Metronidazol – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Metronidazol – lek o działaniu przeciwpierwotniakowym i bakteriobójczym należący do grupy pochodnych nitroimidazolu. Mechanizm działania metronidazolu polega na wchodzeniu w reakcje z DNA komórki bakteryjnej co prowadzi do uszkodzenia jej DNA, a w konsekwencji do śmierci komórki bakteryjnej. Metronidazol działa na Trichomonas vaginalis, Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Balantidium coli oraz na wiele bakterii beztlenowych m.in. Bacteroides fragilis i Clostridium. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie rzęsistkowicy układu moczowo-płciowego, bakteryjnego zapalenia pochwy, pełzakowicy, lambliozy, ostrego wrzodziejącego zapalenia dziąseł, ostrego zakażenia okołozębowego, owrzodzenia kończyn dolnych, odleżyn, chorób skóry, zakażeń Helicobacter pylori (w leczeniu skojarzonym), zakażeń wywołanych bakteriami beztlenowymi oraz profilaktycznie w zapobieganiu zakażeniom pooperacyjnym.
Metronidazol dostępny jest w postaci tabletek, tabletek dopochwowych, roztworu do wstrzykiwań, kremu, żelu, maści oraz emulsji na skórę. Dawkowanie i postać leku może się różnić od rodzaju i miejsca zakażenia.
Możliwe działania niepożądane: mogą się różnić w zależności od drogi podania metronidazolu. Do najczęstszych skutków ubocznych należą ból brzucha, nudności, wymioty, nieprzyjemny smak w ustach, ból głowy, zawroty głowy, reakcje nadwrażliwości, podrażnienie, pieczenie, suchość, świąd skóry.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Metronidazol – chemioterapeutyk w walce z zakażeniami beztlenowymi
Metronidazol to jeden z najważniejszych i najskuteczniejszych leków przeciwbakteryjnych stosowanych w współczesnej medycynie. Jako chemioterapeutyk z grupy pochodnych 5-nitroimidazolu, odgrywa kluczową rolę w leczeniu zakażeń wywołanych przez bakterie beztlenowe oraz pierwotniaki. Jego unikatowy mechanizm działania, polegający na uszkadzaniu DNA drobnoustrojów, sprawia, że jest niezastąpiony w terapii wielu poważnych schorzeń – od zakażeń wewnątrzbrzusznych, przez choroby przyzębia, po rzęsistkowicę i eradykację Helicobacter pylori. Pomimo ponad 60-letniej historii stosowania, metronidazol nadal pozostaje złotym standardem w leczeniu określonych grup zakażeń, charakteryzując się wysoką skutecznością terapeutyczną i relatywnie dobrym profilem bezpieczeństwa. Dla pacjentów ważne jest zrozumienie zarówno możliwości leczniczych tego leku, jak i związanych z nim ograniczeń oraz potencjalnych działań niepożądanych.
Mechanizm Działania Metronidazolu
Mechanizm działania metronidazolu polega na tym, że substancja czynna w organizmie drobnoustroju ulega redukcji do toksycznych pochodnych (wolnych rodników nitrowych). Należą do nich kwas N-(2-hydroksyetylo) oksamowy i acetamid. Uszkadzają one DNA i białka drobnoustrojów. Ten wyjątkowy sposób działania sprawia, że metronidazol jest szczególnie skuteczny w warunkach beztlenowych.
Mechanizm działania metronidazolu opiera się na jego niskim potencjale oksydoredukcyjnym. W komórce bakterii metronidazol przechodzi w formę zredukowaną. Jego obecność w tej formie w komórce powoduje rozerwanie łańcucha DNA bakterii beztlenowej a następnie śmierć komórki.
Kluczową cechą metronidazolu jest to, że proces redukcji i aktywacji zachodzi najłatwiej w środowisku o niskiej zawartości tlenu. Z tego względu lek nie wykazuje działania wobec bakterii tlenowych i względnie beztlenowych oraz nie ma wpływu na grzyby i wirusy.
Spektrum Działania
Zakres działania metronidazolu jest szeroki i obejmuje: pierwotniaki: Trichomonas vaginalis, Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Balantidium coli; Gram-ujemne bakterie: Fusobacterium species; Bacteroides species, Gram-dodatnie pałeczki: Clostridium, Eubacterium, Gram-dodatnie ziarniaki: Peptococcus species, Peptostreptococcus species.
Bakterie beztlenowe wrażliwe na metronidazol:
Gram-ujemne pałeczki:
- Bacteroides species (w tym grupa Bacteroides fragilis)
- Fusobacterium species
- Veillonella
Gram-dodatnie pałeczki:
- Clostridium species
- Eubacterium
Gram-dodatnie ziarniaki:
- Peptococcus species
- Peptostreptococcus species
Pierwotniaki wrażliwe na metronidazol:
- Trichomonas vaginalis – rzęsistek pochwowy wywołujący rzęsistkowicę
- Giardia lamblia – powodująca giardiozę (lambliozę)
- Entamoeba histolytica – pełzak czerwonki wywołujący pełzakowicę
- Balantidium coli – powodująca balantidiozę
Wskazania do Stosowania
Lek metronidazol znajduje zastosowanie m.in. w infekcjach bakteryjnych dziąseł i przyzębia, a także w bakteryjnych infekcjach pochwy, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego, chorobie Leśniowskiego-Crohna, a nawet posocznicy, zakażeniach ran pozabiegowych i w terapii skojarzonej infekcji H. pylori.
Główne wskazania kliniczne:
Zakażenia pierwotniakowe:
- Rzęsistkowica (Trichomonas vaginalis)
- Giardioza/lamblioza (Giardia lamblia)
- Pełzakowica/ameboza (Entamoeba histolytica)
Zakażenia bakteryjne:
- Zakażenia wewnątrzbrzuszne i miednicy mniejszej
- Zakażenia przyzębia i jamy ustnej
- Bakteryjne zapalenie pochwy
- Rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego (CDAD)
- Choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna)
Inne zastosowania:
- Eradykacja Helicobacter pylori (w terapii skojarzonej)
- Profilaktyka zakażeń pooperacyjnych
- Trądzik różowaty (stosowanie miejscowe)
- Zakażenia ran pozabiegowych
Postacie Farmaceutyczne i Dawkowanie
Metronidazol można podawać na różne sposoby: doustnie, dożylnie, dopochwowo, zewnętrznie (na skórę), a także do kanału korzeniowego zęba.
Dostępne postacie w Polsce:
Postać |
Stężenie |
Zastosowanie |
Tabletki doustne |
250 mg, 500 mg |
Zakażenia ogólnoustrojowe |
Tabletki dopochwowe |
500 mg |
Zakażenia ginekologiczne |
Roztwór do infuzji |
5 mg/ml |
Ciężkie zakażenia szpitalne |
Żele/kremy |
0,75%, 1% |
Trądzik różowaty, zakażenia skórne |
Globulki dopochwowe |
500 mg |
Rzęsistkowica, bakteryjne zapalenie pochwy |
Dawkowanie u dorosłych:
Zakażenia bakteriami beztlenowymi:
- 250-500 mg 3 razy na dobę przez maksymalnie 7 dni
Rzęsistkowica:
- 2000 mg jednorazowo lub 250 mg 3 razy na dobę przez 7 dni
Giardioza:
- 250 mg 3 razy na dobę przez 5-7 dni lub 500 mg 2 razy na dobę przez 7-10 dni
Eradykacja H. pylori:
- 500 mg 2-3 razy na dobę przez 7-14 dni w terapii skojarzonej
Farmakologia Kliniczna
Wchłanianie i dystrybucja
Po podaniu doustnym metronidazol jest dobrze i szybko wchłaniany. Łatwo przenika do tkanek i narządów oraz do płynów ustrojowych (w tym do ośrodkowego układu nerwowego). Przenika przez łożysko oraz do mleka kobiet karmiących piersią.
Po podaniu doustnym metronidazol szybko się wchłania, a pokarm nie wpływa na stężenie leku w surowicy. Osiągnięcie maksymalnego stężenia może się jednak opóźnić.
Metabolizm i wydalanie
Wydalanie metronidazolu i jego metabolitów odbywa się głównie z moczem (60-80% podanej dawki), a w drugiej kolejności z kałem (6-15% podanej dawki).
Leczenie Farmakologiczne Poszczególnych Schorzeń
Rzęsistkowica
Zalecaną terapią jest metronidazol podawany doustnie. Lek występuje w formie żelu, ale nie osiąga on stężeń terapeutycznych w obrębie układu moczowo płciowego aby stanowić alternatywę dla podania doustnego. Ważne jest leczenie jednoczesne obojga partnerów seksualnych, nawet jeśli jeden z nich nie wykazuje objawów.
Bakteryjne zapalenie pochwy
Przyjmowanie metronidazolu w tym przypadku jest uzasadnione, a sama skuteczność leku wynosi około 85%-96%. Metronidazol nie wpływa negatywnie na zdrową florę bakteryjną pochwy co jest przeciwieństwem w przypadku stosowania klindamacyny.
Eradykacja Helicobacter pylori
W terapii skojarzonej metronidazol stosuje się wraz z:
- Inhibitorami pompy protonowej (omeprazol, pantoprazol)
- Antybiotykami (amoksycylina, klarytromycyna)
- Lekami osłonowymi błony śluzowej żołądka
Obserwuje się jednak znaczną oporność bakterii na działanie metronidazolu – odsetek opornych szczepów sięga aż 40%
Rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego (CDAD)
Dodatkowo wykorzystywany jest również u pacjentów cierpiących na rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego. Jest to schorzenie powstałe przez wyjałowienie fizjologicznej flory bakteryjnej jelita grubego na skutek przewlekłej antybiotykoterapii. Obecnie popularność metronidazolu w tej wskazaniu maleje na rzecz wankomycyny ze względu na rosnącą oporność Clostridium difficile.
Trądzik różowaty
Skuteczność metronidazolu w terapii trądziku różowatego wykazano po raz pierwszy w latach 80. XX wieku. Od tego czasu, obok preparatów z kwasem azelainowym, wciąż stanowi podstawę terapii miejscowej rosacea.
W 2006 roku wykazano, że postać leku nie jest istotnie związana z jego skutecznością. Metronidazol w kremie, żelu lub emulsji wykazał podobną skuteczność terapeutyczną niezależnie od stężenia.
Przeciwwskazania
Wśród przeciwwskazań wymienia się: alergię lub nadwrażliwość na metronidazol lub inne substancje pochodne 5-nitroimidazolu, alergię na jakikolwiek składnik pomocniczy preparatu
Główne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na metronidazol lub inne pochodne 5-nitroimidazolu
- Uczulenie na składniki pomocnicze preparatu
- Pierwszy trymestr ciąży (w drugim i trzecim trymestrze tylko po ocenie korzyści i ryzyka)
- Karmienie piersią (lek przenika do mleka matki)
- Zespół Cockayne’a (ryzyko ciężkiej hepatotoksyczności)
Działania niepożądane
Pacjent musi mieć na uwadze, że lek metronidazol może mieć skutki uboczne, w tym nawet powodować ciężkie działania niepożądane. W tym miejscu trzeba dodać, że nieco inne działania niepożądane mogą występować, jeśli lek jest przyjmowany ogólnie (doustnie w tabletkach), a inne, jeśli jest stosowany miejscowo (maść, żel czy tabletki dopochwowe).
Najczęstsze działania niepożądane:
Układ pokarmowy:
- Nudności i wymioty
- Biegunka
- Metaliczny smak w ustach
- Brak apetytu
- Dyskomfort w jamie brzusznej
- Obłożony język
Układ nerwowy:
- Bóle i zawroty głowy
- Senność
- Dezorientacja
- Zaburzenia snu
Inne:
- Ciemniejsze zabarwienie moczu (zjawisko niegroźne)
- Suchość w jamie ustnej
Rzadkie ale poważne działania niepożądane:
- Zespół Stevensa-Johnsona – ciężka reakcja skórna zagrażająca życiu
- Reakcje anafilaktyczne – u mniej niż 1 osoby na 1000
- Zaburzenia neurologiczne – encefalopatia, drgawki, neuropatie obwodowe
- Zaburzenia hematologiczne – agranulocytoza, neutropenia, trombocytopenia
- Hepatotoksyczność – zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych
Stosowanie preparatu może być związane z wystąpieniem ciężkich reakcji skórnych, takich jak rumień wielopostaciowy, zespół Stevensa i Johnsona oraz martwica toksyczna rozpływna naskórka. Reakcje te mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie życia.
Interakcje lekowe
Metronidazol wchodzi w interakcje z wieloma lekami, co wymaga szczególnej ostrożności przy stosowaniu w terapii skojarzonej.
Najważniejsze interakcje:
- Alkohol – reakcja disulfiramowa (nudności, wymioty, uderzenia gorąca, kołatanie serca)
- Warfaryna – nasilenie działania przeciwzakrzepowego, wymagana kontrola INR
- Lit – zwiększenie toksyczności litu, ryzyko uszkodzenia nerek
- Disulfiram – psychozy i stany splątania (odstęp 2 tygodni)
- Fenytoina i fenobarbital – zmniejszenie skuteczności metronidazolu
- Cymetydyna – zwiększenie stężenia metronidazolu we krwi
- Busulfan – zwiększenie toksycznego działania
- Doustne środki antykoncepcyjne – możliwe zmniejszenie skuteczności
Metronidazol nasila toksyczne działanie alkoholu. Spożycie alkoholu w okresie leczenia może doprowadzić do wystąpienia działań niepożądanych, takich jak: uczucie gorąca, rumień, obfite pocenie się, bóle i zawroty głowy, zwiększenie częstotliwości rytmu serca (tachykardia), nudności, wymioty, bóle w nadbrzuszu (reakcja disulfiramowa). Nie należy spożywać alkoholu w okresie stosowania metronidazolu i przez 48 godzin po zakończeniu jego stosowania.
Oporność bakteryjna
Oporność może być wrodzona lub nabyta w wyniku mutacji genetycznej bakterii i selekcji szczepów opornych czy poprzez przekazywanie genów oporności między komórkami bakteryjnymi. W przypadku metronidazolu oporność prawdopodobnie związana jest ze zmniejszeniem zdolności do neutralizacji tlenu przez mikroorganizm, w wyniku czego w cyklu reakcji przekazywania elektronu bierze udział cząsteczka tlenu, blokując możliwość przyjęcia elektronu przez lek.
Ostatnie badania wskazują na niewielki wzrost oporności rzęsistka na metronidazol. Procentowo ok. 10 procent zakażeń rzęsistkiem jest oporna na leczenie metronidazolem w standardowej dawce. Obserwuje się również znaczną oporność bakterii na działanie metronidazolu w eradykacji H. pylori – odsetek opornych szczepów sięga aż 40%.
Szczególne populacje pacjentów
Ciąża i laktacja
Brak szczegółowych danych klinicznych dotyczących wpływu substancji czynnej na ciążę. Stosowanie metronidazolu w I trymestrze ciąży jest przeciwwskazane, natomiast w II i III trymestrze ciąży substancja czynna może zostać zastosowana, po rozważeniu przez lekarza stosunku korzyści do ryzyka.
Metronidazol jest obecny w mleku kobiecym. Nie zaleca się jego stosowania w okresie laktacji. Jeśli istnieje jednak konieczność terapii metronidazolem w okresie laktacji, należy na okres terapii przerwać karmienie.
Dzieci
Dawkowanie u dzieci zależy od wieku i masy ciała:
- Niemowlęta poniżej 8 tygodnia życia: 15 mg/kg masy ciała na dobę
- Dzieci od 8 tygodni do 12 lat: 20-30 mg/kg masy ciała na dobę
- Dzieci powyżej 12 lat: dawkowanie jak u dorosłych
Pacjenci z zaburzeniami wątroby
U osób z niewydolnością wątroby może być konieczne zmniejszenie dawki ze względu na spowolniony metabolizm leku. Konieczna jest regularna kontrola czynności wątroby, szczególnie podczas długotrwałego leczenia.
Badania kliniczne i skuteczność
Badania kliniczne potwierdziły wysoką skuteczność metronidazolu w leczeniu różnorodnych infekcji:
- Bakteryjne zapalenie pochwy – skuteczność 85-96%
- Rzęsistkowica – bardzo wysoka skuteczność przy prawidłowym dawkowaniu
- Eradykacja H. pylori – skuteczność w terapii skojarzonej
- Zakażenia wewnątrzbrzuszne – wysokie wskaźniki wyleczenia w połączeniu z innymi antybiotykami
- Clostridium difficile – długo był standardem, obecnie ustępuje wankomycynie
Metronidazol jest badany w leczeniu różnych schorzeń, w tym bakteryjnego zapalenia pochwy, biegunki związanej z Clostridium difficile, choroby Leśniowskiego-Crohna, chorób przyzębia i skórnej postaci leiszmaniazy. Jest również oceniany pod kątem skuteczności w zapobieganiu zakażeniom pooperacyjnym po histerektomii.
Praktyczne wskazówki dla pacjentów
Jak stosować metronidazol:
- Tabletki przyjmować z posiłkiem lub niezależnie od pokarmu
- Nie należy przekraczać zalecanej dawki
- Ważne jest dokończenie pełnego kursu leczenia
- W przypadku tabletek dopochwowych – stosować nawet podczas menstruacji
- Przy zakażeniach przenoszonych drogą płciową – leczyć jednocześnie obojga partnerów
Czego unikać podczas leczenia:
- Całkowicie unikać alkoholu przez cały okres leczenia i 48 godzin po zakończeniu
- Nie przerywać leczenia samodzielnie
- Unikać prowadzenia pojazdów przy wystąpieniu zawrotów głowy lub senności
Kiedy skonsultować się z lekarzem:
- Przy pojawieniu się wysypki lub innych reakcji skórnych
- W przypadku uporczywych objawów neurologicznych
- Gdy objawy zakażenia nie ustępują po kilku dniach leczenia
- Przy wystąpieniu ciężkich działań niepożądanych
Czy metronidazol to antybiotyk?
Metronidazol nie jest klasycznym antybiotykiem, lecz chemioterapeutykiem z grupy nitroimidazoli. Działa podobnie do antybiotyków, ale ma syntetyczne pochodzenie i specyficzny mechanizm działania skierowany przeciwko bakteriom beztlenowym i pierwiotniakom.
Dlaczego nie można pić alkoholu podczas przyjmowania metronidazolu?
Metronidazol blokuje rozkład alkoholu w organizmie, co prowadzi do gromadzenia się toksycznego aldehydu octowego. Powoduje to reakcję disulfiramową objawiającą się nudnościami, wymiotami, bólami głowy, uderzeeniami gorąca i kołataniem serca.
Jak długo trwa leczenie metronidazolem?
Czas leczenia zależy od rodzaju zakażenia – od jednorazowej dawki w rzęsistkowicy, przez 3-7 dni w większości zakażeń bakteryjnych, do 7-14 dni w eradykacji H. pylori. Nie należy stosować dłużej niż 10 dni bez kontroli lekarskiej.
Czy metronidazol powoduje ciemny mocz?
Tak, ciemniejsze zabarwienie moczu to częsty i nieszkodliwy efekt uboczny związany z obecnością metabolitów leku. Nie wymaga to przerwania leczenia i ustępuje po zakończeniu terapii.
Czy można stosować metronidazol w ciąży?
W pierwszym trymestrze ciąży metronidazol jest przeciwwskazany. W drugim i trzecim trymestrze może być stosowany tylko po starannej ocenie korzyści i ryzyka przez lekarza.
Jak działa metronidazol na bakterie?
Metronidazol przenika do komórek bakterii beztlenowych, gdzie ulega redukcji do toksycznych związków, które uszkadzają DNA i białka drobnoustroju, prowadząc do jego śmierci. Mechanizm ten działa tylko w środowisku beztlenowym.
Czy metronidazol może powodować poważne działania niepożądane?
Chociaż rzadko, metronidazol może powodować poważne działania niepożądane, w tym zespół Stevensa-Johnsona, reakcje anafilaktyczne, zaburzenia neurologiczne czy hepatotoksyczność. Dlatego ważne jest obserwowanie swojego stanu i niezwłoczny kontakt z lekarzem w przypadku niepokojących objawów.
Jak stosować metronidazol dopochwowo?
Globulki dopochwowe należy wprowadzać głęboko do pochwy, najlepiej wieczorem przed snem. Leczenie powinno obejmować obojga partnerów seksualnych i być kontynuowane nawet podczas menstruacji.
Czy metronidazol wpływa na skuteczność antykoncepcji?
Metronidazol może zmniejszać skuteczność doustnych środków antykoncepcyjnych. Zaleca się stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji podczas leczenia i przez tydzień po jego zakończeniu.
Co zrobić w przypadku pominięcia dawki?
W przypadku pominięcia dawki należy ją przyjąć jak najszybciej, chyba że zbliża się czas na następną dawkę. Nie wolno podwajać dawki, aby nadrobić pominiętą.
Bibliografia
- Freeman CD, Klutman NE, Lamp KC. Metronidazole. A therapeutic review and update. Drugs. 1997;54(5):679-708. DOI: 10.2165/00003495-199754050-00003 PMID: 9360057
- Dingsdag SA, Hunter N. Metronidazole: an update on metabolism, structure-cytotoxicity and resistance mechanisms. J Antimicrob Chemother. 2018;73(2):265-279. DOI: 10.1093/jac/dkx351 PMID: 29077920