Memantyna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Memantyna – lek wykazujący korzystne działanie na pamięć i koncentrację, wykorzystywany w neurologii. Mechanizm działania memantyny polega na niwelowaniu działania podwyższonego poziomu kwasu glutaminowego, którego nadmiar może prowadzić do dysfunkcji neuronów. Memantyna stosowana jest w leczeniu choroby Alzheimera o nasileniu umiarkowanym do ciężkiego, otępieniu naczyniowym oraz mieszanym. Przyjmowanie leku prowadzi do stabilizacji a w niektórych przypadkach do poprawy funkcji poznawczych, czynności życia codziennego oraz ogólnego stanu chorego. Memantynę należy przyjmować każdego dnia o tej samej porze, niezależnie od posiłków.
Możliwe działania niepożądane: Memantyna jest na ogół dobrze tolerowana przez pacjentów, a występujące działania niepożądane mają łagodne nasilenie. Mogą wystąpić: zawroty głowy, zaburzenia równowagi, ból głowy, ból pleców, zaparcia, senność, duszność, nadciśnienie tętnicze, splątanie, omamy.
Uwagi: Należy unikać jednoczesnego podawania memantyny z amantadyną, ketaminą i dekstrometorfanem ze względu na zwiększoną częstość wystąpienia i nasilenia działań niepożądanych ze strony ośrodkowego układu nerwowego.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Memantyna – substancja czynna w leczeniu otępienia
Memantyna to jedna z najważniejszych substancji czynnych używanych współcześnie w leczeniu zaburzeń poznawczych, szczególnie w terapii choroby Alzheimera. Ten niekompetytywny antagonista receptorów NMDA (N-metylo-D-asparaginowych) od ponad dwóch dekad stanowi podstawę farmakoterapii otępienia o średnim i ciężkim nasileniu. Jej unikalny mechanizm działania polega na selektywnym blokowaniu patologicznej aktywności glutaminergicznej przy jednoczesnym zachowaniu fizjologicznych funkcji neuroplastyczności i procesów uczenia się. Memantyna została po raz pierwszy zsyntetyzowana w 1968 roku przez firmę Eli Lilly jako potencjalny lek przeciwcukrzycowy, jednak jej prawdziwe znaczenie terapeutyczne ujawniło się dopiero w latach 90. XX wieku, gdy niemieccy badacze odkryli jej właściwości neuroprotekcyjne. Obecnie memantyna jest zarejestrowana w Unii Europejskiej od 2002 roku i w Stanach Zjednoczonych od 2003 roku, stanowiąc złoty standard leczenia zaawansowanego otępienia alzheimerowskiego. Jej zastosowanie wykracza jednak poza chorobę Alzheimera – badania kliniczne potwierdzają skuteczność także w otępieniu naczyniopochodnym, otępieniu z ciałami Lewy’ego oraz otępieniu w przebiegu choroby Parkinsona.
Mechanizm działania memantyny
Memantyna działa przede wszystkim jako antagonista receptorów NMDA, które odgrywają kluczową rolę w procesach pamięciowych i uczenia się. W normalnych warunkach fizjologicznych glutaminian – główny neuroprzekaźnik pobudzający w mózgu – aktywuje te receptory w sposób kontrolowany, umożliwiając prawidłowe funkcjonowanie synaps i formowanie śladów pamięciowych.
W chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera, dochodzi jednak do patologicznego wzrostu stężenia glutaminianu w przestrzeni międzykomórkowej. Nadmiernie wysokie stężenia tego neuroprzekaźnika prowadzą do ciągłej, niekontrolowanej aktywacji receptorów NMDA i masowego napływu jonów wapnia do komórek nerwowych. Ten proces, nazywany ekscytotoksycznością, prowadzi do uszkodzenia mitochondriów neuronów, stresu oksydacyjnego i ostatecznie do śmierci komórek.
Memantyna blokuje receptory NMDA w sposób napięciowo-zależny i niekompetytywny. Kluczową cechą jej działania jest selektywność – blokuje ona jedynie patologicznie przedłużone otwarcie kanałów receptorowych, podczas gdy krótkotrwała, fizjologiczna aktywność synaptyczna pozostaje nienaruszona. Dzięki temu mechanizmowi memantyna zapobiega ekscytotoksyczności, nie interferując z normalnymi procesami uczenia się i pamięci.
Dodatkowo memantyna wykazuje aktywność wobec receptorów 5-HT3 serotoniny oraz receptorów nikotynowych, co może wyjaśniać jej korzystne działanie w zakresie zaburzeń nastroju i zachowania towarzyszących otępieniu.
Wskazania do stosowania memantyny
Głównym wskazaniem do stosowania memantyny jest leczenie choroby Alzheimera o umiarkowanym do ciężkiego nasilenia. Choroba Alzheimera jest najczęstszą przyczyną otępienia, odpowiadającą za 60-70% wszystkich przypadków zaburzeń poznawczych u osób starszych.
Choroba Alzheimera
W chorobie Alzheimera memantyna wykazuje skuteczność w zakresie:
- Stabilizacji funkcji poznawczych – spowalnia tempo pogorszenia pamięci, koncentracji i zdolności rozumowania
- Poprawy codziennego funkcjonowania – pomaga utrzymać sprawność w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych
- Redukcji zaburzeń zachowania – zmniejsza nasilenie agresji, pobudzenia, drażliwości i zaburzeń snu
- Wsparcia globalnego funkcjonowania – wpływa pozytywnie na ogólny stan kliniczny pacjenta
Inne wskazania
Chociaż memantyna nie ma oficjalnej rejestracji w innych wskazaniach niż choroba Alzheimera, badania kliniczne potwierdzają jej skuteczność również w:
- Otępieniu naczyniopochodnym – związanym z udarami mózgu i chorobami naczyniowymi
- Otępieniu z ciałami Lewy’ego – charakteryzującym się fluktuacjami poznawczymi i objawami parkinsonowskimi
- Otępieniu w chorobie Parkinsona – rozwijającym się u pacjentów z długotrwałą chorobą Parkinsona
Dawkowanie i sposób stosowania
Memantyna powinna być wprowadzana stopniowo, zgodnie ze schematem stopniowego zwiększania dawki. Taki sposób postępowania minimalizuje ryzyko wystąpienia działań niepożądanych i poprawia tolerancję leczenia.
| Tydzień |
Dawka poranna |
Dawka wieczorna |
Dawka całkowita |
| 1 |
5 mg |
– |
5 mg/dobę |
| 2 |
5 mg |
5 mg |
10 mg/dobę |
| 3 |
10 mg |
5 mg |
15 mg/dobę |
| 4 i dalej |
10 mg |
10 mg |
20 mg/dobę |
Dawka docelowa wynosi 20 mg na dobę, podawana w jednej lub dwóch dawkach podzielonych. Badania kliniczne wykazują, że podawanie całej dawki dobowej raz dziennie jest równie skuteczne jak dzielenie na dwie dawki.
Modyfikacja dawkowania
U pacjentów z zaburzeniami funkcji nerek może być konieczna redukcja dawki:
- Umiarkowane zaburzenia nerek (klirens kreatyniny 30-49 ml/min): dawka maksymalna 10 mg/dobę
- Ciężkie zaburzenia nerek (klirens kreatyniny 5-29 ml/min): dawka maksymalna 10 mg/dobę
Lek można przyjmować niezależnie od posiłków, najlepiej o stałej porze dnia.
Polskie preparaty zawierające memantynę
W Polsce dostępnych jest wiele preparatów zawierających memantynę jako substancję czynną. Wszystkie są lekami na receptę i podlegają refundacji w ramach programu lekowego dla pacjentów z chorobą Alzheimera.
Dostępne preparaty:
- Ebixa – tabletki powlekane 10 mg i 20 mg, roztwór doustny
- Axura – tabletki powlekane 5 mg, 10 mg, 15 mg, 20 mg
- Memolek – tabletki powlekane 10 mg i 20 mg
- Memantine Mylan – tabletki powlekane 10 mg i 20 mg
- Polmatine – tabletki powlekane i roztwór doustny
- Biomentin – tabletki powlekane 10 mg i 20 mg
- Memantine Accord – tabletki powlekane 10 mg i 20 mg
Wszystkie preparaty zawierają chlorowodorek memantyny i są bioekwiwalentne, co oznacza identyczną skuteczność i bezpieczeństwo stosowania.
Leczenie farmakologiczne zaburzeń poznawczych
Współczesne leczenie farmakologiczne otępienia opiera się na dwóch głównych grupach substancji czynnych: inhibitorach acetylocholinesterazy oraz antagonistach receptorów NMDA, do których należy memantyna.
Inhibitory acetylocholinesterazy
W Polsce zarejestrowane są następujące substancje z tej grupy:
- Donepezil (preparaty: Aricept, Donepezil Teva, Donepezil Mylan)
- Riwastygmina (preparaty: Exelon, Prometax, Rivastigmine Teva)
- Galantamina (preparaty: Reminyl, Galantamine Teva)
Te leki są wskazane w łagodnym i umiarkowanym stadium choroby Alzheimera oraz w otępieniu z ciałami Lewy’ego.
Terapia łączona
Szczególnie wartościowe jest łączenie memantyny z inhibitorami acetylocholinesterazy. Badania kliniczne potwierdzają, że terapia skojarzona przynosi lepsze efekty niż monoterapia, szczególnie w zakresie:
- Poprawy funkcji poznawczych
- Zmniejszenia zaburzeń zachowania
- Opóźnienia momentu konieczności umieszczenia pacjenta w domu opieki
- Poprawy jakości życia pacjenta i opiekunów
Najczęściej stosowaną kombinacją jest memantyna + donepezil, która wykazuje synergistyczny efekt działania.
Działania niepożądane
Memantyna charakteryzuje się dobrym profilem bezpieczeństwa. Działania niepożądane występują u około 2-6% pacjentów i zwykle mają łagodny charakter.
Najczęstsze działania niepożądane:
- Zaburzenia neurologiczne: zawroty głowy (6,3%), ból głowy (5,2%), senność (3,4%), zaburzenia równowagi
- Zaburzenia żołądkowo-jelitowe: zaparcia (4,6%), nudności, wymioty
- Zaburzenia sercowo-naczyniowe: nadciśnienie tętnicze (4,1%)
- Inne: zwiększona aktywność enzymów wątrobowych, reakcje nadwrażliwości
Rzadkie działania niepożądane:
- Splątanie i dezorientacja (głównie u pacjentów z ciężkim otępieniem)
- Omamy wzrokowe
- Zaburzenia chodu
- Bardzo rzadko: napady padaczkowe, reakcje psychotyczne
| Częstość wystąpienia |
Rodzaj działania niepożądanego |
| Często (>1%) |
Zawroty głowy, ból głowy, zaparcia, senność, nadciśnienie |
| Niezbyt często |
Splątanie, omamy, wymioty, zaburzenia chodu |
| Bardzo rzadko |
Napady padaczkowe, reakcje psychotyczne |
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na memantynę lub którykolwiek składnik preparatu
- Ciąża i laktacja – brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa
Względne przeciwwskazania i środki ostrożności:
- Padaczka w wywiadzie – wymagana szczególna obserwacja
- Świeżo przebyty zawał serca – ograniczone dane dotyczące bezpieczeństwa
- Zastoinowa niewydolność serca – konieczna ostrożność
- Niekontrolowane nadciśnienie tętnicze – wymagana regularna kontrola
Interakcje lekowe:
Szczególną ostrożność należy zachować przy jednoczesnym stosowaniu:
- Innych antagonistów NMDA (amantadyna, ketamina, dekstrometorfan) – ryzyko psychozy farmakotoksycznej
- Leków przeciwkrzepliwych (warfaryna) – konieczność monitorowania INR
- Leków wpływających na pH moczu – może wpływać na eliminację memantyny
Monitorowanie terapii
Skuteczność leczenia memantyną powinna być regularnie oceniana, szczególnie w pierwszych trzech miesiącach terapii. Lekarz prowadzący powinien monitorować:
Parametry skuteczności:
- Funkcje poznawcze – przy użyciu skal takich jak MMSE, ADAS-Cog
- Codzienne funkcjonowanie – ocena sprawności w czynnościach życiowych
- Zaburzenia zachowania – nasilenie agresji, pobudzenia, zaburzeń snu
- Ogólny stan kliniczny – globalna ocena poprawy lub stabilizacji
Parametry bezpieczeństwa:
- Tolerancja leczenia – występowanie działań niepożądanych
- Funkcje życiowe – ciśnienie tętnicze, funkcje nerek
- Stan psychiczny – wykluczenie objawów psychotycznych
Leczenie należy kontynuować tak długo, jak długo przynosi korzystne efekty i jest dobrze tolerowane przez pacjenta.
Jak szybko można oczekiwać efektów leczenia memantyną?
Pierwsze efekty leczenia memantyną mogą być widoczne po 4-6 tygodniach regularnego stosowania. Pełen efekt terapeutyczny rozwija się zwykle po 12-16 tygodniach leczenia. Ważne jest, aby pamiętać, że memantyna nie przywraca utraconych funkcji poznawczych, ale spowalnia tempo ich pogarszania się.
Czy memantynę można stosować razem z innymi lekami na demencję?
Tak, memantyna jest często stosowana w kombinacji z inhibitorami acetylocholinesterazy (donepezil, riwastygmina, galantamina). Terapia skojarzona wykazuje większą skuteczność niż monoterapia i jest zalecana przez międzynarodowe wytyczne leczenia choroby Alzheimera.
Co robić w przypadku pominięcia dawki?
Jeśli pacjent pominie jedną dawkę, należy podać ją, gdy tylko się o tym przypomni, chyba że zbliża się pora na następną dawkę. W takim przypadku należy pominąć zapomnianą dawkę i kontynuować według normalnego schematu. Nie należy podawać podwójnej dawki.
Czy memantyna wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów?
Memantyna może wpływać na szybkość reakcji i koncentrację, szczególnie na początku leczenia. Ponadto sama choroba Alzheimera upośledza zdolność bezpiecznego prowadzenia pojazdów. Decyzję o prowadzeniu pojazdu powinna podjąć rodzina wspólnie z lekarzem, oceniając stan funkcjonalny pacjenta.
Jak długo należy stosować memantynę?
Leczenie memantyną powinno być kontynuowane tak długo, jak długo przynosi korzyści kliniczne i jest dobrze tolerowane. U większości pacjentów leczenie trwa wiele miesięcy lub lat. Przerwanie terapii powinno następować pod kontrolą lekarza, szczególnie gdy choroba znacznie się zaawansuje lub wystąpią poważne działania niepożądane.
Czy memantyna jest bezpieczna dla osób starszych?
Memantyna jest lekiem bezpiecznym dla osób w podeszłym wieku i nie wymaga modyfikacji dawkowania ze względu na sam wiek. Jednak u pacjentów z chorobami współistniejącymi, szczególnie z zaburzeniami funkcji nerek lub serca, może być konieczne dostosowanie dawkowania i częstsze monitorowanie.
Czy memantyna może powodować uzależnienie?
Nie, memantyna nie powoduje uzależnienia fizycznego ani psychicznego. Jest to lek, który wymaga regularnego stosowania dla utrzymania efektu terapeutycznego, ale jego nagłe odstawienie nie powoduje objawów abstynencyjnych.
Jakie są różnice między poszczególnymi preparatami memantyny dostępnymi w Polsce?
Wszystkie dostępne w Polsce preparaty zawierają tę samą substancję czynną (chlorowodorek memantyny) i są bioekwiwalentne, co oznacza identyczną skuteczność i bezpieczeństwo. Różnice mogą dotyczyć postaci farmaceutycznej (tabletki, roztwór), opakowania i ceny. Wybór konkretnego preparatu zwykle zależy od preferencji pacjenta i lekarza oraz dostępności w aptece.
Bibliografia
- Reisberg B, Doody R, Stöffler A, Schmitt F, Ferris S, Möbius HJ; Memantine Study Group. Memantine in moderate-to-severe Alzheimer’s disease. N Engl J Med. 2003;348(14):1333-1341. DOI: 10.1056/NEJMoa013128 PMID: 12672860
- Tariot PN, Farlow MR, Grossberg GT, Graham SM, McDonald S, Gergel I; Memantine Study Group. Memantine treatment in patients with moderate to severe Alzheimer disease already receiving donepezil: a randomized controlled trial. JAMA. 2004;291(3):317-324. DOI: 10.1001/jama.291.3.317 PMID: 14734594