Ertapenem – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Ertapenem – substancja o działaniu przeciwbakteryjnym należąca do grupy antybiotyków β-laktamowych. Mechanizm działania ertapenemu polega na hamowaniu syntezy bakteryjnej ściany komórkowej dzięki przyłączaniu się substancji do białek, które wiążą penicylinę. Wskazaniem do stosowania leku są zakażenia w obrębie jamy brzusznej, pozaszpitalne zapalenie płuc, ostre zakażenia ginekologiczne, zakażenia skóry i tkanek miękkich w przypadku stopy cukrzycowej.
Ertapenem dostępny jest w postaci proszku do przygotowywania koncentratu do sporządzania roztworu do infuzji.
Możliwe działania niepożądane: kandydoza jamy ustnej, zakażenia grzybicze, jadłowstręt, bezsenność, splątanie, ból głowy, zawroty głowy, senność, zaburzenia smaku, drgawki, bradykardia zatokowa, duszność, biegunka, nudności, wymioty, zaparcia, zgaga, ból brzucha, wysypka, świąd, rumień, pokrzywka, zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych, zwiększenie liczby płytek, powikłania żylne po podaniu wlewu.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Ertapenem: przewodnik po karbapenemowym antybiotyku nowej generacji
Ertapenem to nowoczesny antybiotyk z grupy karbapenemów, który od przełomu XX i XXI wieku stanowi istotne narzędzie w walce z wieloopornymi bakteriami. Substancja ta, znana także pod nazwą handlową Invanz, charakteryzuje się wyjątkowym spektrum działania przeciwbakteryjnego oraz unikalną farmakokinetyką umożliwiającą podawanie raz na dobę. W porównaniu do wcześniejszych przedstawicieli karbapenemów, ertapenem wyróżnia się stabilnością wobec enzymu dehydropeptydazy-1, co eliminuje konieczność jednoczesnego podawania inhibitora tego enzymu. Lek został po raz pierwszy zarejestrowany w Stanach Zjednoczonych w listopadzie 2001 roku, a w Unii Europejskiej w kwietniu 2002 roku, szybko zyskując uznanie klinicystów jako skuteczna alternatywa dla innych antybiotyków w leczeniu poważnych infekcji bakteryjnych. Dzięki swojemu profileowi farmakologicznemu oraz względnie korzystnemu profilu bezpieczeństwa, ertapenem znajduje zastosowanie zarówno w leczeniu infekcji szpitalnych, jak i pozaszpitalnych, szczególnie tych spowodowanych przez bakterie wytwarzające beta-laktamazy o rozszerzonym spektrum działania.
Mechanizm działania i farmakologia
Ertapenem należy do grupy antybiotyków beta-laktamowych z podklasy karbapenemów, charakteryzując się bakteriobójczym mechanizmem działania. Substancja ta działa poprzez wiązanie się z białkami wiążącymi penicylinę (PBP – penicillin-binding proteins) i ich inhibicję, co skutkuje zakłóceniem syntezy ściany komórkowej bakterii.
W przypadku bakterii Escherichia coli, ertapenem wykazuje szczególne powinowactwo do białek PBP 1a, 1b, 2, 3, 4 i 5, z preferencyjnym wiązaniem się z PBP 2 i 3. Po związaniu z PBP, ertapenem hamuje syntezę ściany komórkowej bakterii poprzez zakłócenie wydłużania i wzmacniania peptydoglikanu – kluczowego składnika ściany komórkowej.
Struktura chemiczna i właściwości
Ertapenem to 1-β-metylokarbapenem, który jest strukturalnie spokrewniony z antybiotykami beta-laktamowymi, takimi jak penicyliny i cefalosporyny. Jego unikalna struktura chemiczna zapewnia:
- Stabilność wobec dehydropeptydazy-1: W przeciwieństwie do imipenemu, ertapenem nie wymaga jednoczesnego podawania cilastatyny
- Wysokie wiązanie z białkami osocza: 85-95% leku jest związane z białkami osocza
- Przedłużony okres półtrwania: Umożliwia podawanie raz na dobę
Spektrum działania bakteriobójczego
Ertapenem wykazuje szerokie spektrum aktywności przeciwko bakteriom Gram-dodatnim i Gram-ujemnym oraz beztlenowym. Jest stabilny wobec hydrolizy przez różnorodne beta-laktamazy, w tym penicylinazy, cefalosporinazy i beta-laktamazy o rozszerzonym spektrum.
Aktywność przeciwko bakteriom Gram-ujemnym:
- Enterobacteriaceae (w tym szczepy wytwarzające ESBL)
- W przeciwieństwie do innych karbapenemów, ertapenem nie jest aktywny przeciwko Pseudomonas aeruginosa i gatunkom Acinetobacter
Aktywność przeciwko bakteriom Gram-dodatnim:
- Większość bakterii Gram-dodatnich, z wyjątkiem szczepów opornych na metycylinę Staphylococcus i Enterococcus
Wskazania kliniczne i zastosowanie terapeutyczne
Zatwierdzone wskazania
Ertapenem jest wskazany do leczenia pacjentów dorosłych i pediatrycznych (w wieku 3 miesięcy i starszych) z umiarkowanymi do ciężkich infekcjami spowodowanymi przez wrażliwe bakterie:
Wskazanie |
Opis |
Czas leczenia |
Zapalenie płuc nabyte w środowisku pozaszpitalnym |
Spowodowane przez S. pneumoniae, H. influenzae lub M. catarrhalis |
10-14 dni |
Powikłane infekcje wewnątrzbrzuszne |
Wykazujące skuteczność podobną do piperacyliny/tazobaktamu |
5-14 dni |
Ostre infekcje miednicy mniejszej |
Zapalenie błony śluzowej macicy, poronienie septyczne |
3-10 dni |
Powikłane infekcje skóry i tkanek miękkich |
Włączając infekcje stopy cukrzycowej bez towarzyszącego zapalenia kości |
7-14 dni |
Leczenie farmakologiczne infekcji
W praktyce klinicznej ertapenem stanowi część kompleksowego podejścia farmakologicznego do leczenia poważnych infekcji bakteryjnych. W porównaniu z innymi karbapenemami jak imipenem, meropenem czy doripenem, ertapenem charakteryzuje się węższym spektrum działania, ale dłuższym okresem półtrwania wynoszącym około 4 godzin, co umożliwia podawanie raz na dobę.
Najczęściej stosowane substancje czynne w leczeniu infekcji, gdzie ertapenem może stanowić alternatywę:
- Piperacylina z tazobaktamem – szerokospektralne połączenie antybiotyku z inhibitorem beta-laktamaz
- Ceftriaksonu z metronidazolem – kombinacja stosowana w infekcjach mieszanych
- Wankomycyna – w przypadku podejrzenia obecności bakterii Gram-dodatnich opornych
- Ciprofloksacyna – fluorochinolon o szerokim spektrum
- Klindamycyna – w infekcjach beztlenowych
Badania kliniczne wykazały, że ertapenem osiąga wskaźniki skuteczności na poziomie 82-94% w różnych typach infekcji, co jest porównywalne z innymi antybiotykami stosowanymi jako leki porównawcze.
Farmakoknetyka i dawkowanie
Wchłanianie i dystrybucja
Ertapenem jest niemal całkowicie wchłaniany po podaniu domięśniowym z biodostępnością wynoszącą około 90-99%. Stężenia w osoczu są podobne niezależnie od drogi podania (dożylnej lub domięśniowej), jednak stężenia szczytowe są niższe przy podaniu domięśniowym.
Parametry farmakokinetyczne:
- Tmax: około 2,3 godziny po podaniu domięśniowym
- Cmax: 155 μg/ml po 30-minutowym wlewie dożylnym 1g
- Objętość dystrybucji: około 0,12 l/kg u dorosłych
Wiązanie z białkami i metabolizm
Ertapenem jest silnie związany z białkami osocza ludzkiego, głównie z albuminą. Wiązanie z białkami zmniejsza się wraz ze wzrostem stężeń w osoczu – od około 95% przy stężeniu <100 μg/ml do około 85% przy stężeniu 300 μg/ml.
Głównym metabolitem ertapenemu jest forma o otwartym pierścieniu powstająca w wyniku hydrolizy pierścienia beta-laktamowego za pośrednictwem dehydropeptydazy I. Ten metabolit jest farmakologicznie nieaktywny.
Eliminacja i okres półtrwania
Ertapenem jest eliminowany głównie przez nerki. Średni okres półtrwania w osoczu u zdrowych młodych dorosłych wynosi około 4 godzin, a klirens osoczowy około 1,8 l/h.
Po podaniu 1g ertapenemu dożylnie z zastosowaniem znacznika radioaktywnego u zdrowych młodych dorosłych, około 80% radioaktywności odzyskano w moczu i 10% w kale. Z 80% odzyskanej radioaktywności w moczu, około 38% stanowił niezmieniony lek, a 37% metabolit o otwartym pierścieniu.
Schemat dawkowania
Dorośli i adolescenci (≥13 lat):
- Standardowa dawka: 1g dożylnie lub domięśniowo raz na dobę
- Czas podawania dożylnego: minimum 30 minut
- Maksymalny czas leczenia: 14 dni (dożylnie) lub 7 dni (domięśniowo)
Dzieci (3 miesiące – 12 lat):
- Dawka: 15 mg/kg dożylnie lub domięśniowo dwa razy na dobę
- Maksymalna dawka dobowa: 1g
Działania niepożądane i przeciwwskazania
Najczęstsze działania niepożądane
Najczęstszymi działaniami niepożądanymi były biegunka, powikłania w miejscu wlewu, nudności, ból głowy oraz zapalenie pochwy u kobiet.
Częste działania niepożądane (≥1%):
- Biegunka (u 5% pacjentów)
- Nudności (u 3% pacjentów)
- Reakcje w miejscu wstrzyknięcia (5%)
- Ból głowy
- Gorączka
Poważne działania niepożądane
Poważne reakcje alergiczne, w tym anafilaksja, mogą wystąpić u pacjentów, nawet bez wcześniej znanej nadwrażliwości na antybiotyki beta-laktamowe. Rzadko mogą wystąpić drgawki, szczególnie u pacjentów z historią zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego lub niewydolnością nerek.
Działania wymagające natychmiastowej uwagi medycznej:
- Reakcje anafilaktyczne
- Drgawki i inne zaburzenia neurologiczne
- Zakażenie Clostridioides difficile lub zapalenie jelita grubego
- Ciężkie reakcje skórne
Przeciwwskazania
Ertapenem jest przeciwwskazany u pacjentów z znaną nadwrażliwością na ertapenem lub inne antybiotyki karbapenemowe, lub z ciężkimi reakcjami nadwrażliwości na inne antybiotyki beta-laktamowe w przeszłości.
Główne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na karbapenemy
- Ciężkie reakcje alergiczne na penicyliny lub cefalosporyny w wywiadzie
- Nadwrażliwość na lidokainę (przy podaniu domięśniowym)
- Wiek poniżej 3 miesięcy życia
Porównanie z innymi karbapenemami
Różnice spektrum działania
W porównaniu z imipenemem, meropenemem i doripenemem, spektrum aktywności ertapenemu jest bardziej ograniczone, głównie z powodu braku aktywności przeciwko Pseudomonas aeruginosa i gatunkom Enterococcus.
Karbapenem |
Okres półtrwania |
Dawkowanie |
Aktywność przeciwko Pseudomonas |
Aktywność przeciwko Enterococcus |
Ertapenem |
~4 godziny |
Raz na dobę |
Nie |
Nie |
Imipenem |
~1 godzina |
3-4 razy na dobę |
Tak |
Tak |
Meropenem |
~1 godzina |
3 razy na dobę |
Tak |
Tak |
Doripenem |
~1 godzina |
3 razy na dobę |
Tak |
Tak |
Stabilność wobec beta-laktamaz
Badania in vitro sugerują, że ertapenem może być mniej stabilny niż inne karbapenemy wobec enzymów beta-laktamaz i może szybciej powodować rozwój oporności in vivo. Przy porównywaniu szczepów dzikiego typu i wytwarzających ESBL E. coli lub Klebsiella, MIC90 ertapenemu wzrastało o dwa do trzech rozcieńczeń dla izolatów wytwarzających ESBL.
Korzyści kliniczne
Meta-analiza porównująca ertapenem z innymi karbapenemami w leczeniu infekcji spowodowanych przez Enterobacteriaceae wytwarzające ESBL wykazała, że ertapenem był związany z istotnie niższą 30-dniową śmiertelnością (10,7% vs 17,7%) oraz krótszym czasem hospitalizacji.
Interakcje lekowe i ostrzeżenia specjalne
Istotne interakcje lekowe
Ertapenem obniża stężenia kwasu walproinowego o 70%, a nawet do 95% w ciągu 24 godzin, co może skutkować nieodpowiednią kontrolą napadów padaczkowych. Ta interakcja jest opisywana również dla innych karbapenemów, ale wydaje się być najbardziej wyrażona w przypadku ertapenemu i meropenemu.
Główne interakcje:
- Kwas walproinowy/divalproeks: Unikać jednoczesnego stosowania – ryzyko napadów
- Szczepionki żywe bakteryjne: Mogą być mniej skuteczne podczas leczenia
- Doustne środki antykoncepcyjne: Możliwe zmniejszenie skuteczności
Szczególne grupy pacjentów
Ciąża i laktacja: Ertapenem przechodzi do mleka matki i powinien być stosowany z ostrożnością u karmiących matek, jeśli korzyści dla matki przeważają nad ryzykiem dla karmionego dziecka.
Niewydolność nerek: U pacjentów z klirensem kreatyniny <30 ml/min/1,73 m² oraz w schyłkowej chorobie nerek zaleca się zmniejszenie dawki do 500 mg na dobę.
Czy ertapenem można stosować u pacjentów z alergią na penicylinę?
Ertapenem i penicylina mają podobne struktury chemiczne. Z powodu tego podobieństwa istnieje możliwe, ale niskie ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej na ertapenem u osób z alergią na penicylinę. Decyzja o zastosowaniu ertapenemu zależy od ciężkości poprzedniej reakcji na penicylinę – przy łagodnych reakcjach (wysypka, świąd) lek może być stosowany pod ścisłą obserwacją.
Dlaczego ertapenem podaje się raz na dobę, a inne karbapenemy częściej?
Ertapenem ma znacznie dłuższy okres półtrwania wynoszący około 4 godzin w porównaniu do około 1 godziny dla imipenemu, meropenemu i doripenemu, co czyni go odpowiednim do podawania raz na dobę. To jest spowodowane wysokim wiązaniem z białkami osocza (95%), co spowalnia eliminację leku.
Czy ertapenem jest skuteczny przeciwko wszystkim tym samym bakteriom co inne karbapenemy?
Nie. Ertapenem ma węższe spektrum działania niż inne karbapenemy – nie jest aktywny przeciwko Pseudomonas aeruginosa i gatunkom Enterococcus, które są wrażliwe na imipenem, meropenem i doripenem. To czyni go bardziej odpowiednim do leczenia infekcji pozaszpitalnych niż szpitalnych.
Jak długo można bezpiecznie stosować ertapenem?
Ertapenem można podawać dożylnie do 14 dni lub domięśniowo do 7 dni. W przypadku infekcji stopy cukrzycowej leczenie może być kontynuowane do 4 tygodni, w zależności od ciężkości infekcji i odpowiedzi na terapię.
Czy ertapenem może powodować biegunkę związaną z Clostridioides difficile?
Tak, jak wszystkie antybiotyki, ertapenem może powodować biegunkę związaną z C. difficile (CDAD), która może wystąpić podczas leczenia lub nawet do 2 miesięcy po jego zakończeniu. Pacjenci powinni natychmiast zgłosić wystąpienie ciężkiej biegunki.
Czy można przerwać leczenie ertapenemem wcześniej, gdy objawy ustąpią?
Nie. Należy kontynuować leczenie przez cały przepisany okres, nawet jeśli objawy szybko ustąpią. Pominięcie dawek może sprawić, że infekcja stanie się oporna na leczenie antybiotykowe. Przerwanie leczenia może również zmniejszyć skuteczność i zwiększyć prawdopodobieństwo rozwoju oporności bakteryjnej.
Czy ertapenem wpływa na skuteczność szczepionek?
Ertapenem może powodować, że żywe szczepionki bakteryjne (takie jak szczepionka przeciw durowi brzusznemu) nie działają prawidłowo. Należy poinformować personel medyczny o stosowaniu ertapenemu przed jakimikolwiek szczepieniami.
Bibliografia
- Wexler HM. In vitro activity of ertapenem: review of recent studies. J Antimicrob Chemother. 2004;53 Suppl 2:ii11-21. DOI: 10.1093/jac/dkh204 PMID: 15150179
- Curran M, Simpson D, Perry C. Ertapenem: a review of its use in the management of bacterial infections. Drugs. 2003;63(17):1855-78. DOI: 10.2165/00003495-200363170-00006 PMID: 12921489