Oksykodon – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Oksykodon – silny, opioidowy lek przeciwbólowy należący do narkotycznych leków przeciwbólowych. Wykazuje również działanie uspokajające. Mechanizm działania oksykodonu nie jest do końca poznany, ale ma on powiązanie z pobudzaniem receptorów opioidowych, które znajdują się w organizmie. Wskazaniem do stosowania oksykodonu jest leczenie bólu o nasileniu od umiarkowanego do silnego. Lek sprawdza się we wszystkich typach bólu przewlekłego, takich jak ból neuropatyczny, trzewny, nowotworowy i neuropatyczny.
Oksykodon dostępny jest w postaci doustnej i dożylnej. Dawkowanie i postać leku dobiera się indywidualnie do stanu pacjenta i nasilenia bólu. Lek należy stosować możliwie jak najkrócej. W przypadku, kiedy leczenie oksykodonem nie jest już konieczne, zaleca się stopniowe zmniejszanie dawki leku, aby uniknąć objawów odstawienia.
Możliwe działania niepożądane: zmniejszenie apetytu, utrata apetytu, zaparcia, nudności, wymioty, ból brzucha, biegunka, suchość w jamie ustnej, czkawka, niestrawność, osłabienie, zmiany nastroju i osobowości, niepokój, nadmierna aktywność psychoruchowa, bezsenność, splątanie, uspokojenie polekowe, ból głowy, zawroty głowy, drżenie mięśniowe, duszność, świąd, wysypka, nadmierna potliwość, bolesne oddawanie moczu, nagłe parcie na pęcherz.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Oksykodon – silny opioid w leczeniu przewlekłego bólu
Oksykodon to jeden z najważniejszych leków przeciwbólowych stosowanych w nowoczesnej medycynie, szczególnie w przypadkach wymagających skutecznego leczenia silnego bólu przewlekłego. Ta półsyntetyczna pochodna tebainy, po raz pierwszy zsyntetyzowana w 1916 roku w Niemczech, stała się kluczowym elementem terapii bólowej w onkologii, medycynie paliatywnej oraz leczeniu przewlekłego bólu nienowotworowego. Oksykodon wyróżnia się na tle innych opioidów swoim unikalnym profilem farmakokinetycznym – charakteryzuje się wysoką biodostępnością po podaniu doustnym (60-87%), przewidywalnym metabolizmem oraz możliwością dawkowania co 12 godzin w przypadku preparatów o przedłużonym uwalnianiu. W przeciwieństwie do morfiny, oksykodon wykazuje lepszą tolerancję ze strony pacjentów, rzadziej powodując halucynacje czy majaczenia, co czyni go szczególnie wartościowym w długotrwałej terapii. Jego działanie opiera się na selektywnym pobudzaniu receptorów opioidowych typu μ (mi), κ (kappa) i δ (delta), przy czym największe powinowactwo wykazuje do receptorów μ, odpowiedzialnych za efekt przeciwbólowy. Preparat dostępny jest w Polsce wyłącznie na receptę ścisłego zarachowania (Rpw) i wymaga szczególnej ostrożności w stosowaniu ze względu na potencjał uzależniający oraz ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych, w tym depresji oddechowej.
Mechanizm działania oksykodonu
Oksykodon jako silny agonista receptorów opioidowych działa poprzez wiązanie się z receptorami znajdującymi się w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym. Po związaniu z receptorem następuje wymiana guanozyny difosforanu (GDP) na guanozyny trifosforanu (GTP) w podjednostce G-alfa białka G, co prowadzi do zahamowania adenylilo cyklazy i zmniejszenia wewnątrzkomórkowego stężenia cyklicznego adenozyny monofosforanu (cAMP).
Ten kaskadowy mechanizm sygnałowy powoduje zahamowanie uwalniania neuroprzekaźników bólu, w tym acetylocholiny, dopaminy, kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), noradrenaliny oraz substancji P. Dodatkowo dochodzi do hiperpolaryzacji i zmniejszenia pobudliwości neuronów w ośrodkowym układzie nerwowym.
Oksykodon wykazuje interesującą właściwość – przy tym samym stężeniu we krwi, koncentracja niezwiązanej substancji czynnej w mózgu jest sześciokrotnie wyższa niż w przypadku morfiny, co tłumaczy jego wysoką skuteczność przeciwbólową.
Właściwości farmakokinetyczne
Wchłanianie i dystrybucja
Biodostępność oksykodonu po podaniu doustnym wynosi od 60 do 87%, przy czym standardowy posiłek nie wpływa na wchłanianie leku. Początek działania następuje w ciągu 10-30 minut dla preparatów o natychmiastowym uwalnianiu i około 1 godziny dla preparatów o kontrolowanym uwalnianiu.
Objętość dystrybucji wynosi 2,6 L/kg, a wiązanie z białkami osocza około 45%. Okres półtrwania wynosi 3-5 godzin, a stałe stężenie w osoczu osiągane jest w ciągu 24-36 godzin.
Metabolizm i eliminacja
Oksykodon metabolizowany jest głównie w wątrobie przez enzymy cytochromu P450:
- CYP3A4 – główny szlak metaboliczny, prowadzący do powstania noroksykodonu
- CYP2D6 – odpowiedzialny za przekształcenie do oksymorfonu, który wykazuje jeszcze większe powinowactwo do receptorów μ-opioidowych
Metabolity są wydalane z organizmu głównie przez nerki, a klirens wynosi 0,8 L/min.
Wskazania do stosowania oksykodonu
Ból nowotworowy
Oksykodon jest zalecany jako alternatywa dla doustnej morfiny w leczeniu umiarkowanego do silnego bólu nowotworowego u dorosłych. Badania kliniczne potwierdzają jego skuteczność w kontroli bólu onkologicznego, przy czym profil toksyczności wydaje się korzystniejszy niż morfiny, ze szczególnie mniejszą częstością występowania działań niepożądanych ze strony ośrodkowego układu nerwowego.
Przewlekły ból nienowotworowy
W przypadku przewlekłego bólu nienowotworowego oksykodon stosuje się gdy:
- Inne metody leczenia bólu okazały się nieskuteczne
- Pacjent nie toleruje alternatywnych terapii
- Ból ma charakter neuropatyczny lub nociceptywny o dużym nasileniu
Zespół niespokojnych nóg
Oksykodon jest wskazany w leczeniu objawowym II rzutu u pacjentów z idiopatycznym zespołem niespokojnych nóg o nasileniu od ciężkiego do bardzo ciężkiego, po wykazaniu nieskuteczności leczenia dopaminergicznego.
Dostępne postacie i dawkowanie
Postać leku |
Dostępne dawki |
Częstość podawania |
Tabletki o natychmiastowym uwalnianiu |
5, 10, 15, 20, 30 mg |
Co 4-6 godzin |
Tabletki o przedłużonym uwalnianiu |
5, 10, 20, 40, 80 mg |
Co 12 godzin |
Zasady dawkowania
U pacjentów nieleczonych wcześniej opioidami:
- Dawka początkowa: 5-10 mg co 12 godzin (preparaty o przedłużonym uwalnianiu)
- Młodzież powyżej 12 lat: zwykle 10 mg co 12 godzin
Konwersja z innych opioidów:
- Stosunek ekwiwalencji oksykodon:morfina wynosi około 1:1,5-2
- Konwersja powinna być przeprowadzana ostrożnie z uwzględnieniem tolerancji krzyżowej
Dawki terapeutyczne:
- Ból nienowotworowy: zwykle wystarcza 40 mg/dobę
- Ból nowotworowy: często wymaga 80-120 mg/dobę, w wyjątkowych przypadkach do 400 mg/dobę
Leczenie farmakologiczne bólu z wykorzystaniem oksykodonu
Nowoczesne podejście do farmakoterapii bólu opiera się na koncepcji drabiny analgetycznej WHO, gdzie oksykodon zajmuje pozycję na najwyższym – trzecim szczeblu. W polskiej praktyce klinicznej oksykodon często stosuje się jako alternatywę dla morfiny, szczególnie u pacjentów słabo tolerujących ten ostatni lek.
W terapii bólu przewlekłego oksykodon może być łączony z innymi grupami leków przeciwbólowych:
Koadiuanty analgetyczne:
- Gabapentyna i pregabalina – w bólu neuropatycznym
- Amitryptylina lub duloksetyna – w bólu o komponencie neuropatycznym
- Ketamina w małych dawkach – w przypadkach opornego bólu
- Paracetamol i metamizol – jako terapia uzupełniająca
Preparaty kombinowane dostępne w Polsce:
- Targin – kombinacja oksykodonu z naloksonem, zapobiegająca zaparciom
- Kombinacje z paracetamolem lub kwasem acetylosalicylowym
Skuteczność terapii wymaga indywidualnego dopasowania dawki poprzez stopniową titrację, począwszy od najniższej skutecznej dawki. Ważne jest monitorowanie nie tylko intensywności bólu, ale także jakości życia i funkcjonowania pacjenta.
Działania niepożądane
Najczęstsze działania niepożądane (>5% pacjentów)
- Zaparcia – występują u nawet 2/3 pacjentów stosujących opioidy
- Nudności i wymioty – szczególnie na początku terapii
- Senność i zawroty głowy
- Suchość w jamie ustnej
- Świąd skóry
- Nadmierne pocenie się
- Osłabienie
Poważne działania niepożądane
- Depresja oddechowa – potencjalnie zagrażająca życiu
- Hipotonia – szczególnie u pacjentów wrażliwych
- Zaburzenia świadomości – od sedacji po majaczenie
- Zatrzymanie moczu
- Zwiększenie ciśnienia w przewodach żółciowych
Interakcje lekowe i przeciwwskazania
Istotne interakcje lekowe
Inhibitory CYP3A4 mogą zwiększać stężenie oksykodonu:
- Antybiotyki makrolidowe (klarytromycyna, erytromycyna)
- Leki przeciwgrzybicze (ketokonazol, itrakonazol)
- Sok grejpfrutowy
- Cymetydyna
Induktory CYP3A4 zmniejszają stężenie oksykodonu:
- Rifampicyna
- Karbamazepina
- Ziele dziurawca
- Fenytoina
Szczególnie niebezpieczne kombinacje:
- Benzodiazepiny – zwiększone ryzyko depresji oddechowej
- Alkohol – znaczące nasilenie działania depresyjnego
- Inhibitory MAO – ryzyko zespołu serotoninowego
Przeciwwskazania bezwzględne
- Nadwrażliwość na oksykodon lub inne opioidy
- Ciężka depresja oddechowa z hiperkapnią lub bez niej
- Ciężka przewlekła obturacyjna choroba płuc
- Ciężka astma oskrzelowa
- Niedrożność porażenna jelit
- Serce płucne
Przeciwwskazania względne i środki ostrożności
- Niewydolność wątroby lub nerek
- Niedoczynność tarczycy
- Choroba Addisona
- Łagodny rozrost gruczołu krokowego
- Podwyższone ciśnienie śródczaszkowe
- Padaczka
- Wiek podeszły
Szczególne populacje pacjentów
Ciąża i laktacja
Stosowanie oksykodonu w ciąży może powodować zespół odstawienia opioidów u noworodka, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu. U kobiet karmiących piersią oksykodon przenika do mleka matki, co może powodować sedację i depresję oddechową u dziecka.
Pacjenci w podeszłym wieku
U osób starszych zaleca się rozpoczynanie terapii od dawki stanowiącej 1/3 do 1/2 standardowej dawki dla dorosłych, z ostrożną titracją w górę.
Niewydolność narządowa
- Niewydolność nerek: przy klirensie kreatyniny <30 mL/min zaleca się redukcję dawki do 50-75%
- Niewydolność wątroby: konieczna redukcja dawki początkowej i uważne monitorowanie
Uzależnienie i nadużywanie
Oksykodon charakteryzuje się wysokim potencjałem uzależniającym. Ryzyko uzależnienia jest większe gdy:
- Lek stosowany jest w celach innych niż medyczne
- Podawany jest dożylnie w dużych dawkach
- Pacjent ma wcześniejszą historię uzależnień
Objawy zespołu odstawienia:
- Ziewanie, rozszerzenie źrenic
- Łzawienie, wyciek z nosa
- Drżenie, nadmierne pocenie się
- Lęk, pobudzenie
- Bóle mięśni i bezsenność
Przedawkowanie i leczenie
Objawy przedawkowania
- Zwężenie źrenic (miosis)
- Depresja oddechowa
- Bradykardia i hipotonia
- Senność postępująca do śpiączki
- Zimna, wilgotna skóra
- Osłabienie napięcia mięśniowego
Leczenie przedawkowania
Podstawowym antidotum jest nalokson, przy czym może być konieczne powtarzanie dawek ze względu na krótszy okres działania naloksonu (30-120 minut) w porównaniu z oksykodonem.
Bezpieczeństwo stosowania
Monitoring pacjenta
Pacjenci przyjmujący oksykodon wymagają regularnego monitorowania:
- Intensywności bólu (skala VAS lub NRS)
- Funkcji oddechowej i krążenia
- Stanu świadomości
- Funkcji jelitowo-żółciowej
- Objawów uzależnienia lub nadużywania
Programa REMS
FDA wymaga od producentów oksykodonu udziału w programie Risk Evaluation and Mitigation Strategy (REMS), mającym na celu zapewnienie bezpiecznego stosowania opioidów.
Czy oksykodon jest bezpieczny w długotrwałym stosowaniu?
Oksykodon może być bezpiecznie stosowany długotrwale pod ścisłym nadzorem lekarskim. Kluczowe jest regularne monitorowanie skuteczności i działań niepożądanych oraz ocena ryzyka uzależnienia. Badania pokazują, że u pacjentów leczonych zgodnie ze wskazaniami medycznymi ryzyko uzależnienia jest relatywnie niskie.
Jakie są różnice między oksykodonem a morfiną?
Główne różnice to wyższa biodostępność oksykodonu po podaniu doustnym (60-87% vs 30-40% dla morfiny), rzadsze występowanie halucynacji i majaczenia oraz bardziej przewidywalny metabolizm. Oksykodon jest około 1,5-2 razy silniejszy od morfiny przy podaniu doustnym.
Czy można prowadzić samochód podczas stosowania oksykodonu?
Na początku leczenia oraz przy zmianie dawki oksykodon może znacznie wpływać na zdolność prowadzenia pojazdów. Po ustabilizowaniu terapii niektórzy pacjenci mogą otrzymać zgodę lekarza na prowadzenie pojazdu, jednak zawsze wymaga to indywidualnej oceny.
Jak radzić sobie z zaparciami podczas terapii oksykodonem?
Zaparcia to najczęszy skutek uboczny terapii opioidami. Zaleca się profilaktyczne stosowanie preparatów przeczyszczających, zwiększenie spożycia błonnika i płynów oraz aktywność fizyczną w miarę możliwości. W ciężkich przypadkach dostępne są specjalne leki na zaparcia opioidowe.
Co robić w przypadku zapomnienia dawki?
Jeśli pacjent zapomniał zażyć dawkę, powinien ją przyjąć najszybciej jak to możliwe. Jeżeli zbliża się pora następnej dawki, należy pominąć zapominaną dawkę. Nigdy nie należy podwajać dawki, aby nadrobić pominiętą.
Czy oksykodon można łączyć z alkoholem?
Absolutnie nie. Kombinacja oksykodonu z alkoholem może prowadzić do groźnej dla życia depresji oddechowej, śpiączki, a nawet zgonu. Alkohol nasila działanie depresyjne oksykodonu na ośrodkowy układ nerwowy.
Jak długo oksykodon pozostaje w organizmie?
Oksykodon ma okres półtrwania 3-5 godzin, ale może być wykrywalny w moczu przez 3-4 dni, a w testach włosów nawet do 90 dni. Czas eliminacji zależy od wielu czynników, w tym funkcji wątroby i nerek pacjenta.
Czy istnieją naturalne alternatywy dla oksykodonu?
Choć niektóre naturalne substancje mogą wykazywać działanie przeciwbólowe, żadna z nich nie dorównuje skuteczności oksykodonu w leczeniu silnego bólu. Alternatywne metody jak akupunktura, fizjoterapia czy techniki relaksacyjne mogą być pomocne jako terapia uzupełniająca, ale nie zastępująca.
Co oznacza „lek opioidowy III stopnia”?
Oznacza to, że oksykodon należy do najsilniejszej grupy leków przeciwbólowych w klasyfikacji WHO. Leki I stopnia to nieopioidowe analgetyki (paracetamol, ibuprofen), II stopnia to słabe opioidy (kodeina, tramadol), a III stopnia to silne opioidy stosowane w najtrudniejszych przypadkach bólu.
Bibliografia
- „Oxycodone: a pharmacological and clinical review” – Ordóñez Gallego A. et al. – Clinical and Translational Oncology (2007) – DOI: 10.1007/s12094-007-0057-9
- „A review of oxycodone’s clinical pharmacokinetics and pharmacodynamics” – Poyhia R. et al. – Journal of Pain and Symptom Management (1993) – DOI: 10.1016/0885-3924(93)90101-Z