cynk
- Nasiona słonecznika i dyni
- Ciemne warzywa liściaste
- Awokado
- Orzechy i migdały
- Ryby tłuste
Zarządzanie stresem
W sytuacji stresowej wytwarzany jest kortyzol, który aktywuje organizm, aby poradzić sobie z taką sytuacją. Jest to absolutnie normalne i niezbędne dla życia. Jeśli jednak stres jest długotrwały, kortyzol długotrwałe „kradnie” pregnenolon, z którego powstaje zarówno progesteron, jak i kortyzol.
Metody redukcji stresu:
- Regularna aktywność fizyczna
- Techniki relaksacyjne i medytacja
- Odpowiednia ilość snu (7-9 godzin)
- Unikanie nadmiernej kofeiny
- Praktykowanie mindfulness
Badania naukowe i przyszłość terapii
Progesteron odgrywa kluczową rolę w leczeniu niepłodności, szczególnie w IVF i innych technikach wspomaganego rozrodu. Aktualne badania koncentrują się na optymalizacji protokołów leczenia oraz poszukiwaniu nowych zastosowań terapeutycznych.
Badania wykazały, że w biologii mięśniaków obok jądrowych receptorów progesteronowych ważną rolę odgrywają błonowe receptory progesteronowe. Autorzy pracy sugerują, że przy farmakologicznym leczeniu mięśniaków obok SMRP można stosować leki modulujące szlaki TGFb/SMAD3.
Kierunki przyszłych badań:
- Modulatory receptorów progesteronowych
- Nowe drogi podawania leków
- Terapie personalizowane oparte na profilach genetycznych
- Zastosowanie w medycynie regeneracyjnej
Czy progesteron może być stosowany jako środek antykoncepcyjny?
Lek stosowany zgodnie z zaleceniami nie ma działania antykoncepcyjnego. Progesteron w monoterapii nie jest skutecznym środkiem antykoncepcyjnym, chociaż jest składnikiem niektórych preparatów antykoncepcyjnych w połączeniu z estrogenami.
Czy można stosować progesteron podczas ciąży?
Progesteron można bezpiecznie stosować w I trymestrze ciąży. Nie wykazuje działania maskulinizującego, wirylizującego, kortykosteroidowego i anabolicznego. Progesteron jako lek, jest stosowany w trakcie ciąży chociażby do zapobiegania poronieniu oraz porodu przedwczesnego. Związek jest bezpieczny do stosowania w I trymestrze ciąży.
Jak długo można stosować progesteron?
Lek Luteina 50 może być przyjmowany długotrwale. O długości terapii decyduje lekarz prowadzący. Czas leczenia zależy od wskazania i powinien być zawsze ustalany indywidualnie przez lekarza, często obejmuje kilka cykli miesiączkowych lub całą ciążę.
Czy progesteron wpływa na wagę ciała?
Progesteron może powodować zmniejszenie lub zwiększenie masy ciała. Wpływ na wagę jest indywidualny i może się różnić w zależności od pacjenta, dawki i sposobu podawania leku.
Czy można pić alkohol podczas stosowania progesteronu?
Zaleca się unikanie spożywania alkoholu podczas przyjmowania luteiny, ponieważ może on nasilać wybrane działania niepożądane, w tym między innymi: zaburzenia koncentracji i senność. Nie zaleca się spożywania alkoholu w momencie przyjmowania leków z progesteronem.
Kiedy powinno wystąpić krwawienie po teście progesteronowym?
Próba progesteronowa we wtórnym braku miesiączki: 50 mg 3–4 razy dziennie przez 5–7 dni. Krwawienie powinno wystąpić w ciągu 7–10 dni od zaprzestania podawania progesteronu. Brak krwawienia może wskazywać na głębsze zaburzenia hormonalne wymagające dalszej diagnostyki.
Czy mężczyźni mogą stosować progesteron?
Tak, progesteron ma zastosowanie również u mężczyzn, szczególnie w przypadku zaburzeń hormonalnych czy problemów z prostatą. Progesteron u mężczyzn odgrywa bardzo ważną rolę w zapobieganiu rozwojowi raka gruczołu krokowego. Jednak leczenie powinno odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza specjalisty.
Jakie są różnice między naturalnymi a syntetycznymi progestagenami?
Większość progestynów, lub syntetycznych progestagenów, takich jak octan medroksyprogesteronu, zwiększa ryzyko raka piersi u kobiet po menopauzie w połączeniu z estrogenem jako składnik menopauzalnej terapii hormonalnej. Połączenie naturalnego progesteronu doustnego lub atypowego progestynu dydrogesteronu z estrogenem wiązało się z mniejszym ryzykiem raka piersi niż progestyny plus estrogen.
Czy progesteron pomaga w leczeniu objawów menopauzy?
Tak, progesteron jest ważnym składnikiem hormonalnej terapii zastępczej. Leczenie menopauzy: u kobiet w okresie menopauzy z zachowaną macicą nie zaleca się stosowania estrogenu w monoterapii nieskojarzonej z innym postępowaniem. Leczenie należy uzupełnić o progesteron. Pomaga łagodzić objawy takie jak uderzenia gorąca, zaburzenia snu i zmiany nastroju.
Co się dzieje przy przedawkowaniu progesteronu?
Objawami przedawkowania są: zawroty głowy, uczucie zmęczenia, depresja. W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem. Po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu leku objawy te na ogół ustępują samoistnie.
Bibliografia
- Hipolito Rodrigues MA, Gompel A. Micronized progesterone, progestins, and menopause hormone therapy. Women Health. 2021;61(1):3-14. DOI: 10.1080/03630242.2020.1824956 PMID: 32957843
- Prior JC. Progesterone for treatment of symptomatic menopausal women. Climacteric. 2018;21(4):303-310. DOI: 10.1080/13697137.2018.1472567 PMID: 29962247