Fenoksyetanol

Fenoksyetanol – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Fenoksyetanol – substancja o działaniu bakteriostatycznym. Mechanizm działania fenoksyetanolu polega na zwiększaniu przepuszczalności błony komórkowej dla jonów potasu, co pomaga zahamować wzrost lub zniszczyć drobnoustroje. Wskazaniem do stosowania leku jest odkażanie skóry i niedopuszczenie do rozwoju zakażenia.

Fenoksyetanol dostępny jest w postaci aerozolu na skórę i płynu na skórę w połączeniu z dichlorowodorkiem oktenidyny. 

Możliwe działanie niepożądane: Stosowanie preparatów z fenoksyetanolem zgodnie z zaleceniami nie powoduje żadnych skutków ubocznych. Rzadko mogą pojawić się podrażnienia skóry, oczu lub uczulenia kontaktowe.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Fenoksyetanol – wszechstronny środek antyseptyczny o szerokim spektrum działania

Fenoksyetanol, znany również pod nazwą chemiczną 2-fenoksyetanol, to organiczny związek chemiczny należący do grupy eterów glikolowych, który odgrywa kluczową rolę w medycynie współczesnej jako skuteczny środek antyseptyczny. Substancja ta, charakteryzująca się bezbarwną, klarowną konsystencją o przyjemnym, lekko kwiatowym zapachu, zyskała szerokie uznanie w praktyce klinicznej dzięki swojemu wyjątkowemu spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego. W ostatnich latach fenoksyetanol stał się jedną z najczęściej stosowanych substancji aktywnych w preparatach antyseptycznych, szczególnie w połączeniu z oktenidyną dichlorowodorkiem, tworząc synergistyczne połączenia o zwiększonej skuteczności terapeutycznej. Jego zastosowanie obejmuje szeroki zakres wskazań – od dezynfekcji powierzchownych ran, przez antyseptykę błon śluzowych, aż po profilaktykę zakażeń w różnych procedurach medycznych.

Charakterystyka chemiczna i farmakologiczna fenoksyetanolu

Fenoksyetanol jest bezbarwną, klarowną, oleistą cieczą o przyjemnym, dość intensywnym, lekko kwiatowym zapachu. Należy do grupy alkoholi eterowych. Naturalnie występuje w zielonej herbacie i cykorii, jednak na potrzeby przemysłu wytwarzany jest w reakcji fenolu i tlenku etylenu zachodzącej w wysokiej temperaturze i pod wysokim ciśnieniem.

Substancja charakteryzuje się wysoką stabilnością termiczną oraz dobrą rozpuszczalnością w różnych rozpuszczalnikach, co czyni ją idealną do zastosowań farmaceutycznych. Działa stabilnie w szerokim zakresie pH i dobrze rozpuszcza się w wodzie i tłuszczach, co czyni go odpowiednim do wielu typów formulacji. Ta wszechstronność chemiczna sprawia, że fenoksyetanol może być skutecznie włączany do różnorodnych preparatów leczniczych bez utraty swoich właściwości antyseptycznych.

Pod względem właściwości fizycznych, fenoksyetanol wykazuje niską lotność i wysoką trwałość, co jest szczególnie ważne w kontekście jego stosowania w preparatach miejscowych wymagających długotrwałego działania. Pod względem właściwości fizykochemicznych phenoxyethanol to substancja o płynnej, lekko lepkiej i oleistej konsystencji. Ma stosunkowo mocny, kwiatowy zapach, przypominający woń róży. Fenoksyetanol jest bezbarwny i klarowny.

Mechanizm działania przeciwdrobnoustrojowego

Fenoksyetanol wykazuje złożony mechanizm działania przeciwko mikroorganizmom, który opiera się na kilku komplementarnych procesach biochemicznych. Fenoksyetanol charakteryzuje się szerokim spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego, obejmującym bakterie Gram-ujemne, Gram-dodatnie, a także drożdżaki.

Podstawowy mechanizm działania fenoksyetanolu obejmuje:

• Zaburzenia w łańcuchu oddechowym drobnoustrojów – substancja interferuje z procesami metabolicznymi komórek bakteryjnych, prowadząc do ich osłabienia i ostatecznie śmierci
• Zwiększenie przepuszczalności błony komórkowej dla jonów potasu – jego przeciwdrobnoustrojowy mechanizm działania opiera się na zwiększeniu przepuszczalności błony komórkowej dla jonów potasu
• Hamowanie syntezy DNA i RNA drobnoustrojów – hamując syntezę DNA i RNA drobnoustrojów (a więc uniemożliwiając ich namnażanie)

Ten wielokierunkowy mechanizm działania sprawia, że fenoksyetanol jest szczególnie skuteczny przeciwko różnorodnym patogenom i znacznie utrudnia rozwój oporności bakteryjnej.

Spektrum działania i skuteczność kliniczna

Fenoksyetanol ma szerokie działanie przeciwdrobnoustrojowe. Działa na bakterie bakteriostatycznie, hamując ich namnażanie. Spektrum jego działania obejmuje:

Typ mikroorganizmu	Skuteczność	Mechanizm działania
Bakterie Gram-dodatnie	Wysoka	Zakłócenie integralności błony komórkowej
Bakterie Gram-ujemne	Wysoka	Zwiększenie przepuszczalności błony
Grzyby i drożdżaki	Średnia do wysokiej	Hamowanie procesów metabolicznych
Wirusy otoczkowe	Średnia	Destabilizacja otoczki wirusowej

Działanie antyseptyczne preparatów do stosowania w jamie ustnej obejmuje bakterie (m.in. S. aureus, Enterococcus hirae, P. aeruginosa, E. coli), wirusy otoczkowe i grzyby, co potwierdza szerokie spektrum działania tej substancji.

Badania kliniczne wykazują, że skuteczność przeciwdrobnoustrojowa występuje już po 1 min od aplikacji preparatu zawierającego dichlorowodorek oktenidyny i fenoksyetanol; działanie to utrzymuje się przez 1 h. Ta szybkość działania jest kluczowa w sytuacjach wymagających natychmiastowej dezynfekcji.

Wskazania do stosowania w praktyce klinicznej

Fenoksyetanol w preparatach leczniczych znajduje zastosowanie w szerokim spektrum wskazań medycznych. Najczęstsze zastosowania obejmują:

Dezynfekcja ran i powierzchni skóry

• Leczenie małych, powierzchownych ran
• Wspomagające postępowanie antyseptyczne po zabiegach chirurgicznych
• Dezynfekcja szwów pozabiegowych
• Profilaktyka zakażeń w ranach ostrych i pourazowych

Antyseptyka błon śluzowych

wielokrotne, krótkotrwałe leczenie antyseptyczne w obrębie błon śluzowych i sąsiadujących tkanek przed procedurami diagnostycznymi w obrębie narządów płciowych i odbytu, w tym pochwy, sromu i żołędzi prącia, a także przed cewnikowaniem pęcherza moczowego

• Antyseptyka przed procedurami ginekologicznymi i urologicznymi
• Leczenie stanów zapalnych narządów płciowych
• Dezynfekcja jamy ustnej w stanach zapalnych

Zastosowania pediatryczne

w pediatrii fenoksyetanol stosuje się szczególnie do:

• Pielęgnacji kikuta pępowinowego u noworodków
• Dezynfekcji drobnych uszkodzeń skóry u dzieci
• Antyseptyki przed małymi zabiegami medycznymi

Farmakokinetyka i metabolizm

Fenoksyetanol charakteryzuje się specyficznym profilem farmakokinetycznym, który różni się znacząco od oktenidyny w preparatach złożonych. Fenoksyetanol zawarty w preparatach złożonych, wchłania się po zastosowaniu miejscowym, a następnie jest całkowicie lub prawie całkowicie metabolizowany i wydalany przez nerki w postaci kwasu fenoksyoctowego.

Proces wchłaniania substancji jest stosunkowo szybki – Fenoksyetanol wykazuje znaczące wchłanianie przez skórę (do 59% in vitro) oraz błony śluzowe, a następnie jest metabolizowany do kwasu fenoksyoctowego i wydalany głównie przez nerki. Oznacza to, że w przeciwieństwie do oktenidyny, fenoksyetanol podlega systemowemu metabolizmowi.

Główne metabolity fenoksyetanolu są wydalane drogą nerkową w ciągu kilku godzin po aplikacji. W przeciwieństwie do oktenidyny, fenoksyetanol podlega intensywnemu metabolizmowi i wykazuje potencjał do ogólnoustrojowego działania. Ta właściwość wymaga szczególnej ostrożności przy stosowaniu u pacjentów z zaburzeniami funkcji nerek.

Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem fenoksyetanolu

W Polsce dostępne są liczne preparaty zawierające fenoksyetanol jako substancję czynną, najczęściej w połączeniu z oktenidyną dichlorowodorkiem. Najpopularniejsze substancje czynne stosowane w leczeniu miejscowym to:

Główne preparaty antyseptyczne:

• Oktenidyna + fenoksyetanol – najbardziej powszechne połączenie, dostępne pod nazwami handlowymi jak Octenisept, Octefortan
• Fenoksyetanol w monoterapii – rzadziej stosowany, głównie w preparatach kosmetycznych o działaniu antyseptycznym

Dawkowanie i sposób stosowania:

Roztwór do stosowania na skórę (preparaty złożone z fenoksyetanolem) Preparatu nie należy rozcieńczać. Odkażanie ran, błon śluzowych, skóry Dokładnie spryskać ranę i jej okolicę lub leczony obszar skóry/błon śluzowych albo przecierać leczony obszar jałowymi gazikami nasączonymi roztworem

W praktyce klinicznej zaleca się:

• Stosowanie raz dziennie przez maksymalnie 2 tygodnie u dorosłych
• U dzieci poniżej 6 lat – nie dłużej niż kilka dni
• Pozostawienie preparatu na powierzchni przez co najmniej 1-2 minuty dla uzyskania optymalnego efektu

Bezpieczeństwo stosowania i działania niepożądane

Fenoksyetanol charakteryzuje się korzystnym profilem bezpieczeństwa przy prawidłowym stosowaniu. Eksperci udowodnili, że fenoksyetanol nie powoduje podrażnień skóry oraz nie wywołuje jej reakcji alergicznych. Eksperci CIR stwierdzili, że fenoksyetanol jest bezpieczny jako składnik kosmetyczny.

Najczęstsze działania niepożądane:

• Miejscowe reakcje skórne: Najczęściej zgłaszane działania niepożądane to uczucie ciepła i pieczenia pochvy oraz gorzki smak po płukaniu jamy ustnej.
• Reakcje u wrażliwych pacjentów: U osób z bardzo wrażliwą skórą może jednak powodować reakcje podrażnieniowe, takie jak zaczerwienienie, pieczenie czy świąd

Szczególne populacje pacjentów:

Grupa pacjentów	Zalecenia
Noworodki i wcześniaki	Zachować ostrożność, stosując oktenidynę u noworodków, a zwłaszcza wcześniaków
Kobiety w ciąży	Możliwe stosowanie po ocenie ryzyka-korzyści
Osoby z wrażliwą skórą	Ograniczone stosowanie, obserwacja reakcji

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Podstawowe przeciwwskazania do stosowania fenoksyetanolu obejmują:

• Nadwrażliwość na substancję czynną lub którykolwiek ze składników preparatu
• Głębokie rany wymagające płukania pod ciśnieniem
• Niektóre procedury inwazyjne u wcześniaków

Po przepłukaniu głębokich ran za pomocą strzykawki donoszono o przypadkach uporczywego obrzęku, rumienia i martwicy tkanki; w niektórych przypadkach konieczna była interwencja chirurgiczna. Stosować wyłącznie powierzchniowo, nie wprowadzać do głębokich warstw tkanek za pomocą strzykawki lub pod ciśnieniem.

Interakcje lekowe:

Fenoksyetanol wykazuje minimalne interakcje z innymi lekami przy stosowaniu miejscowym. Nie przewiduje się wystąpienia specyficznej oporności pierwotnej na preparat zawierający dichlorowodorek oktenidyny i fenoksyetanol ani powstania oporności wtórnej w wyniku aktywności nieswoistej, w przypadku długotrwałego stosowania.

Zastosowanie w różnych specjalizacjach medycznych

Fenoksyetanol znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny:

Chirurgia i ortopedia

• Dezynfekcja pola operacyjnego przed małymi zabiegami
• Antyseptyka szwów pooperacyjnych
• Profilaktyka zakażeń w ranach pourazowych

Ginekologia i urologia

• Antyseptyka przed badaniami ginekologicznymi
• Leczenie wspomagające w stanach zapalnych narządów płciowych
• Dezynfekcja przed cewnikowaniem

Pediatria

Stosuje się ją do odkażania ran różnego pochodzenia, do dezynfekcji skóry przed zabiegami i badaniami diagnostycznymi, a także do dezynfekcji zmian w obrębie jamy ustnej (np.: spowodowanych aftami, noszeniem aparatu ortodontycznego lub protezy) oraz w pediatrii (głównie do pielęgnacji kikuta pępowinowego).

Dermatologia

• Leczenie infekcji skórnych
• Antyseptyka w chorobach przewlekłych skóry
• Profilaktyka wtórnych zakażeń

Porównanie z innymi środkami antyseptycznymi

Fenoksyetanol w połączeniu z oktenidyną stanowi jedną z najbardziej skutecznych kombinacji antyseptycznych dostępnych obecnie na rynku. W porównaniu z tradycyjnymi środkami:

• Przewaga nad jodopochodnymi: mniejsze ryzyko reakcji alergicznych, brak zabarwienia skóry
• Przewaga nad chlorheksydyną: szersze spektrum działania, mniejsze ryzyko oporności
• Przewaga nad alkoholami: działanie nawilżające, brak wysuszania skóry

Połączenie tych dwóch substancji antyseptycznych rekomendowane jest do postępowania z ranami ostrymi, zakażonymi i pourazowymi, w tym ranami skolonizowanymi przez MRSA (oporne na metycylinę szczepy gronkowca) – ze względu na zdolność wnikania oktenidyny w połączeniu z fenoksyetanolem do głębszych warstw skóry.

Bibliografia

1. Bührer C, Bahr S, Siebert J, Wettstein R, Geffers C, Obladen M. Use of 2% 2-phenoxyethanol and 0.1% octenidine as antiseptic in premature newborn infants of 23-26 weeks gestation. J Hosp Infect. 2002;51(4):305-307. DOI: 10.1053/jhin.2002.1249 PMID: 12183146
2. Dréno B, Zuberbier T, Gelmetti C, Gontijo G, Marinovich M. Safety review of phenoxyethanol when used as a preservative in cosmetics. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2019;33(Suppl 7):15-24. DOI: 10.1111/jdv.15944 PMID: 31588615