Pantoprazol – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Pantoprazol – lek z grupy inhibitorów pompy protonowej (IPP), który ulega aktywacji w środowisku kwaśnym. Działanie pantoprazolu, polega na blokowaniu “pompy” wytwarzającej kwas żołądkowy. W ten sposób zmniejsza się ilość kwasu w żołądku. Pantoprazol stosowany w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, w przebiegu zakażenia Helicobacter pylori (w terapii łączonej z antybiotykami), chorobie refluksowej przełyku oraz zapobieganiu jej nawrotom, w ochronie błony śluzowej żołądka i dwunastnicy u pacjentów stosujących długotrwale leki z grupy NLPZ oraz w chorobie Zollingera-Ellisona. Bez konsultacji z lekarzem stosować nie dłużej niż 4 tygodnie.
Możliwe działania niepożądane: biegunka, zaparcia lub wzdęcia, ból w nadbrzuszu, nudności, bóle głowy, reakcje alergiczne, takie jak wysypka skórna i świąd. Rzadko mogą wystąpić bóle stawów oraz suchość błony śluzowej jamy ustnej.
Uwaga: Pantoprazol należy przyjmować zwykle raz na dobę rano, na godzinę przed posiłkiem. Długotrwałe stosowanie leku może powodować zmniejszenie wchłaniania witaminy B12 i prowadzić do jej niedoborów.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Pantoprazol – kompleksowy przewodnik po jednym z najważniejszych leków gastroenorologicznych
Pantoprazol to jedna z najszerzej stosowanych substancji czynnych w leczeniu chorób związanych z nadmierną kwasowością żołądka. Ten nowoczesny inhibitor pompy protonowej rewolucjonizował terapię refluksu żołądkowo-przełykowego, choroby wrzodowej oraz wielu innych schorzeń przewodu pokarmowego. Jako pochodna benzimidazolu, pantoprazol skutecznie hamuje wydzielanie kwasu solnego w żołądku, zapewniając szybką ulgę w objawach i umożliwiając gojenie uszkodzonej błony śluzowej. W Polsce dostępny jest zarówno na receptę, jak i bez recepty w niższych dawkach, co czyni go jednym z najpopularniejszych leków stosowanych w gastroenterologii. Jego wysokie bezpieczeństwo stosowania, potwierdzona skuteczność kliniczna oraz szeroki zakres wskazań sprawiają, że pantoprazol jest często pierwszym wyborem lekarzy w leczeniu dolegliwości związanych z nadkwasotą żołądka. Substancja ta odgrywa kluczową rolę nie tylko w monoterapii, ale także w skojarzonych schematach leczenia, szczególnie w eradykacji bakterii Helicobacter pylori oraz w gastroprotekcji u pacjentów przyjmujących niesteroidowe leki przeciwzapalne.
Mechanizm działania pantoprazolu
Pantoprazol należy do grupy inhibitorów pompy protonowej (IPP), które działają na poziomie komórkowym w błonie śluzowej żołądka. Substancja ta jest prolekiem, co oznacza, że uaktywnia się dopiero w środowisku kwaśnym komórek okładzinowych żołądka. Po doustnym podaniu pantoprazol jest wchłaniany w jelicie cienkim i transportowany do komórek okładzinowych, gdzie w kwaśnym pH kanalików wydzielniczych ulega przekształceniu do formy aktywnej.
Kluczowym mechanizmem działania pantoprazolu jest nieodwracalne hamowanie enzymu zwanego pompą protonową (H+/K+-ATPaza). Enzym ten odpowiada za końcowy etap wydzielania kwasu solnego do światła żołądka poprzez transport jonów wodorowych. Pantoprazol łączy się kovalencyjnie z cysteiną – jednym z aminokwasów w strukturze pompy protonowej, co prowadzi do jej trwałego unieczynnienia.
Efektem działania pantoprazolu jest znaczące zmniejszenie wydzielania kwasu solnego, zarówno podstawowego jak i stymulowanego pokarmem. Wzrost pH soku żołądkowego z fizjologicznego poziomu około 1,5-2,0 do wartości 4-6 stwarza optymalne warunki dla gojenia się uszkodzonej błony śluzowej żołądka i dwunastnicy. Jednocześnie zmniejszenie kwasowości wpływa na zwiększenie wydzielania gastryny – hormonu regulującego wydzielanie kwasu żołądkowego.
Farmakokinetyka i właściwości leku
Pantoprazol po podaniu doustnym szybko się wchłania, osiągając maksymalne stężenie we krwi po około 2-2,5 godziny. Dostępność biologiczna leku wynosi około 77% dla postaci doustnej, natomiast po podaniu dożylnym osiąga 100%. Ważną cechą pantoprazolu jest to, że równoczesne spożycie pokarmu nie wpływa znacząco na wchłanianie leku, może jedynie nieznacznie opóźnić wystąpienie działania.
Lek wiąże się z białkami osocza w około 98% i ma objętość dystrybucji wynoszącą 0,15 l/kg. Pantoprazol jest metabolizowany głównie w wątrobie z udziałem enzymów cytochromu P450, a jego głównym metabolitem jest demetylopantoprazol. Metabolity są wydalane w około 80% przez nerki z moczem i w 20% z kałem. Działanie leku rozpoczyna się stosunkowo szybko, a pełny efekt terapeutyczny rozwija się zwykle w ciągu 3-5 dni regularnego stosowania.
Wskazania do stosowania pantoprazolu
Choroba refluksowa przełyku
Pantoprazol jest lekiem pierwszego wyboru w leczeniu choroby refluksowej przełyku (GERD), która polega na cofaniu się treści żołądkowej do przełyku. Schorzenie to objawia się przede wszystkim zgagą, regurgitacją, bólem zamostkowym oraz trudnościami w połykaniu. Dzięki zmniejszeniu kwasowości soku żołądkowego pantoprazol skutecznie łagodzi objawy i umożliwia gojenie się zapalenia błony śluzowej przełyku.
Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
W leczeniu choroby wrzodowej pantoprazol odgrywa fundamentalną rolę, zarówno w monoterapii jak i w schematach eradykacyjnych bakterii Helicobacter pylori. Zmniejszenie wydzielania kwasu solnego tworzy optymalne warunki dla gojenia się wrzodów oraz zapobiega ich nawrotom. Lek jest szczególnie skuteczny w przypadku wrzodów związanych z nadmierną kwasowością żołądka.
Zespół Zollingera-Ellisona
W tym rzadkim schorzeniu, spowodowanym guzem produkującym gastrynę (gastrinoma), pantoprazol stosuje się w wysokich dawkach w celu kontroli nadmiernego wydzielania kwasu żołądkowego. Leczenie rozpoczyna się zwykle od dawki 80 mg na dobę, która może być zwiększana do 160 mg w zależności od potrzeb klinicznych.
Gastroprotekcja
Pantoprazol jest szeroko stosowany jako lek ochronny u pacjentów przyjmujących długotrwale niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ). Dzięki zmniejszeniu kwasowości żołądka pantoprazol skutecznie zapobiega powstawaniu wrzodów trawiennych u osób z grupy zwiększonego ryzyka.
Dawkowanie i sposób przyjmowania
Wskazanie |
Dawka dorosłych |
Czas leczenia |
Uwagi |
Refluksowe zapalenie przełyku |
20-40 mg raz dziennie |
4-8 tygodni |
Dawkę można zwiększyć w ciężkich przypadkach |
Wrzody żołądka/dwunastnicy |
40 mg raz dziennie |
2-8 tygodni |
Kontrola endoskopowa zalecana |
Eradykacja H. pylori |
40 mg 2 razy dziennie |
7-14 dni |
W skojarzeniu z antybiotykami |
Zespół Zollingera-Ellisona |
80-160 mg dziennie |
Długotrwale |
Dawka dostosowana indywidualnie |
Gastroprotekcja NLPZ |
20 mg raz dziennie |
Przez cały okres stosowania NLPZ |
Profilaktycznie |
Pantoprazol należy przyjmować na godzinę przed posiłkiem, najlepiej rano przed śniadaniem. Tabletki dojelitowe należy połknąć w całości, popijając wodą – nie wolno ich żuć, kruszyć ani dzielić, ponieważ może to zniszczyć specjalną powłokę chroniącą substancję czynną przed działaniem kwasu żołądkowego.
Leczenie farmakologiczne schorzeń związanych z nadkwasotą
Inhibitory pompy protonowej w Polsce
W polskiej praktyce klinicznej oprócz pantoprazolu stosuje się również inne inhibitory pompy protonowej, takie jak:
- Omeprazol – pierwszy lek z tej grupy, nadal szeroko stosowany
- Esomeprazol – S-enancjomer omeprazolu o zwiększonej skuteczności
- Lansoprazol – charakteryzuje się szybkim początkiem działania
- Rabeprazol – wykazuje najmniej interakcji lekowych
Antagoniści receptorów H2
W leczeniu wspomagającym stosuje się także antagonistów receptorów histaminowych H2, takich jak:
- Ranitydyna (wycofana z obrotu ze względów bezpieczeństwa)
- Famotydyna – nadal dostępna i bezpieczna alternatywa
- Cimetydyna – najstarszy lek z tej grupy
Terapia skojarzona
W niektórych przypadkach, szczególnie przy nocnym przełamaniu kwasowości (nocturnal acid breakthrough), zaleca się łączenie inhibitorów pompy protonowej z antagonistami receptorów H2 przyjmowanymi wieczorem.
Eradykacja Helicobacter pylori z pantoprazolem
Terapia pierwszego wyboru
Zgodnie z aktualnymi wytycznymi Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, pantoprazol jest kluczowym składnikiem schematów eradykacyjnych H. pylori. Ze względu na wysoką oporność bakterii na klarytromycynę w Polsce (przekraczającą 20%), zaleca się następujące schematy:
Terapia poczwórna z bizmutem (14 dni):
- Pantoprazol 40 mg 2 razy dziennie
- Cytrynian bizmutu (Ulcamed) zgodnie z zaleceniami producenta
- Metronidazol 500 mg 3 razy dziennie
- Tetracyklina 500 mg 4 razy dziennie
Terapia poczwórna bez bizmutu (10-14 dni):
- Pantoprazol 40 mg 2 razy dziennie
- Amoksycylina 1000 mg 2 razy dziennie
- Klarytromycyna 500 mg 2 razy dziennie
- Metronidazol 500 mg 2 razy dziennie
Terapia drugiego wyboru
W przypadku niepowodzenia pierwszej linii leczenia stosuje się:
Terapię potrójną z lewofloksacyną (10-14 dni):
- Pantoprazol 40 mg 2 razy dziennie
- Amoksycylina 1000 mg 2 razy dziennie
- Lewofloksacyna 500 mg raz dziennie
Rola pantoprazolu w eradykacji
Pantoprazol w terapii eradykacyjnej pełni wieloraką funkcję. Po pierwsze, zmniejsza kwasowość żołądka, co zwiększa stabilność i dostępność biologiczną antybiotyków. Po drugie, wykazuje bezpośrednie działanie przeciwbakteryjne względem H. pylori. Po trzecie, przyspiesza gojenie owrzodzeń i zmniejsza objawy dyspeptyczne.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Bezwzględne przeciwwskazania
Głównym przeciwwskazaniem do stosowania pantoprazolu jest nadwrażliwość na substancję czynną lub inne składniki preparatu. Nie zaleca się również jednoczesnego stosowania z atazanawirem – lekiem przeciwwirusowym stosowanym w terapii HIV, ponieważ pantoprazol może znacząco zmniejszyć jego wchłanianie.
Względne przeciwwskazania i ostrożności
Szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów z:
- Ciężkimi zaburzeniami czynności wątroby
- Podejrzeniem lub rozpoznaniem nowotworu żołądka
- Niedoborem witaminy B12 w wywiadzie
- Czynnikami ryzyka osteoporozy
- Przyjmujących leki przeciwzakrzepowe
Ciąża i laktacja
Badania nie wykazały działania teratogennego pantoprazolu, jednak ze względu na ograniczone dane zaleca się ostrożność w okresie ciąży. Lek przenika do mleka matki, dlatego w okresie karmienia piersią powinien być stosowany tylko wtedy, gdy korzyść dla matki przewyższa potencjalne ryzyko dla dziecka.
Monitorowanie w czasie leczenia
U pacjentów stosujących pantoprazol długotrwale zaleca się okresowe kontrole:
- Poziomu magnezu w surowicy (po 3 miesiącach leczenia)
- Stężenia witaminy B12 (po roku terapii)
- Densytometrii u osób z ryzykiem osteoporozy
- Funkcji wątroby u pacjentów z zaburzeniami hepatologicznymi
Działania niepożądane i bezpieczeństwo długotrwałego stosowania
Najczęstsze działania niepożądane
Pantoprazol jest ogólnie dobrze tolerowany, a działania niepożądane występują stosunkowo rzadko. Do najczęstszych należą:
- Zaburzenia żołądkowo-jelitowe: ból brzucha (6%), biegunka (9%), wzdęcia (4%), nudności (7%), wymioty (4%)
- Objawy neurologiczne: bóle głowy, zawroty głowy
- Zaburzenia skórne: wysypka, świąd
- Zmiany w badaniach laboratoryjnych: wzrost enzymów wątrobowych
Działania niepożądane długotrwałego stosowania
Długotrwałe stosowanie pantoprazolu (powyżej roku) może wiązać się z szeregiem powikłań wynikających z przewlekłego zmniejszenia kwasowości żołądka:
Niedobory składników odżywczych:
- Witamina B12: Zmniejszenie kwasowości utrudnia uwolnienie kobalaminy z białek pokarmowych
- Magnez: Może wystąpić ciężka hipomagnezemia objawiająca się zmęczeniem, tężyczką, drgawkami
- Wapń: Zaburzenie wchłaniania może prowadzić do osteoporozy
- Żelazo: Niedobór może skutkować niedokrwistością z niedoboru żelaza
Zwiększone ryzyko zakażeń:
- Clostridium difficile – bakteria odpowiedzialna za rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego
- Pneumonie – szczególnie u pacjentów hospitalizowanych
- Zakażenia przewodu pokarmowego – w wyniku zmniejszenia naturalnej bariery kwasowej
Osteoporoza i złamania: Długotrwałe stosowanie pantoprazolu może zwiększać ryzyko złamań kości biodrowej, nadgarstka i kręgosłupa, szczególnie u osób starszych. Mechanizm ten związany jest z zaburzeniem wchłaniania wapnia oraz niedoborem witaminy B12 wpływającej na metabolizm kostny.
Zespół odstawienia
Po długotrwałym stosowaniu pantoprazolu może wystąpić tak zwany rebound – nadmierne wydzielanie kwasu żołądkowego po odstawieniu leku. Dlatego zaleca się stopniowe zmniejszanie dawki przed całkowitym zaprzestaniem terapii.
Interakcje lekowe
Klinicznie istotne interakcje
Pantoprazol jest uważany za inhibitor pompy protonowej o najmniejszej liczbie interakcji lekowych, co czyni go bezpiecznym wyborem u pacjentów przyjmujących wiele leków jednocześnie. Jednak niektóre interakcje wymagają szczególnej uwagi:
Leki przeciwzakrzepowe:
- Warfaryna, fenprokumon – zaleca się monitorowanie INR
- Klopidogrel – może wystąpić zmniejszenie działania przeciwpłytkowego
Leki przeciwgrzybicze:
- Ketokonazol, itrakonazol, pozakonazol – zmniejszenie wchłaniania ze względu na zależność od kwaśnego pH
Leki przeciwwirusowe:
- Atazanawir – przeciwwskazane jednoczesne stosowanie
- Inne inhibitory proteazy HIV – wymagana ostrożność
Leki o zmniejszonej skuteczności
Ze względu na wzrost pH soku żołądkowego pantoprazol może zmniejszać wchłanianie leków zależnych od kwaśnego środowiska:
- Sole żelaza
- Digoksyna
- Erlotynib
- Niektóre antybiotyki
Bezpieczne kombinacje
Pantoprazol nie wykazuje klinicznie istotnych interakcji z:
- Antybiotykami stosowanymi w eradykacji H. pylori (amoksycylina, klarytromycyna, metronidazol)
- Lekami zobojętniającymi kwas żołądkowy
- Większością leków metabolizowanych przez cytochrom P450
Dostępne preparaty z pantoprazolem w Polsce
Na polskim rynku dostępnych jest wiele preparatów zawierających pantoprazol, zarówno oryginalnych jak i generycznych:
Preparaty dostępne bez recepty (20 mg):
- Controloc Control
- Nolpaza Control
- Anesteloc Max
- Contix ZRD
Preparaty dostępne na receptę:
- Controloc (20 mg, 40 mg)
- Nolpaza (20 mg, 40 mg)
- Pantoprazol Krka
- Pantoprazol Teva
- Pantopraz
- IPP (20 mg, 40 mg)
Postaci dożylne:
- Controloc i.v.
- Pantoprazol SUN
- IPP i.v.
Czy pantoprazol można stosować długotrwale?
Pantoprazol może być stosowany długotrwale pod kontrolą lekarza. Jednak zaleca się używanie najmniejszej skutecznej dawki przez najkrótszy możliwy czas. Przy leczeniu trwającym dłużej niż rok konieczne jest monitorowanie poziomu magnezu, witaminy B12 oraz gęstości kości.
Jak długo można przyjmować pantoprazol bez recepty?
Preparaty bez recepty można stosować maksymalnie przez 14 dni i nie częściej niż 3 razy w roku. Jeśli objawy nie ustąpią lub nawracają, konieczna jest konsultacja z lekarzem.
Czy pantoprazol może powodować uzależnienie?
Pantoprazol nie powoduje uzależnienia w klasycznym rozumieniu, jednak po długotrwałym stosowaniu może wystąpić zespół odstawienia objawiający się nasileniem objawów kwasozależnych. Dlatego zaleca się stopniowe zmniejszanie dawki.
Kiedy pantoprazol zaczyna działać?
Pierwsze efekty działania mogą być zauważalne już po kilku godzinach, jednak pełne działanie przeciwkwasowe rozwija się zwykle w ciągu 3-5 dni regularnego stosowania. W przypadku gojenia wrzodów efekt może być widoczny po kilku tygodniach.
Czy można łączyć pantoprazol z alkoholem?
Nie zaleca się łączenia pantoprazolu z alkoholem, ponieważ etanol może nasilać wydzielanie kwasu żołądkowego i podrażniać błonę śluzową żołądka, co zmniejsza skuteczność leczenia.
Czy pantoprazol wpływa na prowadzenie pojazdu?
Pantoprazol zwykle nie wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów. Jednak w przypadku wystąpienia zawrotów głowy lub zaburzeń widzenia należy powstrzymać się od prowadzenia i obsługiwania maszyn.
Jakie badania należy wykonywać w trakcie długotrwałego leczenia?
Przy leczeniu dłuższym niż 3 miesiące zaleca się kontrolę poziomu magnezu w surowicy. Po roku terapii wskazane jest oznaczenie stężenia witaminy B12. U osób z ryzykiem osteoporozy pomocna może być densytometria.
Czy pantoprazol można stosować w ciąży?
Pantoprazol może być stosowany w ciąży tylko wtedy, gdy korzyść dla matki przewyższa potencjalne ryzyko dla płodu. Decyzję o leczeniu powinien podjąć lekarz po dokładnej ocenie stanu klinicznego.
Co zrobić po przedawkowaniu pantoprazolu?
Przypadki przedawkowania pantoprazolu są rzadkie i zwykle nie powodują poważnych objawów. W przypadku przyjęcia bardzo dużej dawki zaleca się obserwację pacjenta i leczenie objawowe. Nie ma specyficznego antidotum.
Czy pantoprazol można łączyć z probiotykami?
Tak, łączenie pantoprazolu z probiotykami może być korzystne, szczególnie w trakcie antybiotykoterapii. Probiotyki mogą pomóc w utrzymaniu prawidłowej flory bakteryjnej jelit oraz zmniejszyć ryzyko biegunki związanej z antybiotykami.
Bibliografia
- Fitton A, Wiseman L. Pantoprazole. A review of its pharmacological properties and therapeutic use in acid-related disorders. Drugs. 1996;51(3):460-482. DOI: 10.2165/00003495-199651030-00012 PMID: 8882382
- Cheer SM, Prakash A, Faulds D, Lamb HM. Pantoprazole: an update of its pharmacological properties and therapeutic use in the management of acid-related disorders. Drugs. 2003;63(1):101-133. DOI: 10.2165/00003495-200363010-00006 PMID: 12487624