Nystatyna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Nystatyna – antybiotyk o działaniu przeciwgrzybiczym. Mechanizm działania nystatyny polega na wiązaniu się leku ze składnikami sterolowymi błony cytoplazmatycznej grzyba, co prowadzi do zaburzenia procesów metabolicznych i w konsekwencji do obumarcia komórki grzyba. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie grzybicy jamy ustnej, przewodu pokarmowego oraz grzybicy pochwy i sromu.
Nystatyna dostępna jest w postaci tabletek dojelitowych, tabletek/globulek dopochwowych, maści dopochwowej oraz granulatu do sporządzania zawiesiny doustnej.
Możliwe działania niepożądane: Nystatyna jest lekiem, który jest dobrze tolerowany przez pacjentów. Najczęściej mogą pojawić się miejscowe podrażnienia skóry i błon śluzowych. Rzadko: nudności, wymioty i biegunka.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Nystatyna – kompletny przewodnik po antybiotyku przeciwgrzybiczym
Nystatyna to jeden z najważniejszych i najczęściej stosowanych antybiotyków przeciwgrzybiczych w medycynie współczesnej. Odkryta w 1950 roku przez Elizabeth Lee Hazen i Rachel Fuller Brown, substancja ta od ponad 70 lat odgrywa kluczową rolę w leczeniu infekcji grzybiczych, szczególnie tych wywołanych przez drożdżaki z rodzaju Candida. Jako antybiotyk polienowy, nystatyna działa selektywnie na grzyby, nie wpływając na bakterie czy wirusy, co czyni ją bezpiecznym i skutecznym środkiem terapeutycznym. Jest dostępna w różnych postaciach farmaceutycznych – od zawiesin doustnych, przez tabletki dojelitowe, aż po preparaty dopochwowe, co pozwala na dopasowanie leczenia do konkretnych potrzeb pacjenta. Dzięki swojemu miejscowemu działaniu i minimalnemu wchłanianiu do krwiobiegu, nystatyna charakteryzuje się wysokim profilem bezpieczeństwa, co sprawia, że może być stosowana nawet w długotrwałych terapiach.
Historia i odkrycie nystatyny
Nystatyna została odkryta w 1950 roku przez dwoje naukowców: Elizabeth Lee Hazen i Rachel Fuller Brown. Elizabeth Hazen, zajmująca się badaniem mikroorganizmów glebowymi oraz ich aktywnością przeciwgrzybiczą, podczas analizy gleby na farmie swojego przyjaciela odkryła obiecujące mikroorganizmy, które nazwała od nazwiska właściciela farmy – Streptomyces noursei. Rachel Brown natomiast wyizolowała z próbek otrzymanych od Elizabeth Hazen substancje przeciwgrzybicze, w tym właśnie nystatynę.
Nystatyna była pierwszym antybiotykiem przeciwgrzybiczym, który okazał się bezpieczny i skuteczny w leczeniu chorób o etiologii grzybiczej u ludzi. Po raz pierwszy wprowadzono ją na rynek w 1964 roku, od tego czasu stała się jednym z podstawowych leków w terapii przeciwgrzybiczej.
Mechanizm działania
Nystatyna działa poprzez wiązanie ze składnikami sterolowymi (głównie ergosterolem) błony cytoplazmatycznej wrażliwych grzybów. Powoduje to powstanie porów i kanalików, a tym samym zaburzenie ochronnej funkcji błony komórkowej, wydostanie się na zewnątrz składników komórki, przerwanie procesów metabolicznych i w efekcie – obumarcie komórki grzyba.
Ergosterol jest kluczowym składnikiem błon komórkowych grzybów, podobnie jak cholesterol w komórkach zwierzęcych. Jednym ze steroidów, które tworzą błonę komórkową grzybów jest ergosterol. Nie występuje on w błonach komórek zwierzęcych, tak więc leki przeciwgrzybicze wpływające na jego przemiany są bezpieczne dla człowieka.
Mechanizm ten sprawia, że nystatyna:
- Działa selektywnie – atakuje tylko grzyby, nie wpływając na komórki człowieka
- Powoduje szybką śmierć patogenów poprzez destabilizację błony komórkowej
- Jest skuteczna przeciwko szerokiem spektrum grzybów drożdżopodobnych
Spektrum działania przeciwgrzybiczego
Nystatyna wykazuje działanie grzybostatyczne i grzybobójcze na Candida spp., Blastomyces dermatitidis, Coccidioides immitis, Cryptococcus neoformans, Histoplasma capsulatum, Aspergillus fumigatus, Rhodotula spp. Nie wykazuje natomiast działania na dermatofity, bakterie, wirusy i pierwotniaki.
Grzyby wrażliwe na nystatynę:
- Candida spp. (w tym Candida albicans) – najważniejszy cel terapeutyczny
- Cryptococcus neoformans – powoduje infekcje u osób immunosupresyjnych
- Blastomyces dermatitidis – wywołuje blastomykozę
- Coccidioides immitis – sprawca kokcydioidomykozy
- Histoplasma capsulatum – powoduje histoplazmozę
- Aspergillus fumigatus – jeden z gatunków aspergilli
- Rhodotula spp. – drożdżaki o różowej barwie
Ograniczenia spektrum działania:
Nystatyna w małych stężeniach działa fungistatycznie, co oznacza, że hamuje rozwój drobnoustrojów grzybiczych, natomiast w większych doprowadza do ich zniszczenia działając grzybobójczo. Nie działa jednak na dermatofity, bakterie, wirusy ani pierwotniaki.
Właściwości farmakokinetyczne
Nystatyna nie wchłania się z przewodu pokarmowego, powierzchni skóry i błon śluzowych. Po podaniu doustnym enzymy trawienne przewodu pokarmowego nie wpływają na jej aktywność. Wydalana jest z kałem, prawie w całości w postaci nie zmienionej.
Kluczowe właściwości farmakokinetyczne:
- Brak wchłaniania systemowego – działa wyłącznie miejscowo
- Stabilność – nie jest rozkładana przez enzymy trawienne
- Wydalanie – usuwana z organizmu w niezmienionej postaci z kałem
- Czas działania – Działanie terapeutyczne występuje po 24-72 godzinach od podania
Ta charakterystyka farmakokinetyczna sprawia, że nystatyna:
- Ma wysokie stężenia w miejscu działania
- Nie wywołuje działań niepożądanych systemowych
- Jest bezpieczna przy długotrwałym stosowaniu
- Nie wpływa na mikrobiom poza miejscem aplikacji
Postacie farmaceutyczne i preparaty dostępne w Polsce
Nystatyna dostępna jest w następujących postaciach: tabletki dojelitowe, tabletki dopochwowe, granulat do sporządzania zawiesiny doustnej i do stosowania w jamie ustnej.
Preparaty dostępne na polskim rynku:
Preparat |
Postać |
Stężenie |
Zastosowanie |
Nystatyna Teva |
Granulat do zawiesiny |
100 000 j.m./ml |
Jama ustna, przewód pokarmowy |
Nystatyna Teva |
Tabletki dojelitowe |
500 000 j.m. |
Przewód pokarmowy |
Nystatyna VP |
Tabletki dopochwowe |
100 000 j.m. |
Grzybica pochwy |
Nystapol |
Zawiesina doustna |
100 000 j.m./ml |
Jama ustna |
Nyscandin |
Zawiesina doustna |
100 000 j.m./ml |
Jama ustna |
Przygotowanie zawiesiny:
Dodać przegotowanej, chłodnej wody do kreski znajdującej się na butelce, a następnie wstrząsnąć do uzyskania zawiesiny (28 ml). Trwałość przygotowanej zawiesiny wynosi 7 dni. Przed każdym użyciem należy dokładnie wstrząsnąć butelką.
Wskazania do stosowania
Grzybice przewodu pokarmowego
w leczeniu grzybic przewodu pokarmowego oraz w ich profilaktyce, u chorych leczonych dużymi dawkami antybiotyków lub kortykosteroidów
Grzybice jamy ustnej
Nystatyna na afty, pleśniawki i zajady występuje zaś w formie zawiesiny, którą można przyrządzić samodzielnie w domu na bazie przepisanego przez lekarza granulatu. Najczęstsze wskazania to:
- Pleśniawki błon śluzowych dziąseł
- Kandydoza języka
- Zapalenie czerwieni wargowej o etiologii grzybiczej
- Afty pochodzenia grzybiczego
Grzybice układu moczowo-płciowego
Preparat jest wskazany w miejscowym leczeniu grzybicy pochwy i sromu. Stosuje się w formie tabletek dopochwowych w przypadku:
- Kandydozy pochwy
- Grzybicy sromu
- Nawracających infekcji intymnych
Profilaktyka przeciwgrzybicza
profilaktyka grzybic u pacjentów leczonych dużymi dawkami antybiotyków bądź kortykosteroidów jest szczególnie ważna u:
- Pacjentów poddawanych antybiotykoterapii szerokospektrowej
- Osób otrzymujących kortykosteroidy
- Chorych z obniżoną odpornością
- Pacjentów po chemioterapii
Dawkowanie i sposób stosowania
Grzybice jamy ustnej
Pleśniawki jamy ustnej: 100 000 j.m. 4 razy na dobę. Im dłużej przed połknięciem zawiesina pozostanie w jamie ustnej w kontakcie z zakażonym miejscem, tym skuteczność leku będzie większa.
Sposób aplikacji:
- Płukanie jamy ustnej zawesiną
- Lek Nystatyna Teva może być także stosowany zewnętrznie, do pędzlowania jamy ustnej 2 do 3 razy na dobę
- U niemowląt – wkraplanie bezpośrednio do ust
Leczenie doustne grzybic przewodu pokarmowego
Dorośli:
Leczenie doustne: do 6 000 000 j.m./dobę, profilaktycznie (z antybiotykami): do 1 500 000 j.m./dobę.
Dzieci:
U dzieci maksymalna dawka: 2 000 000 j.m./dobę.
Leczenie dopochwowe
Leczenie dopochwowe: od 100 000 do 200 000 j.m./dobę. Podawana jest dopochwowo w formie specjalnych tabletek, zazwyczaj 1-2 tabletki na dobę. Leczenie zazwyczaj powinno trwać 14 dni.
Czas trwania leczenia
Leczenie grzybicy jamy ustnej nystatyną zwykle trwa od 7 do 14 dni, ale czas trwania może być dostosowany przez lekarza w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta. Stosowanie preparatu należy kontynuować jeszcze przez 48 godzin po ustąpieniu objawów.
Przeciwwskazania
Nadwrażliwość nad którykolwiek składnik preparatu. Nie zaleca się stosowania nystatyny w przypadku grzybic układowych.
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na nystatynę lub składniki preparatu
- Grzybice układowe (systemowe)
Względne przeciwwskazania i ostrzeżenia:
- U pacjentów z niewydolnością nerek, nystatyna w niewielkich stężeniach może pojawić się we krwi
- Nie stosować u dzieci w wieku poniżej 12 lat (dotyczy tabletek dopochwowych)
Stosowanie w ciąży i podczas karmienia piersią
Stosowanie nystatyny w ciąży powinno być ograniczone wyłącznie do sytuacji, w których potencjalne korzyści dla matki przewyższają ryzyko dla rozwijającego się płodu.
W ciąży:
- Nystatyna w ciąży jest stosowana, ale jedynie wówczas, gdy lekarz uzna takie działanie za konieczne
- Szczególnie często przepisywana w infekcjach intymnych
- Ginekolodzy przepisują kobietom w ciąży Nystatynę w przypadku konieczności leczenia infekcji intymnej o podłożu grzybiczym
W okresie laktacji:
Nie wiadomo, czy nystatyna przenika do mleka matki karmiącej, dlatego trzeba zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu jej u kobiet karmiących piersią.
Działania niepożądane
Nystatyna jest uznawana za dobrze tolerowany preparat, nawet w przypadku długotrwałej terapii.
Rzadko występujące działania niepożądane:
nudności, wymioty, biegunka, reakcje alergiczne (np. wysypka, pokrzywka) w tym zespół Stevensa- Johnsona (opisywany bardzo rzadko).
Miejscowe działania niepożądane:
Przy stosowaniu dopochwowym może dojść do miejscowych objawów podrażnienia skóry i błon śluzowych.
Charakterystyka bezpieczeństwa:
- Bardzo rzadkie występowanie działań niepożądanych
- Brak toksyczności systemowej
- Możliwość długotrwałego stosowania
- Nystatyna praktycznie nie wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego też przypadkowe przyjęcie leku, bądź jego przedawkowanie nie powoduje żadnych skutków toksycznych na układy narządowe
Przechowywanie i stabilność
Produkty lecznicze zawierające w swoim składzie nystatynę przechowuj w lodówce w temperaturze 2-8°C.
Wymogi przechowywania:
- Temperatura: 2-8°C (lodówka)
- Światło: chronić przed bezpośrednim światłem słonecznym
- Wilgoć: przechowywać w suchym miejscu
- Dostępność: miejsce niedostępne dla dzieci
Stabilność preparatu:
Zmiana zabarwienia nystatyny (również w sporządzonych preparatach leczniczych – proszkach, zasypkach, maściach) z żółtego na brązowy świadczy o rozkładzie chemicznym związku.
Nystatyna jest bardzo wrażliwa na temperatury, stąd konieczność jej ciągłego przechowywania w lodówce. Pozostawienie leku na 9 godzin w temperaturze pokojowej dyskwalifikuje go do dalszego użytkowania.
Leczenie farmakologiczne grzybic – miejsce nystatyny w terapii
Leczenie kandydozy
Zakażenia oportunistyczne u ludzi wywołane przez Candida albicans i inne spokrewnione gatunki mogą manifestować się bardzo różnorodnie, poczynając od pleśniawek jamy ustnej (najczęściej), a kończąc na śmiertelnych ogólnoustrojowych zakażeniach u pacjentów z czynnikami ryzyka.
W leczeniu kandydozy stosuje się następujące substancje czynne:
- Nystatyna – podstawowy lek w zakażeniach miejscowych
- Flukonazol – w przypadkach wymagających leczenia systemowego
- Klotrymazol – alternatywa dla nystatyny w preparatach miejscowych
- Amfoterycyna B – w ciężkich przypadkach systemowych
- Natamycyna – w przypadkach oporności na nystatynę
Porównanie z innymi lekami przeciwgrzybiczymi
Flukonazol czy nystatyna? Co lepsze na grzybicę? – wybór zależy od lokalizacji i nasilenia infekcji:
- Nystatyna – wybór w infekcjach miejscowych, bezpieczna, nie wchłania się systemowo
- Flukonazol – w przypadkach wymagających działania systemowego, większe ryzyko działań niepożądanych
- Klotrymazol – szersze spektrum, ale Klotrymazol użyty wraz z nystatyną osłabia jej działanie
Leczenie skojarzone
Nystatyna przy antybiotyku najczęściej podawana jest gdy ma on szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego. Nystatyna i antybiotyk stanowią wówczas wzajemne uzupełnienie, a sama nystatyna zmniejsza ryzyko skutków ubocznych po antybiotyku, jakimi są m.in. choroby grzybicze.
Jak długo można stosować nystatynę?
Nystatyna może być stosowana długotrwale ze względu na swój wysoki profil bezpieczeństwa. Nystatyna uważana jest za lek dobrze tolerowany nawet przy długotrwałych kuracjach. Czas leczenia zwykle wynosi 7-14 dni, ale może być przedłużony według zalecenia lekarza.
Czy nystatynę można stosować u dzieci?
Tak, nystatyna może być stosowana u dzieci, ale w odpowiednich dawkach. U dzieci maksymalna dawka: 2 000 000 j.m./dobę. U niemowląt i małych dzieci zaleca się stosowanie zawiesiny aplikowanej pędzelkiem.
Co zrobić jeśli objawy nie ustępują?
W przypadku opornych lub nawracających infekcji lekarz może przepisać inne leki przeciwgrzybicze. Należy skonsultować się z lekarzem, który może zmienić terapię lub przedłużyć leczenie.
Czy można przyjmować alkohol podczas leczenia nystatyną?
Nie ma przeciwwskazań do spożywania alkoholu podczas stosowania nystatyny ze względu na jej miejscowe działanie i brak wchłaniania systemowego. Niemniej jednak alkohol może wpływać na odporność organizmu.
Dlaczego nystatyna musi być przechowywana w lodówce?
Ze względu na wrażliwość nystatyny na działanie czynników zewnętrznych t.j. światło, temperatura, wilgoć (jest silnie higroskopijna) i tlen należy ją przechowywać w szczelnych pojemnikach i suchym miejscu w temperaturze 2-8°C.
Czy nystatyna pomaga na wszystkie rodzaje grzybic?
Nie, nystatyna nie działa na dermatofity i ma ograniczone spektrum działania. Działa grzybostatycznie i grzybobójczo na Candida spp., Blastomyces dermatitidis, Coccidioides immitis, Cryptococcus neoformans, Histoplasma capsulatum, Aspergillus fumigatus, Rhodotula spp. Nie działa na dermatofity, bakterie, wirusy, pierwotniaki.
Kiedy można spodziewać się poprawy?
Złagodzenie dolegliwości można zauważyć już po 24 do 72 godzin od jego podania. Pełne wyleczenie zwykle następuje po 7-14 dniach regularnego stosowania.
Czy mogą wystąpić oporne szczepy grzybów?
Tak, mogą wystąpić szczepy oporne na nystatynę, szczególnie przy nieprawidłowym stosowaniu lub przerwaniu leczenia. W takich przypadkach lekarz może przepisać inne leki przeciwgrzybicze o odmiennym mechanizmie działania.
Bibliografia
- Lyu X, Zhao C, Yan ZM, Hua H. Efficacy of nystatin for the treatment of oral candidiasis: a systematic review and meta-analysis. Drug Des Devel Ther. 2016;10:1161-71. DOI: 10.2147/DDDT.S100795 PMID: 27042008
- Rai A, Misra SR, Panda S, Sokolowski G, Mishra L, Das R, Lapinska B. Nystatin Effectiveness in Oral Candidiasis Treatment: A Systematic Review & Meta-Analysis of Clinical Trials. Life (Basel). 2022;12(11):1677. DOI: 10.3390/life12111677 PMID: 36362833