Leki zawierające hydrokortyzon

Hydrokortyzon – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Hydrokortyzon – lek o silnym działaniu przeciwzapalnym, należący do grupy glikokortykosteroidów. Jest to również naturalny hormon produkowany przez korę nadnerczy. Ponadto wykazuje działanie przeciwalergiczne, przeciwwstrząsowe oraz immunosupresyjne. Hydrokortyzon nie działa na przyczynę zapalenia, lecz łagodzi jego objawy. Wskazaniem do stosowania leku są choroby autoimmunologiczne, choroby alergiczne, skórne reakcje zapalne, niedoczynność przysadki z wtórną niedoczynnością kory nadnerczy, uzupełnienie hormonu w niedoczynności kory nadnerczy oraz w leczeniu zespołu nadnerczo-płciowego i zespole Nelsona po adrenalektomii.

Hydrokortyzon występuje w postaci tabletek, maści lub kremu do stosowania miejscowego (octan hydrokortyzonu) oraz roztworu do wstrzyknięć. Na rynku aptecznym dostępne są preparaty kilkuskładnikowe, łączące hydrokortyzon z innymi substancjami m.in. z neomycyną, natamycyną, oksytetracykliną, eskuliną, cynkiem.   

Możliwe działania niepożądane: zależą od miejsca podania. Po podaniu doustnym oraz dożylnym może wystąpić zatrzymanie płynów w organizmie, zastoinowa niewydolność krążenia, nadciśnienie tętnicze, osłabienie mięśni, osteoporoza, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, arytmia, bóle głowy, nieostre widzenie. Po zastosowaniu miejscowym może pojawić się miejscowe podrażnienie, rozstępy skórne, trądzik, hipo- lub hiperpigmentacja.   

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Hydrokortyzon – substancja czynna o wszechstronnym działaniu w medycynie

Hydrokortyzon (łac. hydrocortisonum), znany również jako kortyzol, to jeden z najważniejszych i najczęściej stosowanych glikokortykosteroidów w medycynie współczesnej. Ta substancja czynna, będąca syntetycznym odpowiednikiem naturalnego hormonu produkowanego przez korę nadnerczy, odgrywa kluczową rolę w leczeniu szerokiej gamy schorzeń – od problemów dermatologicznych po poważne stany zagrożenia życia. Hydrokortyzon wykazuje wielokierunkowe działanie: przeciwzapalne, przeciwalergiczne, immunosupresyjne i przeciwobrzękowe, co czyni go niezastąpionym narzędziem terapeutycznym w rękach lekarzy różnych specjalności. Jego uniwersalność sprawia, że preparaty z hydrokortyzonem są dostępne w różnorodnych postaciach – od delikatnych kremów do stosowania na skórę niemowląt, przez tabletki do leczenia systemowego, aż po silne preparaty iniekcyjne używane w stanach nagłych. Zrozumienie mechanizmu działania, wskazań, przeciwwskazań i potencjalnych działań niepożądanych hydrokortyzonu jest kluczowe dla bezpiecznego i skutecznego wykorzystania tego leku.

Czym jest hydrokortyzon?

Hydrokortyzon należy do grupy hormonów steroidowych naturalnie wytwarzanych w organizmie człowieka przez korę nadnerczy – małe gruczoły położone nad nerkami. W medycynie wykorzystuje się jego syntetyczny odpowiednik, otrzymywany w laboratoriach farmaceutycznych. Substancja ta jest często nazywana „hormonem stresu” ze względu na jej naturalną rolę w mobilizacji zasobów energetycznych organizmu w sytuacjach stresowych.

Jako główny glikokortykosteroid kory nadnerczy, hydrokortyzon pełni fundamentalne funkcje w utrzymaniu homeostazy organizmu. W stężeniach fizjologicznych reguluje metabolizm białek i węglowodanów, wpływa na gospodarkę lipidową oraz uczestniczy w kontroli poziomu elektrolitów. Jednak to właściwości farmakologiczne hydrokortyzonu w dawkach terapeutycznych sprawiają, że stał się on jednym z najważniejszych leków w arsenale współczesnej medycyny.

Historia medycznego zastosowania hydrokortyzonu sięga lat 40. XX wieku, kiedy po raz pierwszy został wykorzystany w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów. Spektakularne efekty terapeutyczne, określane wówczas jako „cud kortyzonowy”, otworzyły drzwi do szerokiego zastosowania tej substancji w różnych dziedzinach medycyny.

Mechanizm działania hydrokortyzonu

Mechanizm działania hydrokortyzonu jest złożony i wielopoziomowy, co tłumaczy jego szerokie spektrum zastosowań terapeutycznych. Ze względu na swój lipofilowy charakter, hydrokortyzon swobodnie przenika przez błonę komórkową i wiąże się ze specyficznymi receptorami glikokortykosteroidowymi znajdującymi się w cytoplazmie komórek.

Po połączeniu z receptorem, kompleks hydrokortyzon-receptor przemieszcza się do jądra komórkowego, gdzie działa jako czynnik transkrypcyjny. W rezultacie następuje regulacja ekspresji nawet około 10% genów, co prowadzi do syntezy lub zahamowania produkcji różnorodnych białek i enzymów regulujących procesy metaboliczne.

Na poziomie komórkowym hydrokortyzon wywiera swoje działanie przeciwzapalne poprzez kilka mechanizmów:

• Hamowanie syntezy mediatorów zapalnych: Blokuje produkcję prostaglandyn, leukotrienów i cytokin prozapalnych takich jak IL-1, IL-6 i TNF-α
• Wpływ na komórki układu odpornościowego: Zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili i monocytów w miejscu zapalenia
• Stabilizacja błon komórkowych: Hamuje uwalnianie enzymów lizosomów, co ogranicza uszkodzenie tkanek
• Blokowanie reakcji alergicznych: Hamuje zależne od IgE wydzielanie histaminy i innych mediatorów alergicznych

Właściwości farmakologiczne

Farmakokinetyka hydrokortyzonu

Hydrokortyzon charakteryzuje się korzystnymi właściwościami farmakokinetycznymi, które umożliwiają jego skuteczne zastosowanie w różnych postaciach farmaceutycznych.

Parametr	Wartość
Wchłanianie z przewodu pokarmowego	Dobre i szybkie
Czas osiągnięcia maksymalnego stężenia (Tmax)	1 godzina
Wiązanie z białkami osocza	>90%
Biologiczny okres półtrwania	1,5 godziny
Czas działania leczniczego	6 godzin
Główna droga eliminacji	Wydalanie z moczem

Po podaniu doustnym substancja dobrze i szybko wchłania się z przewodu pokarmowego, osiągając maksymalne stężenie w osoczu już po godzinie. W ponad 90% wiąże się z białkami osocza, głównie z kortykosteroidwiążącym globulinem i albuminami. Hydrokortyzon podlega biotransformacji w większości tkanek organizmu, szczególnie w wątrobie, a jego metabolity są wydalane głównie przez nerki.

Biodostępność różnych postaci

W zależności od sposobu podania, biodostępność hydrokortyzonu znacznie się różni:

• Podanie doustne: Biodostępność 95-100%
• Stosowanie miejscowe na skórę: 4-19% (zależnie od stanu skóry i lokalizacji)
• Podanie dożylne lub domięśniowe: 100%

Formy farmaceutyczne i preparaty handlowe

Hydrokortyzon jest dostępny w Polsce w licznych postaciach farmaceutycznych, co pozwala na dostosowanie terapii do specyficznych potrzeb pacjenta i charakteru schorzenia.

Preparaty do stosowania miejscowego

Kremy i maści do stosowania na skórę:

• Hydrocortisonum Aflofarm (krem)
• Maxicortan (krem)
• Hydrocort Chema (maść)
• Hydrokortyzon Hasco Max (krem)
• Hydrocortisonum Ziaja (krem)

Preparaty złożone z hydrokortyzonem:

• Oxycort (z oksyteracykliną)
• Pimafucort (z neomycyną i natamycyną)
• Proktosedon (czopki z cynchokainą i neomycyną)

Preparaty do stosowania systemowego

Tabletki:

• Hydrocortisonum Jelfa (tabletki 20 mg)
• Hydrocortisonum SF (tabletki 10 mg)

Preparaty iniekcyjne:

• Corhydron (proszek do sporządzania roztworu do wstrzyknięć)
• Solu-Cortef (wodorobursztynian hydrokortyzonu)

Wskazania do stosowania hydrokortyzonu

Leczenie dermatologiczne

W dermatologii hydrokortyzon znajduje zastosowanie jako lek pierwszego rzutu w leczeniu stanów zapalnych skóry nieuszkodzonej i niezainfekowanej. Jego skuteczność wynika z silnego działania przeciwzapalnego i przeciwświądowego.

Główne wskazania dermatologiczne:

• Atopowe zapalenie skóry (AZS)
• Alergiczny kontaktowy wyprysk
• Łojotokowe zapalenie skóry
• Łuszczyca (w ograniczonym zakresie)
• Reakcje uczuleniowe na ukąszenia owadów
• Oparzenia I i II stopnia
• Liszaj płaski z nasilonym świądem
• Skórne odczyny polekowe

Zastosowania systemowe

Leczenie substytucyjne:

• Pierwotna niewydolność kory nadnerczy (choroba Addisona)
• Wtórna niewydolność kory nadnerczy
• Niedoczynność przysadki mózgowej
• Zespół Nelson po usunięciu nadnerczy

Leczenie pozasubstytucyjne:

• Różne postacie wstrząsu
• Choroby autoimmunologiczne
• Ciężkie reakcje alergiczne
• Stan astmatyczny
• Zespół Stevens-Johnsona
• Plamice małopłytkowe
• Ostrea faza chorób reumatologicznych

Specjalistyczne zastosowania

Okulistyka: Hydrokortyzon w postaci kropli do oczu stosuje się w leczeniu:

• Zapalenia spojówek o charakterze niezakaźnym
• Alergicznych schorzeń oczu
• Stanów pooperacyjnych

Proktologia: W postaci czopków lub maści doodbytniczych w leczeniu:

• Hemoroidów
• Szczeliny odbytu
• Świądu odbytu
• Stanów zapalnych okolicy okołoodbytniczej

Leczenie farmakologiczne z zastosowaniem hydrokortyzonu

W polskiej praktyce klinicznej hydrokortyzon stanowi podstawę terapii w wielu schorzeniach wymagających interwencji przeciwzapalnej lub immunosupresyjnej. W zależności od schorzenia może być stosowany jako monoterapia lub w skojarzeniu z innymi substancjami czynnymi.

Terapia dermatologicznych stanów zapalnych

W leczeniu atopowego zapalenia skóry hydrokortyzon często stanowi terapię pierwszego rzutu, szczególnie u dzieci. W przypadkach opornych na leczenie może być kombinowany z innymi glikokortykosteroidami o większej sile działania, takimi jak mometazon, betametazon czy flutikazon. W terapii skojarzonej z infekcjami bakteryjnymi wykorzystuje się preparaty złożone zawierające neomycynę, oksytetrakcyklinę lub kwas fusydowy.

Leczenie alergii i astmy

W leczeniu ciężkich reakcji alergicznych hydrokortyzon często stosuje się w skojarzeniu z adrenaliną, difenhydraminą i ranitiydną. W terapii astmy oskrzelowej może być uzupełnieniem dla glikokortykosteroidów wziewnych takich jak budezonid, beklometazon czy flutikazon.

Terapia chorób autoimmunologicznych

W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów hydrokortyzon może być stosowany jako terapia pomostowa w skojarzeniu z metotreksatem, sulfasalazyną lub nowszymi lekami biologicznymi. W przypadku tocznia rumieniowatego układowego często kombinuje się go z prednizonem, azatiopryną czy hydroksychlorochiną.

Dawkowanie i sposób stosowania

Stosowanie miejscowe

Dla preparatów miejscowych podstawową zasadą jest aplikacja niewielkiej ilości preparatu na oczyszczoną skórę, wyłącznie w obszarze zmienionym chorobowo. Częstotliwość stosowania zależy od stężenia hydrokortyzonu w preparacie i nasilenia objawów:

• Stężenia 0,5-1%: 2-3 razy dziennie
• Po uzyskaniu poprawy: redukcja do 2-3 razy w tygodniu
• Na twarzy: maksymalnie 2-3 dni stosowania
• Na innych obszarach ciała: do tygodnia stosowania

Dawkowanie systemowe

Terapia doustna:

• Standardowa dawka dobowa: 20-30 mg
• Dawka jest dzielona i przyjmowana rano (zgodnie z naturalnym rytmem wydzielania)
• Stopniowe odstawianie przy długotrwałej terapii

Terapia pozajelitowa:

• Dorośli: 100-150 mg na dawkę, maksymalnie 1,5 g/dobę
• W stanach zagrożenia życia: 100-500 mg na dawkę
• Dzieci do 5 lat: 8-10 mg/kg masy ciała/dobę
• Dzieci starsze: 4-8 mg/kg masy ciała/dobę

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Przeciwwskazania bezwzględne

• Nadwrażliwość na hydrokortyzon lub składniki pomocnicze
• Systemowe infekcje grzybicze (dla terapii systemowej)
• Szczepienia żywymi szczepionkami wirusowymi
• Stosowanie na uszkodzoną, zainfekowaną skórę (dla preparatów miejscowych)

Przeciwwskazania względne

Lista przeciwwskazań względnych jest obszerna i wymaga indywidualnej oceny stosunku korzyści do ryzyka:

Kategoria	Przeciwwskazania względne
Choroby infekcyjne	Czynna gruźlica, infekcje wirusowe, bakteryjne i grzybicze
Choroby przewodu pokarmowego	Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zapalenie uchyłków jelita
Zaburzenia metaboliczne	Cukrzyca, osteoporoza
Choroby serca i naczyń	Nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, zakrzepica
Choroby neurologiczne	Stany psychotyczne, padaczka
Choroby oczu	Jaskra, zaćma

Szczególne grupy pacjentów

Dzieci i młodzież: Długotrwałe stosowanie hydrokortyzonu u dzieci może prowadzić do opóźnienia wzrostu. Wymagane jest regularne monitorowanie rozwoju i stosowanie najmniejszych skutecznych dawek przez najkrótszy możliwy czas.

Kobiety w ciąży i karmiące: Hydrokortyzon może przenikać przez łożysko i do mleka matki. Stosowanie w ciąży wymaga szczególnej ostrożności i oceny stosunku korzyści do ryzyka. U kobiet karmiących należy rozważyć przerwanie karmienia piersią lub wybór alternatywnego leczenia.

Pacjenci w podeszłym wieku: Seniorzy są bardziej narażeni na działania niepożądane, szczególnie osteoporozę, nadciśnienie i zaburzenia metaboliczne. Wymagane jest zmniejszenie dawek i częstsze monitorowanie.

Działania niepożądane

Działania miejscowe

Stosowanie preparatów miejscowych z hydrokortyzonem może powodować:

• Miejscowe podrażnienie skóry
• Pieczenie i swędzenie
• Zaczerwienienie
• Ścieńczenie skóry przy długotrwałym stosowaniu
• Rozstępy
• Teleangiektazje (poszerzone naczynka)
• Okołoustne zapalenie skóry

Działania ogólnoustrojowe

Przy stosowaniu systemowym mogą wystąpić liczne działania niepożądane:

Zaburzenia metaboliczne:

• Hiperglikemia i cukrzyca
• Zaburzenia gospodarki lipidowej
• Zatrzymywanie sodu i wody
• Utrata potasu i wapnia
• Negatywny bilans azotowy

Działania na układ ruchu:

• Osteoporoza
• Martwica głów kości
• Atrofia mięśni
• Osłabienie więzadeł i ścięgien

Działania na układ sercowo-naczyniowy:

• Nadciśnienie tętnicze
• Niewydolność serca
• Zwiększone ryzyko zakrzepicy

Zaburzenia psychiczne:

• Wahania nastroju
• Euforia lub depresja
• Bezsenność
• Psychozy steroidowe

Interakcje z innymi lekami

Hydrokortyzon wykazuje liczne interakcje z innymi substancjami czynnymi, co wymaga szczególnej uwagi przy planowaniu terapii skojarzonej:

Leki osłabiające działanie hydrokortyzonu:

• Barbiturany (fenobarbital)
• Fenytoina
• Ryfampicyna
• Efedryna

Leki, których działanie jest osłabiane przez hydrokortyzon:

• Leki przeciwcukrzycowe (insulina, metformina)
• Leki przeciwzakrzepowe (warfaryna)
• Leki przeciwnadciśnieniowe

Interakcje zwiększające ryzyko działań niepożądanych:

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne – zwiększone ryzyko krwawień z przewodu pokarmowego
• Glikozydy naparstnicy – nasilenie toksyczności
• Diuretyki tiazydowe – zwiększona utrata potasu

Monitorowanie terapii

Podczas stosowania hydrokortyzonu, szczególnie w leczeniu długoterminowym, konieczne jest regularne monitorowanie parametrów klinicznych i laboratoryjnych:

Badania podstawowe:

• Morfologia krwi z rozmazem
• Glukoza w surowicy
• Elektrolity (Na, K, Ca, Mg)
• Parametry wątrobowe
• Lipidogram

Badania obrazowe:

• Densytometria kości (przy długotrwałej terapii)
• RTG klatki piersiowej
• USG jamy brzusznej

Kontrole specjalistyczne:

• Badanie okulistyczne (ciśnienie śródgałkowe, zaćma)
• Kontrola ciśnienia tętniczego
• Ocena stanu psychicznego

Hydrokortyzon u dzieci

Stosowanie hydrokortyzonu w populacji pediatrycznej wymaga szczególnej ostrożności ze względu na większą wrażliwość dzieci na działania niepożądane glikokortykosteroidów. Najpoważniejszym powikłaniem długotrwałego stosowania jest zahamowanie wzrostu.

Zasady stosowania u dzieci:

• Stosowanie najmniejszych skutecznych dawek
• Najkrótszy możliwy czas leczenia
• Regularne monitorowanie wzrostu i rozwoju
• Unikanie stosowania na dużych powierzchniach skóry
• Szczególna ostrożność przy stosowaniu na twarzy

Dawkowanie pediatryczne:

• Dzieci do 5 lat: 8-10 mg/kg masy ciała/dobę
• Dzieci starsze: 4-8 mg/kg masy ciała/dobę
• W terapii miejscowej: preparaty o niskich stężeniach

Alternatywy terapeutyczne

W przypadku przeciwwskazań do stosowania hydrokortyzonu lub wystąpienia działań niepożądanych, dostępne są alternatywne opcje terapeutyczne:

W dermatologii:

• Inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus)
• Preparaty z kwasem salicylowym
• Emolienty i preparaty nawilżające
• Antyhistaminiki w reakcjach alergicznych

W terapii systemowej:

• Inne glikokortykosteroidy (prednizolon, deksametazon)
• Leki immunosupresyjne (metotreksat, azatiopryna)
• Leki biologiczne w chorobach autoimmunologicznych
• Niesteroidowe leki przeciwzapalne

Rola hydrokortyzonu w medycynie ratunkowej

W medycynie ratunkowej hydrokortyzon odgrywa kluczową rolę w leczeniu stanów nagłych związanych z ciężkimi reakcjami alergicznymi i stanem astmatycznym. Szybkie działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe może być ratujące życie.

Wskazania w medycynie ratunkowej:

• Wstrząs anafilaktyczny
• Ciężkie napady astmy
• Obrzęk krtani
• Zespół Stevens-Johnsona
• Ostra niedoczynność kory nadnerczy

Dawkowanie w stanach nagłych:

• Dorośli: 100-500 mg dożylnie
• Możliwość powtarzania dawki co 4-6 godzin
• U dzieci: 4-8 mg/kg masy ciała

Bibliografia

1. Ramamoorthy S, Cidlowski JA. Corticosteroids: Mechanisms of Action in Health and Disease. Rheum Dis Clin North Am. 2016;42(1):15-31. PMID: 26611548
2. Derendorf H, Möllmann H, Barth J, Möllmann C, Tunn S, Krieg M. Pharmacokinetics and oral bioavailability of hydrocortisone. J Clin Pharmacol. 1991;31(5):473-476. PMID: 2050835