Hashimoto – zatrzymaj rozwój choroby

Choroba Hashimoto, czyli przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy (AZT), jest jedną z najczęstszych chorób autoimmunologicznych na świecie. Dotyka ona przede wszystkim kobiety, które chorują nawet 10 razy częściej niż mężczyźni. Schorzenie to prowadzi do stopniowego niszczenia tkanki tarczycowej przez własny układ immunologiczny, co z czasem często skutkuje niedoczynnością tarczycy. Chociaż obecnie nie istnieje metoda całkowitego wyleczenia choroby Hashimoto, odpowiednie postępowanie terapeutyczne, modyfikacja stylu życia oraz właściwa dieta mogą skutecznie spowolnić jej progresję, złagodzić objawy i zapobiec powikłaniom, pozwalając pacjentom na prowadzenie normalnego, aktywnego życia pomimo przewlekłego charakteru schorzenia.

Czym jest choroba Hashimoto?

Choroba Hashimoto to schorzenie autoimmunologiczne, w którym układ odpornościowy organizmu wytwarza przeciwciała skierowane przeciwko własnej tarczycy. Nazwa choroby pochodzi od japońskiego chirurga Hakaru Hashimoto, który jako pierwszy opisał to schorzenie w 1912 roku. W przebiegu choroby Hashimoto dochodzi do przewlekłego stanu zapalnego gruczołu tarczowego, co prowadzi do jego stopniowego uszkodzenia i w konsekwencji – do zmniejszenia produkcji hormonów tarczycowych.

W normalnych warunkach układ immunologiczny chroni organizm przed infekcjami i szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi. W przypadku chorób autoimmunologicznych, takich jak Hashimoto, dochodzi do zaburzenia rozpoznawania własnych tkanek jako „swoich”, co skutkuje atakiem skierowanym przeciwko własnym komórkom. W chorobie Hashimoto głównym celem ataku jest peroksydaza tarczycowa (TPO) – enzym niezbędny do produkcji hormonów tarczycowych, oraz tyreoglobulina (TG) – białko, które służy jako matryca do syntezy tych hormonów.

Choroba Hashimoto może występować na różnych etapach życia, jednak najczęściej diagnozowana jest u osób w wieku 45-65 lat. Szacuje się, że w populacji ogólnej dotyka około 5% kobiet i 1% mężczyzn. W Polsce zmaga się z nią nawet co ósma kobieta, co czyni ją niezwykle powszechnym problemem zdrowotnym.

Przyczyny choroby Hashimoto

Etiologia choroby Hashimoto jest wieloczynnikowa. Na rozwój schorzenia wpływają zarówno predyspozycje genetyczne, jak i czynniki środowiskowe. Do głównych przyczyn zaliczamy:

Czynniki genetyczne

Predyspozycje genetyczne odgrywają kluczową rolę w rozwoju choroby Hashimoto. Ryzyko zachorowania znacząco wzrasta u osób, których bliscy krewni również cierpią na to schorzenie. Jeśli jedno z rodziców ma chorobę autoimmunologiczną, ryzyko wystąpienia podobnego schorzenia u dziecka wzrasta do 30-50%. Gdy oboje rodzice są dotknięci chorobami autoimmunologicznymi, prawdopodobieństwo wzrasta nawet do 60-80%.

Współwystępowanie innych chorób autoimmunologicznych

Choroba Hashimoto często współistnieje z innymi schorzeniami autoimmunologicznymi, co może wskazywać na wspólny mechanizm immunologiczny. Do najczęściej współwystępujących chorób zaliczamy:

• Celiakię
• Cukrzycę typu 1
• Łuszczycę
• Reumatoidalne zapalenie stawów
• Bielactwo
• Anemię złośliwą
• Stwardnienie rozsiane

Czynniki środowiskowe

Na rozwój Hashimoto mogą wpływać również czynniki środowiskowe, takie jak:

• Nadmierne lub niedostateczne spożycie jodu
• Przebyte infekcje bakteryjne i wirusowe
• Ekspozycja na niektóre związki chemiczne (np. ftalany)
• Nadmierne narażenie na stres
• Palenie tytoniu
• Niedobory witaminy D i selenu

Interesującym zjawiskiem jest również tzw. „teoria higieny”, zgodnie z którą zbyt sterylne warunki życia, szczególnie we wczesnym dzieciństwie, mogą przyczyniać się do nieprawidłowego rozwoju układu odpornościowego, co zwiększa ryzyko chorób autoimmunologicznych w późniejszym wieku.

Objawy choroby Hashimoto

Choroba Hashimoto może przez długi czas rozwijać się bezobjawowo. Pierwsze symptomy często pojawiają się dopiero, gdy dojdzie do znacznego uszkodzenia tarczycy i rozwoju niedoczynności. Objawy mogą być niespecyficzne i różnią się w zależności od stopnia zaawansowania choroby oraz indywidualnych predyspozycji pacjenta.

Objawy ogólne

• Przewlekłe zmęczenie i osłabienie
• Uczucie zimna, zwłaszcza w kończynach
• Senność i spowolnienie psychoruchowe
• Zmniejszona tolerancja wysiłku fizycznego
• Trudności z koncentracją i zapamiętywaniem
• Przyrost masy ciała pomimo niezmienionej diety
• Zaparcia
• Obniżenie nastroju, tendencje depresyjne

Objawy ze strony skóry i włosów

Charakterystyczne dla choroby Hashimoto są również zmiany dotyczące skóry i jej przydatków:

• Sucha, zimna, blada skóra o żółtawym zabarwieniu
• Nadmierne rogowacenie naskórka, szczególnie na łokciach i piętach
• Obrzęk twarzy, powiek, dłoni (tzw. obrzęk śluzowaty)
• Suche, łamliwe włosy
• Przerzedzenie owłosienia, w tym brwi
• Łamliwe, wolno rosnące paznokcie
• Skłonność do siniaków

Objawy ze strony układu nerwowego

• Parestezje (mrowienie, drętwienie) kończyn
• Zespół cieśni nadgarstka
• Bóle mięśniowe i stawowe
• Osłabienie słuchu
• Zaburzenia równowagi

Objawy ze strony układu rozrodczego

• Zaburzenia miesiączkowania (obfite, nieregularne krwawienia)
• Trudności z zajściem w ciążę
• Zwiększone ryzyko poronień
• U mężczyzn – obniżenie libido i zaburzenia potencji

Objawy we wczesnym stadium choroby

W początkowej fazie choroby, przed rozwinięciem pełnoobjawowej niedoczynności tarczycy, pacjenci mogą doświadczać:

• Niewyjaśnionych wahań nastroju
• Nieregularnych miesiączek
• Problemów ze skórą (trądzik)
• Łamliwości włosów i paznokci
• Uczucia chłodu
• Wahań wagi
• Ciągłego zmęczenia bez wyraźnej przyczyny

Warto podkreślić, że objawy choroby Hashimoto są często niespecyficzne i mogą przypominać inne schorzenia, co utrudnia wczesną diagnozę. Ponadto, u niektórych pacjentów, zwłaszcza w początkowej fazie choroby, może wystąpić przejściowa nadczynność tarczycy (tzw. hashitoxicosis), która objawia się drżeniem rąk, kołataniem serca, nadmierną potliwością i niepokojem.

Diagnostyka choroby Hashimoto

Wczesna i prawidłowa diagnostyka ma kluczowe znaczenie dla efektywnego leczenia choroby Hashimoto i zapobiegania powikłaniom. Rozpoznanie opiera się na wywiadzie lekarskim, badaniu fizykalnym oraz badaniach laboratoryjnych i obrazowych.

Badania podstawowe

Podstawowe badania diagnostyczne w kierunku choroby Hashimoto obejmują:

1. Oznaczenie stężenia TSH (tyreotropiny) – to podstawowy marker funkcji tarczycy. Podwyższony poziom TSH może wskazywać na niedoczynność tarczycy. Prawidłowy zakres wynosi zazwyczaj 0,2-4,5 mIU/l, choć wartości mogą się różnić w zależności od laboratorium.
2. Oznaczenie stężenia wolnej tyroksyny (FT4) – obniżony poziom FT4 przy podwyższonym TSH potwierdza jawną niedoczynność tarczycy. Wartości referencyjne to zazwyczaj 9,0-20,0 pmol/l.
3. Oznaczenie stężenia wolnej trijodotyroniny (FT3) – dodatkowe badanie pomocne w ocenie funkcji tarczycy. Normy wynoszą zwykle 3,0-7,5 pmol/l.
4. Oznaczenie stężenia przeciwciał przeciwtarczycowych:
   • Przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) – ich podwyższony poziom występuje u około 90% pacjentów z chorobą Hashimoto.
   • Przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG) – podwyższone u 70-80% pacjentów z Hashimoto.

Badania obrazowe

1. USG tarczycy – pozwala ocenić wielkość, strukturę i echogeniczność gruczołu. W chorobie Hashimoto tarczyca może być powiększona (wole) lub zmniejszona (postać zanikowa), a jej echogeniczność jest zazwyczaj obniżona. USG umożliwia również wykrycie ewentualnych guzków.
2. Biopsja aspiracyjna cienkoigłowa tarczycy – wykonywana w przypadku podejrzanych zmian w tarczycy lub w celu potwierdzenia rozpoznania w nietypowych przypadkach.

Dodatkowe badania pomocnicze

W ramach kompleksowej diagnostyki mogą być również zalecane:

• Morfologia krwi z rozmazem
• Oznaczenie poziomu witaminy D3
• Badanie poziomu elektrolitów
• Lipidogram (cholesterol całkowity, frakcje HDL i LDL, trójglicerydy)
• Badanie poziomu glukozy i insuliny na czczo
• Oznaczenie poziomu hemoglobiny glikowanej (HbA1c)
• Badanie CRP i OB (wskaźniki stanu zapalnego)
• Próby wątrobowe

Warto pamiętać, że badania należy wykonywać na czczo, najlepiej w godzinach porannych. Dla uzyskania wiarygodnych wyników istotne jest również, aby kolejne badania kontrolne przeprowadzać w tym samym laboratorium.

Leczenie choroby Hashimoto

Obecnie nie dysponujemy metodami, które umożliwiłyby całkowite wyleczenie choroby Hashimoto. Celem terapii jest łagodzenie objawów, uzupełnianie niedoboru hormonów tarczycowych oraz zapobieganie powikłaniom. Leczenie ma charakter indywidualny i powinno być dostosowane do stanu klinicznego pacjenta.

Leczenie farmakologiczne

Podstawą leczenia niedoczynności tarczycy w przebiegu choroby Hashimoto jest suplementacja syntetycznym hormonem tarczycy – lewotyroksyną (L-tyroksyną). W Polsce dostępne są następujące preparaty lewotyroksyny:

• Euthyrox
• Letrox
• Eltroxin

Zasady przyjmowania lewotyroksyny:

• Lek należy przyjmować raz dziennie, najlepiej rano, na czczo, 30-60 minut przed pierwszym posiłkiem.
• Alternatywnie można przyjmować lek wieczorem, minimum 3 godziny po ostatnim posiłku.
• Należy zachować stały odstęp czasowy od spożycia pokarmów.
• Dawkę leku ustala lekarz indywidualnie dla każdego pacjenta.
• Typowa dawka substytucyjna dla osób dorosłych wynosi 1,6-1,7 μg/kg masy ciała na dobę.
• U osób starszych stosuje się niższe dawki początkowe (około 1,0 μg/kg masy ciała na dobę).
• Leczenie rozpoczyna się od niskich dawek (25-50 μg/dobę), które stopniowo zwiększa się co 2-4 tygodnie.
• Optymalną dawkę ustala się zwykle w ciągu 3 miesięcy od rozpoczęcia leczenia.

Monitorowanie leczenia:

• Badanie kontrolne TSH wykonuje się po 4-6 tygodniach od zmiany dawki leku.
• Po ustaleniu dawki optymalnej kontrole przeprowadza się co 6-12 miesięcy.
• Dawkę leku modyfikuje się w zależności od wyników badań i samopoczucia pacjenta.

Kiedy konieczna jest modyfikacja dawki:

• W przypadku zaburzeń wchłaniania leku z przewodu pokarmowego.
• Podczas równoczesnego przyjmowania innych leków wpływających na wchłanianie lewotyroksyny (preparaty żelaza, wapnia, glinu).
• W trakcie terapii hormonalnej lub stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych.
• W ciąży (zapotrzebowanie na lewotyroksynę wzrasta o 20-30%).
• W przypadku znacznych zmian masy ciała.

Warto podkreślić, że nie zaleca się samodzielnej zmiany preparatu lewotyroksyny, ponieważ poszczególne produkty mogą różnić się biodostępnością. Nie rekomenduje się również rutynowego stosowania preparatów złożonych zawierających lewotyroksynę (T4) i liotyroninę (T3), jak np. Novothyral. U większości pacjentów podawanie samej lewotyroksyny jest wystarczające, ponieważ organizm przekształca ją w aktywną formę trijodotyroniny (T3).

Leczenie w szczególnych przypadkach

Istnieje niewielka grupa pacjentów, u których mimo prawidłowego stężenia TSH i FT4 utrzymuje się niskie stężenie FT3 oraz objawy niedoczynności tarczycy. Przyczyną może być zaburzenie konwersji T4 do T3 związane z niedoborem enzymu dejodynazy. W takich przypadkach, pod ścisłą kontrolą endokrynologa, można rozważyć leczenie skojarzone preparatami T4 i T3, starannie dobierając dawki i proporcje.

Należy podkreślić, że samodzielne stosowanie preparatów T3 lub leków złożonych bez konsultacji z lekarzem może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, w tym niebezpiecznych zaburzeń rytmu serca.

Dieta w chorobie Hashimoto

Odpowiednia dieta stanowi ważny element wspomagający leczenie choroby Hashimoto. Prawidłowo dobrane odżywianie może łagodzić stan zapalny, wspierać pracę tarczycy oraz poprawiać ogólny stan zdrowia. Dieta powinna być dostosowana indywidualnie do potrzeb pacjenta, z uwzględnieniem jego preferencji żywieniowych, współistniejących chorób oraz aktualnego stanu zdrowia.

Główne zasady diety w Hashimoto

1. Dostosowanie kalorii do zapotrzebowania organizmu:
   • Unikanie restrykcji kalorycznych i diet niskokalorycznych
   • Przeciwdziałanie nadmiernemu przyrostowi masy ciała
   • Utrzymywanie wskaźnika BMI w przedziale 18,5-25
2. Regularność posiłków:
   • Spożywanie 4-5 posiłków dziennie w odstępach co 3-4 godziny
   • Pierwszy posiłek 1-2 godziny po wstaniu, ostatni około 3 godziny przed snem
   • Przyjmowanie lewotyroksyny 30-60 minut przed pierwszym posiłkiem
3. Zrównoważone źródła makroskładników:
   • Białko: chude mięso (drób, cielęcina), ryby morskie, owoce morza, jaja, mleko i produkty mleczne, rośliny strączkowe
   • Węglowodany: produkty pełnoziarniste, płatki owsiane, otręby
   • Tłuszcze: zamiana nasyconych kwasów tłuszczowych na nienasycone (tłuste ryby, orzechy, nasiona, oliwa z oliwek, olej rzepakowy)
4. Odpowiednia podaż mikroelementów wspierających tarczycę:
   • Jod: ryby morskie, produkty mleczne, algi (w umiarkowanych ilościach)
   • Selen: orzechy brazylijskie, ryby, jaja, mięso, produkty pełnoziarniste
   • Cynk: mięso, ryby, owoce morza, nasiona dyni, pełne ziarna
   • Żelazo: mięso, rośliny strączkowe, zielone warzywa liściaste
5. Witaminy wspierające funkcję tarczycy:
   • Witamina A: jaja, masło, marchew, dynia, natka pietruszki, szpinak, brokuły
   • Witamina C: papryka, cytrusy, kapusta, natka pietruszki
   • Witamina D: tłuste ryby, jaja, produkty mleczne (często konieczna suplementacja)
   • Witamina E: oleje roślinne, orzechy, produkty pełnoziarniste

Produkty potencjalnie problematyczne

Niektóre produkty zawierają substancje mogące wpływać na funkcję tarczycy. Nie oznacza to, że należy je całkowicie eliminować z diety, ale warto zachować umiar w ich spożyciu.

Warzywa krzyżowe (kapusta, brokuły, kalafior, brukselka, jarmuż) zawierają goitrogeny – związki mogące hamować wchłanianie jodu i produkcję hormonów tarczycowych. Zalecenia:

• Ograniczenie spożycia do 3-4 razy w tygodniu
• Unikanie ich w pierwszym posiłku po przyjęciu lewotyroksyny
• Gotowanie w dużej ilości wody bez przykrycia (zmniejsza zawartość goitrogenów o 30-40%)

Inne produkty zawierające goitrogeny:

• Soja i produkty sojowe
• Orzeszki ziemne
• Proso

Produkty, które mogą ograniczać wchłanianie lewotyroksyny:

• Kawa
• Sok grejpfrutowy
• Produkty bogate w wapń (w pierwszym posiłku po przyjęciu leku)
• Produkty bogate w żelazo (w pierwszym posiłku po przyjęciu leku)

Nietolerancje pokarmowe a Hashimoto

U osób z chorobą Hashimoto często występują nietolerancje pokarmowe, a najczęstszą z nich jest nietolerancja glutenu. Nie ma jednoznacznych dowodów naukowych potwierdzających skuteczność całkowitej eliminacji glutenu u wszystkich pacjentów z Hashimoto, jednak niektóre osoby obserwują złagodzenie objawów po wykluczeniu glutenu z diety.

Podobnie, część pacjentów może reagować negatywnie na nabiał, szczególnie osoby z nietolerancją laktozy. Zaleca się indywidualne podejście do eliminacji poszczególnych grup produktów, najlepiej pod nadzorem dietetyka, oraz obserwację reakcji organizmu.

Suplementacja w chorobie Hashimoto

Odpowiednio dobrana suplementacja może stanowić wartościowe uzupełnienie leczenia choroby Hashimoto. Należy jednak pamiętać, że przed włączeniem jakichkolwiek suplementów warto skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem.

Selen

Tarczyca jest narządem szczególnie bogatym w selen, który odgrywa kluczową rolę w metabolizmie hormonów tarczycowych i ochronie gruczołu przed stresem oksydacyjnym. Badania sugerują, że suplementacja selenem może korzystnie wpływać na obniżenie miana przeciwciał anty-TPO, szczególnie na obszarach z niedoborem selenu w diecie.

Zalecana dzienna dawka selenu dla osób dorosłych wynosi 55-70 μg, nie powinna jednak przekraczać 200 μg ze wszystkich źródeł (dieta + suplementy). Naturalne źródła selenu to przede wszystkim orzechy brazylijskie (1-2 orzechy pokrywają dzienne zapotrzebowanie), a także ryby, owoce morza, jaja i mięso.

Witamina D

Niedobór witaminy D jest często obserwowany u osób z chorobami autoimmunologicznymi, w tym z Hashimoto. Witamina D odgrywa rolę w regulacji układu odpornościowego i może wpływać na przebieg choroby.

Suplementacja witaminy D powinna być prowadzona pod kontrolą lekarza, po uprzednim oznaczeniu jej stężenia we krwi. Zazwyczaj zaleca się utrzymywanie poziomu 25(OH)D w granicach 30-50 ng/ml.

Kwasy omega-3

Kwasy tłuszczowe omega-3 wykazują działanie przeciwzapalne i mogą wspomagać regulację układu odpornościowego. Suplementacja może być szczególnie korzystna dla osób, które rzadko spożywają tłuste ryby morskie.

Probiotyki

U osób z chorobami autoimmunologicznymi często obserwuje się zaburzenia składu mikrobioty jelitowej. Suplementacja probiotykami może wspierać równowagę mikrobiomu i pozytywnie wpływać na funkcjonowanie układu odpornościowego.

Magnez

Magnez uczestniczy w ponad 300 reakcjach enzymatycznych w organizmie i może wspierać prawidłowe funkcjonowanie tarczycy. Jego niedobór może nasilać objawy zmęczenia i zaburzenia nastroju.

Cynk

Cynk jest ważnym pierwiastkiem śladowym niezbędnym dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego i produkcji hormonów tarczycowych.

Ćwiczenia i styl życia w chorobie Hashimoto

Aktywność fizyczna i zdrowy styl życia mają istotne znaczenie w łagodzeniu objawów choroby Hashimoto i poprawie ogólnego stanu zdrowia.

Korzyści z aktywności fizycznej

• Poprawa funkcji układu krążenia
• Redukcja stanów zapalnych
• Lepsze samopoczucie i zmniejszenie objawów depresji
• Poprawa jakości snu
• Wspomaganie utrzymania prawidłowej masy ciała

Zalecane formy aktywności

• Regularne spacery
• Pływanie
• Joga i stretching
• Umiarkowany trening siłowy
• Jazda na rowerze
• Pilates

Intensywność treningu powinna być dostosowana do możliwości i samopoczucia pacjenta. Warto zacząć od krótkich, 15-30 minutowych sesji treningowych 2-3 razy w tygodniu, stopniowo zwiększając czas i intensywność.

Zarządzanie stresem

Przewlekły stres może nasilać objawy choroby autoimmunologicznej i negatywnie wpływać na funkcję tarczycy. Techniki redukcji stresu, które warto włączyć do codziennego życia, to:

• Regularna praktyka medytacji
• Techniki oddechowe
• Progresywna relaksacja mięśni
• Aktywności relaksacyjne (np. słuchanie muzyki, czytanie)
• Zapewnienie odpowiedniej ilości snu (7-8 godzin)

Unikanie używek i toksyn

• Ograniczenie lub eliminacja palenia tytoniu
• Umiarkowane spożycie alkoholu
• Unikanie nadmiernej ekspozycji na związki chemiczne (pestycydy, ftalany)
• Wybieranie produktów ekologicznych i naturalnych

Hashimoto a ciąża

Choroba Hashimoto nie jest przeciwwskazaniem do ciąży, jednak wymaga szczególnej opieki medycznej ze względu na zwiększone ryzyko powikłań. Nieleczona niedoczynność tarczycy w ciąży może prowadzić do:

• Zwiększonego ryzyka poronienia
• Nadciśnienia ciążowego i stanu przedrzucawkowego
• Przedwczesnego porodu
• Niskiej masy urodzeniowej dziecka
• Zaburzeń rozwoju układu nerwowego płodu

Przygotowanie do ciąży

Kobiety z chorobą Hashimoto planujące ciążę powinny:

1. Wykonać badania tarczycy (TSH, FT4, przeciwciała) przed zajściem w ciążę.
2. Dostosować dawkę lewotyroksyny tak, aby poziom TSH był optymalny (zalecane wartości to TSH <2,5 mIU/l).
3. Skonsultować się z endokrynologiem w celu ustalenia planu monitorowania funkcji tarczycy w ciąży.

Monitorowanie w ciąży

W czasie ciąży zapotrzebowanie na hormony tarczycy wzrasta o około 20-30%, dlatego często konieczne jest zwiększenie dawki lewotyroksyny już w pierwszym trymestrze. Zalecane jest:

• Oznaczenie TSH natychmiast po potwierdzeniu ciąży
• Kontrola TSH co 4-6 tygodni w pierwszej połowie ciąży, następnie co najmniej raz w trzecim trymestrze
• Utrzymywanie TSH w zakresie wartości referencyjnych dla poszczególnych trymestrów (zazwyczaj <2,5 mIU/l w pierwszym trymestrze i <3,0 mIU/l w drugim i trzecim)

Po porodzie dawkę lewotyroksyny zazwyczaj redukuje się do poziomu sprzed ciąży, jednak konieczna jest kontrola TSH około 6 tygodni po rozwiązaniu. Warto pamiętać, że okres poporodowy jest czasem zwiększonego ryzyka zaostrzenia choroby autoimmunologicznej.