Chlorek cetylopirydyniowy – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Chlorek cetylopirydyniowy – lek o działaniu miejscowo odkażającym. Wykazuje również działanie bakteriobójcze, zarówno na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, a także działa na niektóre wirusy i grzyby. Mechanizm działania chlorku cetylopirydyniowego polega na hamowaniu metabolizmu komórek bakteryjnych, co w konsekwencji prowadzi do ich zniszczenia. Wskazaniem do stosowania leku jest zapobieganie i leczenie stanów zapalnych jamy ustnej i gardła. W złożonych produktach leczniczych chlorek cetylopirydyniowy stosuje się również u niemowląt w stanach zapalnych dziąseł podczas ząbkowania, a także w leczeniu grzybicy skóry stóp, dłoni, pachwin, pach i głowy oraz towarzyszącym im nadkażeniom bakteryjnym.
Chlorek cetylopirydyniowy dostępny jest głównie w postaci tabletek do ssania, aerozolu oraz żelu do stosowania w jamie ustnej.
Możliwe działania niepożądane: występują niezwykle rzadko i mają charakter przemijający. Może pojawić się pokrzywka, wysypka, zaczerwienienie, uczucie pieczenia w jamie ustnej, nudności oraz zaburzenia smaku.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Chlorek cetylopirydyniowy – skuteczny antyseptyk w leczeniu chorób jamy ustnej i gardła
Chlorek cetylopirydyniowy (CPC) to jedna z najważniejszych substancji czynnych stosowanych w nowoczesnej farmakoterapii schorzeń jamy ustnej i gardła. Ten organiczny związek chemiczny z grupy czwartorzędowych soli amoniowych od ponad 50 lat stanowi podstawę leczenia stanów zapalnych gardła, migdałków oraz chorób przyzębia. Wprowadzony na rynek farmaceutyczny w 1969 roku, chlorek cetylopirydyniowy zyskał uznanie lekarzy i pacjentów ze względu na swoje szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego, przeciwgrzybiczego i przeciwwirusowego. Substancja ta wykazuje wyjątkową skuteczność w zwalczaniu mikroorganizmów chorobotwórczych, jednocześnie charakteryzując się bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa i minimalną liczbą działań niepożądanych.
Współczesne badania naukowe potwierdzają, że chlorek cetylopirydyniowy zapewnia znaczącą redukcję płytki nazębnej i zapalenia dziąseł, a także odgrywa istotną rolę w profilaktyce i leczeniu halitozy. Mechanizm działania tej substancji opiera się na destabilizacji błon komórkowych mikroorganizmów, co prowadzi do ich szybkiej eliminacji. CPC wykazuje aktywność przeciwko bakteriom Gram-dodatnim i Gram-ujemnym, niektórym wirusom lipofilnym oraz grzybom, co czyni go wszechstronnym narzędziem terapeutycznym w stomatologii i laryngologii.
Budowa chemiczna i właściwości farmakologiczne
Chlorek cetylopirydyniowy jest organicznym związkiem chemicznym zbudowanym z pierścienia pirydyny połączonego z długim łańcuchem alkilowym przyłączonym do atomu azotu. Wzór molekularny substancji to C21H38NCl, a w czystej postaci jest to biały, bezwonny proszek o temperaturze topnienia 77°C.
Cząsteczki chlorku cetylopirydyniowego posiadają zarówno grupy hydrofilowe (przyciągające wodę), jak i hydrofobowe (odpychające wodę). Ta dwufazowa struktura umożliwia substancji łatwe wnikanie przez błony biologiczne i efektywne oddziaływanie z powierzchniami komórek mikroorganizmów.
Mechanizm działania na poziomie molekularnym
Chlorek cetylopirydyniowy działa jako kationowy (dodatnio naładowany) środek powierzchniowo czynny. Substancja przyłącza się do powierzchni komórki bakteryjnej, przenika przez nią i łączy się z błoną cytoplazmatyczną, zwiększając jej przepuszczalność dla małocząsteczkowych substancji, szczególnie jonów potasu.
Pozytywnie naładowana hydrofilowa część cząsteczki chlorku cetylopirydyniowego umożliwia związkowi interakcję z powierzchniami komórek mikroorganizmów i integrację z bakteryjną błoną cytoplazmatyczną. W konsekwencji dochodzi do:
- Zakłócenia integralności błony bakteryjnej
- Wycieku składników cytoplazmatycznych komórki
- Zaburzenia metabolizmu komórkowego
- Hamowania wzrostu komórki
- Ostatecznie śmierci mikroorganizmu
Dodatkowo chlorek cetylopirydyniowy może hamować syntezę nierozpuszczalnego glukanu przez streptokokowe glukozylotransferazy, adsorpcję do emalii pokrytej pelikułą oraz inhibować ko-adhezję bakterii.
Spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego
Działanie przeciwbakteryjne
Chlorek cetylopirydyniowy wykazuje działanie bakteriobójcze wobec bakterii Gram-dodatnich i słabsze wobec Gram-ujemnych. Substancja jest szczególnie skuteczna przeciwko:
- Streptokokom (w tym Streptococcus mutans)
- Gronkowcom (Staphylococcus aureus)
- Bakteriom wywołującym zapalenie dziąseł
- Mikroorganizmom odpowiedzialnym za próchnicę
Działanie przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe
CPC działa przeciwgrzybiczo, szczególnie na Candida albicans, która jest najczęstszą przyczyną infekcji grzybiczych jamy ustnej. Badania kliniczne wykazały również skuteczność CPC przeciwko wirusom poprzez rozbijanie ich otoczki lipidowej, co zostało potwierdzone m.in. w przypadku SARS-CoV-2.
Ważne ograniczenie: chlorek cetylopirydyniowy nie działa na prątki kwasooporne i niektóre typy wirusów.
Farmakokinetyka i metabolizm
Chlorek cetylopirydyniowy słabo wchłania się z przewodu pokarmowego (10-20%). W miarę zwiększania się odczynu kwaśnego w przewodzie pokarmowym ulega on w coraz większym stopniu inaktywacji.
Kluczowe właściwości farmakokinetyczne:
- Wchłanianie: Bardzo słabe z przewodu pokarmowego (maksymalnie 15%)
- Retencja w jamie ustnej: 65% podanej dawki pozostaje w jamie ustnej po jednominutowym płukaniu
- Metabolizm: Praktycznie nie ulega przemianom metabolicznym
- Wydalanie: Wydalany jest w postaci niezmienionej
Wskazania do stosowania
Podstawowe zastosowania terapeutyczne
Chlorek cetylopirydyniowy jest stosowany leczniczo i profilaktycznie w zapaleniu jamy ustnej, gardła i migdałków oraz stanach zapalnych i podrażnieniu dziąseł. Główne wskazania obejmują:
- Stany zapalne gardła i migdałków
- Ostre zapalenie gardła
- Przewlekłe stany zapalne migdałków
- Zapobieganie nadkażeniom bakteryjnym
- Choroby jamy ustnej
- Zapalenie dziąseł (gingivitis)
- Stany zapalne błony śluzowej jamy ustnej
- Aftowe zapalenie jamy ustnej
- Kandydoza jamy ustnej
- Higiena profilaktyczna
- Zapobieganie tworzeniu się płytki nazębnej
- Profilaktyka chorób przyzębia
- Higiena u pacjentów z aparatami ortodontycznymi
Zastosowania specjalistyczne
CPC znajduje zastosowanie w produktach do pielęgnacji i ochrony dziąseł, w leczeniu aftowego zapalenia jamy ustnej, w produktach na nieświeży oddech, w produktach ortodontycznych.
Skuteczność kliniczna – dowody naukowe
Badania nad redukcją płytki nazębnej
W kontrolowanym badaniu klinicznym z udziałem 120 pacjentów wykazano, że płukanka zawierająca 0,075% CPC i 0,28% mleczanu cynku zapewniała dodatkową redukcję płytki nazębnej o 19,8% po 4 tygodniach i 16,8% po 6 tygodniach w porównaniu z preparatem zawierającym tylko CPC.
Wpływ na stan dziąseł
Te same badania wykazały dodatkową redukcję wskaźnika zapalenia dziąseł o 9,7% po 4 tygodniach i 14,3% po 6 tygodniach. Przegląd systematyczny potwierdził, że płukanki zawierające chlorek cetylopirydyniowy zapewniają niewielką, ale znaczącą redukcję płytki nazębnej i zapalenia dziąseł.
Działanie przeciwwirusowe
Badanie kliniczne wykazało, że jednominutowe płukanie jamy ustnej płynem zawierającym 0,07% CPC redukuje liczbę infekcyjnych wirusów w ślinie, w tym SARS-CoV-2. Badania laboratoryjne potwierdziły, że CPC zmniejsza infekcyjność wariantu alfa SARS-CoV-2 ponad 1000 razy.
Leczenie farmakologiczne z zastosowaniem chlorku cetylopirydyniowego
Preparaty dostępne w Polsce
W polskich aptekach dostępne są liczne preparaty zawierające chlorek cetylopirydyniowy, zarówno jako monoterapię, jak i w połączeniu z innymi substancjami czynnymi:
Preparaty w monoterapii:
- Halset (1,5 mg) – tabletki do ssania bez cukru
- Septolete Junior (1,2 mg) – pastylki dla dzieci
Preparaty złożone z lidokainą:
- Orofar Max (2 mg CPC + 1 mg lidokainy) – pastylki o działaniu antyseptycznym i znieczulającym
- Envil Gardło – tabletki do ssania i aerozol
Preparaty wieloskładnikowe:
- Anti-Aftal – chlorek cetylopirydyniowy + lidokaina + glukonian cynku
- Septolete Plus – aerozol z dodatkowymi składnikami
- Calgel – żel na dziąsła dla niemowląt podczas ząbkowania
Dawkowanie i sposób stosowania
| Grupa wiekowa |
Dawkowanie |
Maksymalna dawka dobowa |
| Dzieci 6-12 lat |
1 tabletka co 2-3 godziny |
6 tabletek |
| Młodzież i dorośli |
1 tabletka co 1-2 godziny |
8 tabletek |
| Żel na dziąsła |
Wcieranie do 6 razy dziennie |
Według potrzeb |
Typowa dawka to 1,5 mg chlorku cetylopirydyniowego w pojedynczej porcji leku lub 1-2 psiknięcia sprayu.
Porównanie z innymi antyseptikami
Badania włoskie wykazały, że dodatek chlorku cetylopirydyniowego pozwala na obniżenie stężenia chlorheksydyny przy zachowaniu takiej samej skuteczności, jednocześnie osłabiając skutki uboczne. W przeciwieństwie do chlorheksydyny, CPC powoduje znacznie mniejsze przebarwienia zębów i ma lepszy profil smakowy.
Działania niepożądane i przeciwwskazania
Najczęściej występujące działania niepożądane
Pacjenci stosujący leki z chlorkiem cetylopirydyniowym mogą zgłaszać łagodne działania niepożądane takie jak pieczenie w jamie ustnej, przemijające zaburzenia smaku, nudności.
- Miejscowe reakcje: pieczenie, podrażnienie błony śluzowej
- Zaburzenia smaku: tymczasowe, zwykle przemijające
- Przebarwienia zębów: u około 3% użytkowników
- Reakcje alergiczne: bardzo rzadko
Przeciwwskazania
- Nadwrażliwość na chlorek cetylopirydyniowy
- Rany i nadżerki w jamie ustnej (substancja spowalnia gojenie)
- Wiek poniżej 6 lat (dla tabletek do ssania)
- Nietolerancja fruktozy (w przypadku preparatów zawierających sorbitol)
Stosowanie w ciąży i laktacji
Ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa, należy zachować ostrożność stosując chlorek cetylopirydyniowy u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Badania na zwierzętach nie wykazały negatywnego wpływu na rozwój zarodka i płodu.
Interakcje z innymi lekami i substancjami
Mleko zmniejsza siłę działania przeciwbakteryjnego chlorku cetylopirydyniowego, podczas gdy alkohol zwiększa jego wchłanianie. Dodatkowe interakcje obejmują:
- Kwas acetylosalicylowy: zmniejszenie jego działania
- Substancje anionowe: mogą neutralizować działanie CPC
- Lipidy: mogą unieczynniać substancję
CPC wykazuje skuteczność w środowisku słabo zasadowym, natomiast przy pH poniżej 3 jego działanie może zostać całkowicie zahamowane.
Rola w leczeniu chorób przyzębia
Mechanizm działania przeciw biofilmowi bakteryjnemu
Badania wykazały, że płukanki z CPC hamują dojrzewanie płytki nazębnej przez redukcję wielkości i połączeń w sieci korelacji bakteryjnych. CPC hamuje powstawanie i gromadzenie się płytki nazębnej, niszcząc drobnoustroje występujące w masie płytki.
Skuteczność w leczeniu zapalenia dziąseł
Zawartość chlorku cetylopirydyniowy wpływa na właściwy stan dziąseł, zmniejszając powstawanie osadu nazębnego od 3 do 5 godzin po szczotkowaniu zębów. Substancja zabezpiecza dziąsła przed odkładaniem się kamienia nazębnego, który może powodować zapalenie dziąseł.
Zastosowanie w leczeniu halitozy
Chlorek cetylopirydyniowy jest jedną z najskuteczniejszych substancji w walce z halitozą, ponieważ zwalcza bakterie beztlenowe odpowiedzialne za produkcję lotnych związków siarki.
Mechanizm działania przeciw nieświeżemu oddechowi
CPC jest szczególnie skuteczny w hamowaniu rozwoju bakterii, które mogą prowadzić do halitozy. Substancja działa poprzez:
- Eliminację bakterii beztlenowych w jamie ustnej
- Redukcję produkcji merkaptanu i siarkowodoru
- Hamowanie procesów gnilnych resztek pokarmowych
- Neutralizację lotnych związków siarki
Produkty antyhalitozowe z CPC
Na rynku dostępne są specjalne pasty zawierające chlorek cetylopirydyniowy oraz mleczan cynku, które skutecznie zwalczają bakterie będące przyczyną halitozy i próchnicy.
Bezpieczeństwo stosowania i toksykologia
Profil bezpieczeństwa
FDA uznała, że chlorek cetylopirydyniowy w stężeniu 0,025-0,1% jest bezpieczny jako antyseptyk dostępny bez recepty przy stosowaniu krótkoterminowym (nie dłużej niż 7 dni). Narodowa Biblioteka Medycyny stwierdziła, że znacząca toksyczność rzadko występuje po ekspozycji na niskostężeniowe produkty dostępne w domu.
Dawka toksyczna
Szacowana dawka śmiertelna u ludzi wynosi 1-3 gramy czystej substancji. Osoba używająca typowego produktu doustnego dostarczającego 0,25 mg CPC na dawkę musiałaby przyjąć 4000 dawek jednocześnie, aby osiągnąć szacowany zakres dawki śmiertelnej.
Wpływ pH na skuteczność
| pH środowiska |
Skuteczność CPC |
Uwagi |
| > 7 (zasadowe) |
Pełna aktywność |
Optymalne warunki działania |
| 4-7 (obojętne/słabo kwaśne) |
Zmniejszona aktywność |
Częściowa jonizacja |
| < 3 (silnie kwaśne) |
Brak aktywności |
Całkowita inaktywacja |
Porównanie z chlorheksydyną
Badania włoskie wykazały, że kombinacja obniżonego stężenia chlorheksydyny z dodatkiem chlorku cetylopirydyniowego pozwala na taką samą skuteczność jak roztwory 0,2% chlorheksydyny, przy jednoczesnym osłabieniu skutków ubocznych.
Zalety CPC w porównaniu z chlorheksydyną:
- Mniejsze przebarwienia zębów
- Lepszy profil smakowy
- Rzadsze reakcje niepożądane
- Możliwość długotrwałego stosowania
Przedawkowanie i zatrucie
Stosowanie większej dawki chloreku cetylopirydyniowego niż zalecana może wywołać podrażnienie błony śluzowej jamy ustnej, biegunkę (zwłaszcza u dzieci), nudności i wymioty.
Objawy zatrucia znacznymi ilościami chlorku cetylopirydyniowego to nudności, wymioty, duszność, sinica, zamartwica, następujący paraliż mięśni oddechowych, depresja ośrodkowego układu nerwowego, niedociśnienie i śpiączka.
W przypadku przedawkowania leczenie jest objawowe, ponieważ nie istnieje swoiste antidotum.
Nowoczesne zastosowania i perspektywy rozwoju
Kombinacje z innymi substancjami
Chlorek cetylopirydyniowy jest stosowany w połączeniu z chlorheksydyną w produktach wspierających leczenie chorób przyzębia. Seria produktów ortodontycznych zawiera 0,05% CPC ze względu na zwiększone ryzyko gromadzenia się płytki u pacjentów z aparatami.
Innowacyjne formuły
Nowoczesne preparaty zawierają CPC w połączeniu z:
- Hydroksyapatytem (kompleks CPC-HAP)
- Solami cynku (mleczan cynku, glukonian cynku)
- Fluorkami (fluorek sodu)
- Substancjami przeciwzapalnymi (benzydamina)
Postaci farmaceutyczne i sposoby aplikacji
Chlorek cetylopirydyniowy dostępny jest w różnych postaciach farmaceutycznych dostosowanych do konkretnych wskazań:
- Tabletki i pastylki do ssania – najczęstsza forma dla dorosłych i dzieci powyżej 6 lat
- Aerozole i sprayi – do bezpośredniego aplikowania na gardło
- Żele do stosowania na dziąsła – szczególnie dla niemowląt podczas ząbkowania
- Płyny do płukania jamy ustnej – do codziennej higieny profilaktycznej
Czy chlorek cetylopirydyniowy jest bezpieczny dla dzieci?
Tak, ale z ograniczeniami wiekowymi. Tabletki z chlorkiem cetylopirydyniowym ze względu na formę farmaceutyczną mogą być nieodpowiednie dla dzieci do 6 roku życia. Żele do stosowania na dziąsła można stosować u niemowląt od 3 miesiąca życia.
Jak długo można stosować preparaty z chlorkiem cetylopirydyniowym?
FDA zaleca stosowanie preparatów z CPC przez okres nie dłuższy niż 7 dni bez konsultacji lekarskiej. W przypadku potrzeby dłuższego stosowania konieczna jest konsultacja ze stomatologiem lub lekarzem.
Czy chlorek cetylopirydyniowy powoduje przebarwienia zębów?
Przebarwienia zębów występują u około 3% użytkowników. Ryzyko przebarwień jest znacznie mniejsze niż w przypadku chlorheksydyny. Przebarwienia mają charakter powierzchniowy i można je usunąć podczas profesjonalnej higieny.
Czy można stosować chlorek cetylopirydyniowy w ciąży?
Ze względu na brak wystarczających badań klinicznych u kobiet w ciąży, zaleca się ostrożność. Przed zastosowaniem w tym okresie należy skonsultować się z lekarzem, który oceni stosunek korzyści do ryzyka.
Jakie są różnice między chlorkiem cetylopirydyniowym a chlorheksydyną?
Główne różnice to mniejsze przebarwienia zębów przy stosowaniu CPC, lepszy profil smakowy oraz możliwość długotrwałego stosowania. Badania pokazują, że kombinacja CPC z obniżonym stężeniem chlorheksydyny może zapewniać podobną skuteczność przy mniejszych działaniach niepożądanych.
Czy chlorek cetylopirydyniowy pomaga przy afcie?
Tak, CPC znajduje zastosowanie w leczeniu aftowego zapalenia jamy ustnej ze względu na swoje właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Preparaty złożone z dodatkiem lidokainy zapewniają również działanie przeciwbólowe.
Kiedy skontaktować się z lekarzem?
Należy zgłosić się do lekarza, jeżeli objawy choroby nasilą się lub nie ustąpią po trzech dniach, a także w przypadku ciężkich zakażeń przebiegających z wysoką temperaturą, bólami głowy, nudnościami i wymiotami.
Czy można łączyć chlorek cetylopirydyniowy z innymi lekami na gardło?
Ogólnie tak, ale mleko zmniejsza siłę działania przeciwbakteryjnego chlorku cetylopirydyniowego. Zaleca się odstęp czasowy między stosowaniem różnych preparatów oraz konsultację z farmaceutą w przypadku wątpliwości.
Jak należy przechowywać preparaty z chlorkiem cetylopirydyniowym?
Preparaty należy przechowywać w temperaturze pokojowej, w suchym miejscu, chronić przed światłem i trzymać z dala od dzieci. Po otwarciu preparaty w postaci aerozoli i żeli mają ograniczoną trwałość.
Bibliografia
- Mao X, Auer DL, Buchalla W, Hiller KA, Maisch T, Hellwig E, Al-Ahmad A, Cieplik F. Cetylpyridinium Chloride: Mechanism of Action, Antimicrobial Efficacy in Biofilms, and Potential Risks of Resistance. Antimicrob Agents Chemother. 2020;64(8):e00576-20. DOI: 10.1128/AAC.00576-20 PMID: 32513792
- Latimer J, Munday JL, Buzza KM, Forbes S, Sreenivasan PK, McBain AJ. Antibacterial and anti-biofilm activity of mouthrinses containing cetylpyridinium chloride and sodium fluoride. BMC Microbiol. 2015;15:169. DOI: 10.1186/s12866-015-0501-x PMID: 26293609
