Nikotyna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Nikotyna – alkaloid naturalnie występujący w przyrodzie m.in. w tytoniu, który uprawiany jest do produkcji wyrobów tytoniowych oraz innych roślinach psiankowatych. Mechanizm działania nikotyny polega na pobudzaniu układu nerwowego, a dokładnie drażnienia receptorów nikotynowych, które występują u każdego człowieka. Osoba paląca papierosy przyzwyczaja się do efektów działania nikotyny, takich jak pobudzenie, zwiększona uwaga i aby osiągnąć ponownie ten stan musi zapalić kolejnego papierosa. Tak dochodzi do uzależnienia. Nikotyna pobudza również wydzielanie adrenaliny co skutkuje rozszerzeniem źrenic, zmniejszeniem apetytu i odczuwania bólu oraz zwiększeniem częstotliwości rytmu serca. W farmacji stosowana w leczeniu uzależnienia od wyrobów nikotynowych. Leczenie za pomocą takich preparatów nazywane jest nikotynową terapią zastępczą (NTZ).
Nikotyna dostępna jest w postaci pastylek/tabletek do ssania, gum do żucia, plastrów (system transdermalny) oraz aerozolu do stosowania w jamie ustnej. Stosując preparaty z czystą nikotyną, unikamy wielu szkodliwych substancji występujących w dymie papierosowym jednocześnie ograniczając objawy abstynencyjne. Ponadto stosując je w sposób przemyślany i regularny zmniejszamy ilość nikotyny dostarczaną do organizmu.
Możliwe działania niepożądane: zależą od dawki nikotyny występującej w przyjmowanym preparacie oraz jego postaci. Podana doustnie może powodować podrażnienie jamy ustnej i gardła, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, ból głowy, kaszel. W przypadku podania na skórę mogą dodatkowo wystąpić reakcje skórne takie jak wysypka, pokrzywka, świąd.
Uwaga: Należy pamiętać, że wiele z występujących objawów (m.in. frustracja, pogorszenie nastroju, problemy z koncentracją, zwiększone łaknienie) podczas stosowania preparatów z nikotyną może być związana z rzucaniem nałogu i ze zmniejszoną ilością przyjmowanej nikotyny.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Nikotyna – substancja czynna o wielorakich właściwościach farmakologicznych
Nikotyna jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych substancji psychoaktywnych na świecie, będąc głównym składnikiem odpowiedzialnym za uzależniający charakter wyrobów tytoniowych. Ten organiczny związek chemiczny z grupy alkaloidów pirydynowych naturalnie występuje w liściach i korzeniach tytoniu szlachetnego, ale jego znaczenie medyczne wykracza daleko poza sam nałóg tytoniowy. W medycynie współczesnej nikotyna odgrywa paradoksalną rolę – z jednej strony jest uznawana za substancję o wysokim potencjale uzależniającym, z drugiej strony stanowi podstawę skutecznej terapii farmakologicznej wspomagającej rzucanie palenia. Jej złożone działanie na ośrodkowy układ nerwowy, receptory nikotynowe oraz układ sercowo-naczyniowy czyni ją przedmiotem intensywnych badań naukowych, które odkrywają coraz to nowe aspekty jej farmakologii. Współcześnie nikotyna jest nie tylko substancją kojarzoną wyłącznie z nałogiem, ale także lekiem dostępnym w aptekach w różnych postaciach farmaceutycznych, od plastrów transdermicznych po gumy do żucia, które pomagają milionom ludzi na całym świecie zerwać z destrukcyjnym nałogiem palenia. Zrozumienie mechanizmów działania nikotyny, jej właściwości farmakologicznych oraz możliwości terapeutycznych jest kluczowe zarówno dla profesjonalistów medycznych, jak i dla pacjentów poszukujących skutecznych metod leczenia uzależnienia tytoniowego.
Co to jest nikotyna
Nikotyna to organiczny związek chemiczny z grupy alkaloidów pirydynowych, naturalnie występujący w liściach i korzeniach tytoniu szlachetnego (Nicotiana tabacum). Zbudowana jest z dwóch pierścieni heterocyklicznych, pirydyny i pirolidyny, której atom węgla w pozycji 2 stanowi centrum chiralne (naturalnie występująca nikotyna jest enancjomerem o konfiguracji S). Jej nazwa pochodzi od francuskiego dyplomaty Jeana Nicota, który w XVI wieku wprowadził tytoń na dworze francuskim.
Nikotyna została pierwszy raz wyizolowana w 1828 roku, jej chemiczna budowa odkryta w roku 1843, a otrzymana została po raz pierwszy w 1904 roku. Współcześnie nikotyna ma status substancji psychoaktywnej, co oznacza, że ma zdolność oddziaływania na ośrodkowy układ nerwowy i odpowiada za wystąpienie uzależnienia fizycznego.
Historia medycznego wykorzystania nikotyny sięga czasów prekolumbijskich, kiedy ludy rdzenne Ameryki stosowały tytoń w celach rytualnych i leczniczych. Do Europy trafiła w XVI wieku, gdzie początkowo była postrzegana jako substancja o właściwościach leczniczych, a dopiero z czasem odkryto jej właściwości uzależniające i szkodliwe efekty długotrwałego stosowania.
Mechanizm działania nikotyny
Nikotyna jest silnym agonistą receptorów N-acetylocholinowych (receptorów nikotynowych). Większość efektów działania nikotyny w mózgu wynika z jej działania na system acetylocholinergicznych receptorów nikotynowych (NACh-R). Te białka receptorowe mają strukturę pentameru, zbudowanego z różnych kombinacji genetycznie odmiennych jednostek.
Wykryto bardzo dużą liczbę neuronalnych podtypów receptora nikotynowego, jednak największą aktywność w ośrodkowym układzie nerwowym ssaków wykazują receptory N-α4β2, N-α3β4 oraz N-α7. Każdy człowiek od chwili urodzenia posiada receptory nikotynowe, przez które ta substancja stymuluje ośrodkowy układ nerwowy.
Mechanizm uzależnienia od nikotyny tłumaczony jest, podobnie jak w przypadku wielu innych substancji uzależniających, podwyższeniem poziomu dopaminy w mózgu. W 1979 roku neurobiolog UCLA Marie-Françoise Chesselet wykazała, że nikotyna podwyższa poziomy dopaminy, neuroprzekaźnika koniecznego dla wzbudzenia stanu uwagi, a także w kontrolowaniu ruchu.
Proces farmakologiczny uzależnienia nikotynowego opiera się na neuroadaptacji. Regularne pobudzanie receptorów nikotynowych w mózgu prowadzi do osłabienia ich odpowiedzi na działanie nikotyny. Receptor „przyzwyczaja się” do zwiększonego pobudzenia i zachodzą w nim strukturalne zmiany. Normą dla mózgu staje się działanie na nikotynie, a jego konsekwencją jest zwiększona tolerancja na substancję.
Działanie nikotyny na organizm
Nikotyna działa na organizm człowieka na wiele różnych sposobów, gdyż wiąże się trwale i blokuje działanie kilkudziesięciu różnego rodzaju enzymów. W małych dawkach działa ona stymulująco, powodując wzmożone wydzielanie adrenaliny, co powoduje wszystkie związane z tym objawy (zanik bólu i głodu, przyspieszone bicie serca, rozszerzone źrenice).
Krótkotrwałe efekty nikotyny obejmują:
- Pobudzenie układu nerwowego – nikotyna w niskich dawkach (1-3 mg) wykazuje działanie stymulujące
- Wpływ na układ sercowo-naczyniowy – przyspiesza tętno, zwiększa ciśnienie krwi, rozszerza źrenice
- Działanie na układ trawienny – pobudza układ pokarmowy, może zmniejszać odczucie głodu
- Efekty poznawcze – płytkie zaciąganie się dymem papierosowym aktywizuje mózg do pracy, polepsza pamięć, zwiększa koncentrację
Badania naukowe dowiodły, że palacze osiągają lepsze wyniki w rozwiązywaniu zadań wymagających sprawności intelektualnej niż osoby niepalące. Nikotyna może tymczasowo poprawić pamięć krótkotrwałą, koncentrację i zdolność do przetwarzania informacji, co jest spowodowane wzmożoną aktywnością neuronów w korze przedczołowej.
W większych dawkach nikotyna powoduje trwałe zablokowanie działania układu nerwowego, gdyż wiąże się ona trwale z receptorami nikotynowymi w komórkach nerwowych zaburzając ich metabolizm. Pojawia się uczucie lekkości, następnie zmiana percepcji, zmiana postrzegania otoczenia, światłowstręt, zmęczenie, brak energii, uczucie oderwania od rzeczywistości, myślotok, wymioty, biegunka.
Nikotyna zwiększa wydzielanie wazopresyny oraz angiotensyny II i endoteliny-1, które zwiększają ryzyko stanu prozakrzepowego. Długotrwałe działanie nikotyny na układ sercowo-naczyniowy może przyczyniać się do rozwoju miażdżycy i zwiększenia ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych.
Uzależnienie od nikotyny
Zespół uzależnienia od nikotyny to choroba. Podobnie jak inne uzależnienia ma ona charakter przewlekły i nawracający. Raz wykształcona zależność od nikotyny związana jest ze zmianami w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. To oznacza, że występowanie zespołu abstynencyjnego w sytuacji zaprzestania palenia i duże ryzyko powrotu do palenia może utrzymywać się nawet wiele lat po jego zaprzestaniu.
Nikotyna uzależnienie wywołuje stosunkowo szybko i jest ono przy tym niezwykle silne, jego moc w skrajnych przypadkach porównać można z potęgą przywiązania do tzw. twardych narkotyków. Uzależnienie od nikotyny obejmuje wzajemnie oddziałujące, ściśle powiązane ze sobą mechanizmy biologiczne i psychologiczne.
Najważniejszym neuroprzekaźnikiem biorącym udział w powstawaniu uzależnienia jest dopamina, często nazywana hormonem szczęścia. Odpowiada ona w dużej mierze za aktywację układu nagrody odpowiedzialnego za odczuwanie radości, szczęścia i przyjemności. Na skutek łączenia się nikotyny z receptorami nikotynowymi, zwiększa się stężenie dopaminy w mózgu i dochodzi do chwilowej poprawy nastroju. Jeśli nikotyna dostarczana jest regularnie, w mózgu pod jej wpływem następuje zwiększenie liczby receptorów nikotynowych, ale zarazem mózg staje się coraz mniej na nikotynę wrażliwy.
Objawy zespołu abstynencyjnego od nikotyny obejmują:
- Silne odczucie potrzeby palenia (głód nikotynowy)
- Obniżenie nastroju, drażliwość, frustrację
- Bezsenność i zaburzenia snu
- Trudności z koncentracją
- Niepokój ruchowy i wzmożony apetyt
- Bóle głowy i bóle mięśniowe
- Zmęczenie i zaparcia
Pierwsze objawy abstynencji nikotynowej mogą wystąpić już kilka godzin po wypaleniu ostatniego papierosa.
Objawy zatrucia nikotyną
Zatrucie nikotyną charakteryzuje się nudnościami, wymiotami, bólami brzucha, biegunką, nadmiernym wydzielaniem potu, uderzeniami gorąca, zawrotami głowy, zaburzeniami słuchowymi i wzrokowymi, halucynacjami, znacznym osłabieniem, zaburzeniami rytmu serca, zaburzeniami oddechowymi i obniżeniem ciśnienia tętniczego; w ekstremalnie wysokich dawkach następuje utrata przytomności, drgawki i zgon.
Powszechnie podawaną dawką LD50 dla człowieka jest ok. 0,8 mg/kg masy ciała – doustnie (60 mg przyjęte przez dorosłego). Wartość ta została jednak ustalona jeszcze w XIX wieku, w drodze badań o ograniczonej wiarygodności. W świetle nowszych badań, bardziej prawdopodobna wydaje się LD50 w przedziale 6,5–13 mg/kg masy ciała.
Nawet intensywnie paląc papierosy nie powodujemy takiej kumulacji nikotyny w organizmie, by mogła ona zagrażać życiu. Jeden papieros zawiera około 10-20 mg nikotyny, jednak do płuc palacza dostaje się mniej więcej jedna dziesiąta, a więc 1-2 mg. Uważa się, że dawka toksyczna nikotyny to przynajmniej 4 mg, choć niektóre źródła mówią o 6 a nawet 8 mg. W przypadku nikotyny dawka śmiertelna wynosi od 40 do 60 mg.
Leczenie farmakologiczne uzależnienia od nikotyny
W leczeniu uzależnienia od nikotyny stosuje się różne metody farmakoterapii, które można podzielić na dwie główne grupy: nikotynową terapię zastępczą (NTZ) oraz leki nienikotynowe. Wybór odpowiedniej metody zależy od stopnia uzależnienia, przeciwwskazań oraz preferencji pacjenta.
Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ)
Celem stosowania NTZ jest dostarczenie nikotyny do organizmu osoby uzależnionej, co zmniejsza objawy abstynencji i pozwala byłemu palaczowi skupić się na zmianie zachowań i nauczeniu się życia bez używania tytoniu. NTZ stymuluje receptory nikotynowe w OUN i powoduje uwolnienie dopaminy.
W trakcie stosowania Nikotynowej Terapii Zastępczej następuje zamiana medium dostarczającego nikotynę. Zamiast dymu tytoniowego – co wiąże się z poważnym ryzykiem zdrowotnym – podawana jest wyłącznie nikotyna w kontrolowanych dawkach. Jest to ta sama substancja, ale kinetyka jej dostarczania do mózgu jest inna, co radykalnie zmienia jej efekty.
Dane naukowe są obiecujące, a mianowicie szacuje się 50-60% wzrost szansy na rzucenie palenia przy zastosowaniu NTZ.
Postać NTZ |
Dawka nikotyny |
Sposób stosowania |
Czas działania |
Plastry transdermalne |
7-21 mg/24h |
Na nieuszkodzoną skórę |
24 godziny |
Gumy do żucia |
2-4 mg |
Powolne żucie przez 30 min |
1-2 godziny |
Pastylki do ssania |
1-4 mg |
Ssanie w jamie ustnej |
1-2 godziny |
Aerozol |
1 mg/dawkę |
Rozpylanie w jamie ustnej |
Szybko działające |
Inhalator |
10-15 mg |
Wziewnie |
20-30 minut |
Osoby o niskim stopniu uzależnienia (palące ≤ 20 papierosów/dobę) powinny rozpocząć leczenie od dawki 2 mg. Pacjenci silnie uzależnieni powinne rozpocząć leczenie od dawki 4 mg. Nie należy stosować więcej niż 15 gum na dobę.
Inne leki stosowane w leczeniu uzależnienia od nikotyny
Pozostałe preparaty zarejestrowane w Polsce w celu leczenia osób uzależnionych od tytoniu to dostępne na receptę leki zawierające takie substancje czynne, jak bupropion czy wareniklina; jedynie cytyzyna jest dostępna bez recepty.
Substancja czynna |
Nazwa handlowa |
Mechanizm działania |
Dawkowanie |
Cytyzyna |
Tabex, Desmoxan, Recigar |
Częściowy agonista receptorów nikotynowych |
1,5 mg, kuracja 25 dni |
Wareniklina |
Champix (obecnie niedostępna) |
Częściowy agonista receptorów nikotynowych α4β2 |
0,5-1 mg 2x dziennie |
Bupropion |
Zyban, Wellbutrin |
Inhibitor wychwytu zwrotnego dopaminy i noradrenaliny |
150 mg 1-2x dziennie |
Cytyzyna jest alkaloidem ekstrahowanym z nasion złotokapu zwyczajnego. Z farmakologicznego punktu widzenia cytyzyna wykazuje duże podobieństwo do nikotyny. Przeciwwskazaniami do stosowania cytyzyny są nadwrażliwość na ten lek, nadciśnienie tętnicze, ciąża i karmienie piersią. Cytyzyna nie uzależnia, dlatego może posłużyć jako skuteczne wsparcie podczas rzucania palenia. Wiąże się z receptorami nikotynowymi w mózgu (podobnie, a nawet mocniej, niż nikotyna) powodując wydzielanie się dopaminy i przynosząc uczucie przyjemności podobne do tego, jakie towarzyszy wypaleniu papierosa.
Wareniklina jest częściowym kompetencyjnym agonistą acetylocholinergicznych receptorów nikotynowych. Wykazuje większe powinowactwo do receptorów nikotynowych α4β2 niż nikotyna, a to sprawia, że zmniejsza ich dostępność dla nikotyny. Skutkuje to słabszą ich odpowiedzią na nikotynę, zmniejsza satysfakcję z palenia i odczucie efektu nagrody po wypaleniu.
Bupropion jest atypowym lekiem przeciwdepresyjnym. Mechanizm działania bupropionu polega na zdolności do blokowania wychwytu zwrotnego dopaminy i noradrenaliny. Istnieją także dowody, że działa on jako antagonista receptora nikotynowego. Bupropion często jest zalecany jako lek pierwszego wyboru w leczeniu abstynencji nikotynowej.
Czy nikotyna sama w sobie jest rakotwórcza?
Do końca XX w. uważano, że czysta nikotyna nie prowadzi do rozwoju nowotworów. W pierwszej dekadzie XXI w. pojawiły się jednak prace podważające ten pogląd, wywołując debatę wśród naukowców na temat jej właściwości rakotwórczych. Jeszcze pod koniec XX wieku panowało przekonanie, że w przypadku czystej, wyizolowanej nikotyny, istotna szkodliwość dla zdrowia nie istnieje, jeśli nie liczyć samej kwestii uzależnienia. Dziś wciąż przyjmuje się, że w przypadku czystej nikotyny skutki dla zdrowia są nieporównywalnie mniej groźne, niż w przypadku papierosa.
Czy nikotyna może być stosowana w leczeniu chorób neurologicznych?
W 2018 roku Paul Newhouse na wystąpieniu w czasie Global Forum on Nicotine przedstawił wyniki badań wskazujące, że nikotyna może być stosowana w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych mózgu takich jak łagodne zaburzenia poznawcze, choroba Alzheimera i zespół Downa. Dzięki nikotynie pacjenci mieli lepszą pamięć krótkotrwałą, byli bardziej skoncentrowani i osiągali lepsze wyniki w zadaniach wymagających sprawności intelektualnej.
Jak szybko rozwija się uzależnienie od nikotyny?
Nikotyna uzależnienie wywołuje stosunkowo szybko i jest ono przy tym niezwykle silne. Mechanizm uzależnienia opiera się na tym, że nikotyna bardzo łatwo wywołuje wyrzut dopaminy do mózgu – wystarczy raz zaciągnąć się papierosem. W niedługim czasie poziom dopaminy wyraźnie spada i organizm zaczyna domagać się nowej dawki.
Czy nikotynowa terapia zastępcza jest bezpieczna?
Szkodliwość biologiczna małych dawek czystej nikotyny jest niewielka w porównaniu ze szkodliwością tysięcy związków chemicznych zawartych w dymie tytoniowym, dlatego też uważa się, że stosowanie NTZ jest mniej niebezpieczne niż kontynuowanie palenia tytoniu. Nikotyna podawana jest pacjentowi bez pozostałych, rakotwórczych składników dymu papierosowego. Po drugie, użyta w plastrach czy tabletkach nikotyna, została wytworzona w warunkach laboratoryjnych, a jej dawki są kontrolowane.
Ile trwa leczenie uzależnienia od nikotyny?
Przy sporej części leków z nikotyną można spotkać się z ograniczeniem stosowania do 6 miesięcy. Trwającą 12 tygodni kurację warenikliną należy rozpocząć 1–2 tygodnie przed wyznaczoną datą rzucenia palenia. Kuracja cytyzyną trwa najczęściej ok. 25 dni. Przez pierwsze 3 dni stosuje się 1,5 mg 6 razy/dobę, przez następne 9 dni — 1,5 mg 5 razy/dobę, następnie od 13. do 16. dnia — 1,5 mg 4 razy/dobę, od 17. do 20. dnia — 1,5 mg 3 razy/dobę i od 20. do 25. dnia — 1,5 mg 1–2 razy/dobę.
Czy można stosować nikotynową terapię zastępczą w ciąży?
Specjaliści podkreślają, że NTZ jest dużo bardziej bezpieczniejsza dla ciężarnych niż palenie papierosów zawierających szereg toksycznych substancji. Nikotynowa terapia zastępcza podjęta w trakcie ciąży pozwala ograniczyć lub całkowicie wyeliminować narażanie nienarodzonego dziecka na szkodliwe substancje zawarte w papierosach. Decyzja o zastosowaniu NTZ w ciąży powinna być zawsze skonsultowana z lekarzem.
Jakie są najczęstsze działania niepożądane leków antynikotynowych?
W przypadku preparatów nikotynowych mogą wystąpić: nudności, zawroty głowy, bóle głowy, kołatanie serca, podrażnienia skóry (plastry), problemy żołądkowe. Działania niepożądane warenikliny obejmują nudności, zazwyczaj zmniejszające się z upływem czasu, niezwykłe marzenia senne, bezsenność, bóle głowy. Najczęściej zgłaszane objawy niepożądane cytyzyny to: nudności, wymioty, biegunka, rozszerzenie źrenic, zwiększenie częstotliwości rytmu serca, wzrost ciśnienia tętniczego, osłabienie, złe samopoczucie.
Bibliografia
- Benowitz NL. Pharmacology of nicotine: addiction and therapeutics. Annu Rev Pharmacol Toxicol. 1996;36:597-613. DOI: 10.1146/annurev.pa.36.040196.003121 PMID: 8725403
- Benowitz NL. Clinical pharmacology of nicotine: implications for understanding, preventing, and treating tobacco addiction. Clin Pharmacol Ther. 2008;83(4):531-541. DOI: 10.1038/clpt.2008.3 PMID: 18305452