Ultrasonografia (USG) – przewodnik dla pacjentów: rodzaje, wskazania i przygotowanie do badania

Ultrasonografia, powszechnie znana jako USG, stanowi jedną z najważniejszych i najbardziej wszechstronnych metod diagnostyki obrazowej we współczesnej medycynie. To nieinwazyjne badanie, wykorzystujące fale ultradźwiękowe, zrewolucjonizowało sposób, w jaki lekarze diagnozują i monitorują różnorodne schorzenia – od chorób narządów wewnętrznych, przez problemy układu krążenia, aż po śledzenie rozwoju płodu podczas ciąży. Główną zaletą ultrasonografii jest jej wyjątkowe bezpieczeństwo – w przeciwieństwie do badań rentgenowskich czy tomografii komputerowej, USG nie wykorzystuje szkodliwego promieniowania jonizującego, co oznacza, że może być wielokrotnie powtarzane bez ryzyka dla zdrowia pacjenta. Dodatkowo, badanie jest całkowicie bezbolesne i pozwala na uzyskanie wyników w czasie rzeczywistym, co umożliwia lekarzom natychmiastową ocenę stanu zdrowia i podjęcie szybkich decyzji terapeutycznych. Popularność USG wynika również z jego szerokiej dostępności – aparaty ultrasonograficzne znajdują się w większości szpitali, poradni specjalistycznych i gabinetów lekarskich, a samo badanie charakteryzuje się stosunkowo niskim kosztem w porównaniu do innych zaawansowanych metod obrazowania. W dzisiejszych czasach, gdy coraz większą wagę przywiązuje się do wczesnej diagnostyki i profilaktyki zdrowotnej, ultrasonografia odgrywa kluczową rolę w wykrywaniu chorób na wczesnym etapie, kiedy są one najskuteczniej leczone.

Czym jest ultrasonografia i jak działa?

Ultrasonografia to metoda diagnostyczna oparta na wykorzystaniu fal ultradźwiękowych o wysokiej częstotliwości, zazwyczaj w zakresie od 2 do 50 MHz (milionów drgań na sekundę). Te niewidoczne i niesłyszalne dla ludzkiego ucha fale dźwiękowe są generowane przez specjalną głowicę ultrasonografu, która jednocześnie pełni funkcję nadajnika i odbiornika sygnałów akustycznych.

Podczas badania lekarz przykłada głowicę do skóry pacjenta, wcześniej pokrytej specjalnym żelem kontaktowym. Żel ten pełni kluczową funkcję – eliminuje powietrze między głowicą a skórą, zapewniając optymalne przewodzenie fal ultradźwiękowych. Fale te przenikają przez tkanki ciała, odbijając się od granic między różnymi strukturami anatomicznymi o odmiennej gęstości akustycznej.

Każda tkanka w organizmie charakteryzuje się unikalną zdolnością do odbijania i pochłaniania ultradźwięków. Kości, będące najgęstszymi strukturami, odbijają większość fal, podczas gdy płyny (jak krew czy mocz) pozwalają im swobodnie przechodzić. Tkanki miękkie, takie jak mięśnie czy narządy wewnętrzne, odbijają fale w różnym stopniu w zależności od swojej struktury i gęstości.

Odbite sygnały powracają do głowicy, gdzie są przetwarzane przez zaawansowany system komputerowy na obraz dwuwymiarowy wyświetlany na monitorze. Współczesne ultrasonografy potrafią tworzyć nie tylko klasyczne obrazy w skali szarości, ale także kolorowe mapy przepływu krwi (ultrasonografia dopplerowska) oraz trójwymiarowe rekonstrukcje badanych struktur.

Rodzaje badań ultrasonograficznych

Ultrasonografia oferuje niezwykle szerokie spektrum możliwości diagnostycznych, obejmując praktycznie wszystkie systemy i narządy ludzkiego organizmu. W zależności od badanej okolicy anatomicznej oraz celu diagnostycznego, wyróżniamy liczne rodzaje badań USG:

• USG jamy brzusznej należy do najczęściej wykonywanych badań ultrasonograficznych. Pozwala na ocenę stanu wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, śledziony, nerek oraz aorty brzusznej. Badanie to jest niezastąpione w diagnostyce kamicy żółciowej i nerkowej, stłuszczenia wątroby, torbieli różnych narządów czy tętniaków aorty brzusznej.
• USG tarczycy stanowi podstawowe badanie obrazowe w endokrynologii, umożliwiając ocenę wielkości, struktury i morfologii gruczołu tarczowego. Pozwala na wykrycie guzków, torbieli oraz zmian ogniskowych, które mogą wskazywać na choroby autoimmunologiczne lub procesy nowotworowe.
• USG piersi odgrywa kluczową rolę w profilaktyce raka piersi, szczególnie u młodszych kobiet, u których tkanka gruczołowa jest bardziej widoczna w ultrasonografii niż w mammografii. Badanie pozwala na wykrycie guzków, torbieli oraz ocenę regionalnych węzłów chłonnych.
• USG układu moczowo-płciowego obejmuje badanie nerek, pęcherza moczowego, a także narządów płciowych. U kobiet wykonuje się USG przezpochwowe (transwaginalne) do oceny macicy i jajników, podczas gdy u mężczyzn USG przezodbytnicze (transrektalne) służy do badania gruczołu krokowego.
• Echokardiografia, czyli USG serca, pozwala na nieinwazyjną ocenę budowy i funkcji serca, wykrycie wad wrodzonych i nabytych oraz monitorowanie skuteczności leczenia kardiologicznego.
• USG naczyniowe z wykorzystaniem efektu Dopplera umożliwia ocenę przepływu krwi w tętnicach i żyłach, wykrycie zwężeń, zakrzepów czy tętniaków. Szczególnie ważne jest badanie tętnic szyjnych w profilaktyce udaru mózgu.

Wskazania do wykonania badania ultrasonograficznego

Spektrum wskazań do wykonania ultrasonografii jest niezwykle szerokie i obejmuje zarówno sytuacje diagnostyczne, jak i profilaktyczne oraz kontrolne. Lekarze zlecają badania USG w oparciu o objawy zgłaszane przez pacjentów, wyniki badań laboratoryjnych oraz w ramach rutynowych kontroli stanu zdrowia.

W gastroenterologii USG jamy brzusznej zlecane jest najczęściej przy dolegliwościach bólowych brzucha, nudnościach i wymiotach, zaburzeniach rytmu wypróżnień, powiększeniu obwodu brzucha czy podejrzeniu chorób wątroby. Badanie to pozwala na wykrycie kamicy żółciowej i nerkowej, stłuszczenia wątroby, torbieli, guzów czy zapalenia trzustki.

W endokrynologii USG tarczycy wykonuje się przy palpacyjnie wyczuwalnych guzach, objawach niedoczynności lub nadczynności tarczycy, powiększeniu gruczołu (wole) oraz w ramach kontroli po leczeniu chorób tarczycowych. Badanie to jest szczególnie ważne u osób z obciążeniem rodzinnym chorobami tarczycy.

W ginekologii i położnictwie ultrasonografia stanowi podstawę opieki nad kobietą w ciąży, pozwalając na monitorowanie rozwoju płodu, wykrycie wad wrodzonych oraz określenie wieku ciążowego. Poza ciążą USG wykonuje się przy nieregularnych miesiączkach, bólach miednicy, podejrzeniu torbieli jajników czy mięśniaków macicy.

W urologii badanie zlecane jest przy zaburzeniach oddawania moczu, krwiomoczu, bólach w okolicy nerek czy podejrzeniu kamicy nerkowej. USG pozwala także na ocenę zalegania moczu po mikcji oraz monitorowanie guzów nerek.

W kardiologii echokardiografia wykonywana jest przy szmerach serca, duszności, bólach w klatce piersiowej, zaburzeniach rytmu serca oraz w ramach kontroli po zawale serca czy u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym.

Przygotowanie do badania ultrasonograficznego

Właściwe przygotowanie do badania USG ma kluczowe znaczenie dla uzyskania wiarygodnych wyników diagnostycznych. Sposób przygotowania zależy od rodzaju planowanego badania oraz badanej okolicy anatomicznej.

Do badań USG tarczycy, piersi, węzłów chłonnych czy stawów nie jest wymagane żadne specjalne przygotowanie. Pacjent powinien jedynie unikać nakładania kosmetyków, kremów czy balsamów na badaną okolicę, ponieważ mogą one utrudniać prawidłowe przyleganie głowicy do skóry.

USG jamy brzusznej wymaga bardziej szczegółowego przygotowania. Pacjent powinien pozostać na czczo przez co najmniej 6-8 godzin przed badaniem, co oznacza powstrzymanie się od jedzenia i picia (z wyjątkiem niewielkich ilości niegazowanej wody). Na 2-3 dni przed badaniem zaleca się unikanie pokarmów wzdymających, takich jak rośliny strączkowe, kapusta, cebula, gazowane napoje, świeże pieczywo czy słodycze. Obecność gazów w jelitach może znacząco utrudnić wizualizację narządów jamy brzusznej, obniżając wartość diagnostyczną badania.

W przypadku USG układu moczowego i miednicy mniejszej konieczne jest wypełnienie pęcherza moczowego. Pacjent powinien wypić około 1-1,5 litra niegazowanej wody na godzinę przed badaniem i powstrzymać się od oddawania moczu. Wypełniony pęcherz pełni funkcję „okna akustycznego”, ułatwiając wizualizację struktur miednicy oraz pozwalając na dokładną ocenę ścian pęcherza.

Przed USG transwaginalnym (dopochwowym) pęcherz powinien być pusty, a samo badanie najlepiej wykonywać w pierwszej fazie cyklu miesiączkowego (5-10 dzień cyklu), kiedy endometrium jest najcieńsze i nie utrudnia oceny struktur.

USG transrektalne (przezodbytnicze) u mężczyzn wymaga wcześniejszego oczyszczenia jelita grubego za pomocą wlewu czyszczącego lub preparatów przeczyszczających zaleconych przez lekarza.

Przebieg badania ultrasonograficznego

Badanie ultrasonograficzne charakteryzuje się prostotą wykonania i komfortem dla pacjenta. Po wejściu do gabinetu diagnostycznego lekarz szczegółowo omawia z pacjentem przebieg badania, zadaje pytania dotyczące objawów oraz aktualnie przyjmowanych leków.

Pacjent zostaje poproszony o odsłonięcie badanej części ciała i ułożenie się na kozetce w pozycji odpowiedniej dla danego rodzaju badania. Na skórę w miejscu badania lekarz nakłada specjalny żel kontaktowy, który może wydawać się chłodny, ale jest całkowicie bezpieczny i łatwo zmywalny.

Podczas samego badania lekarz przytyka głowicę ultrasonografu do skóry i powoli przesuwa ją po badanej okolicy, obserwując jednocześnie obraz na monitorze. W trakcie badania może poprosić pacjenta o zmianę pozycji, nabranie i zatrzymanie oddechu czy wykonanie innych prostych poleceń, które pozwolą na lepszą wizualizację badanych struktur.

Nowoczesne ultrasonografy umożliwiają wykonywanie precyzyjnych pomiarów wykrytych struktur, obliczanie objętości narządów oraz dokumentowanie najważniejszych znalezisk w postaci zdjęć lub sekwencji wideo. W przypadku badań dopplerowskich dodatkowo oceniany jest przepływ krwi w naczyniach.

Czas trwania badania zależy od jego rodzaju i złożoności – od kilku minut w przypadku prostych badań kontrolnych, do nawet 30-45 minut przy szczegółowych badaniach diagnostycznych.

Bezpieczeństwo ultrasonografii

Ultrasonografia należy do najbezpieczniejszych metod diagnostyki obrazowej dostępnych we współczesnej medycynie. Kluczowym aspektem jej bezpieczeństwa jest brak wykorzystania promieniowania jonizującego, które jest obecne w badaniach rentgenowskich, tomografii komputerowej czy scyntygrafii.

Fale ultradźwiękowe używane w diagnostyce medycznej są falami mechanicznymi, które nie powodują jonizacji atomów ani nie wywołują zmian w strukturze DNA. Dzięki temu ultrasonografia może być bezpiecznie stosowana u wszystkich grup pacjentów, w tym u kobiet w ciąży, dzieci, a nawet noworodków.

Wieloletnie badania naukowe oraz dziesiątki lat praktycznego stosowania ultrasonografii w medycynie nie wykazały żadnych długoterminowych skutków ubocznych związanych z ekspozycją na ultradźwięki diagnostyczne. Organizacje międzynarodowe, takie jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) czy Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA), potwierdzają bezpieczeństwo ultrasonografii diagnostycznej.

W ciąży ultrasonografia stanowi podstawę opieki prenatalnej, pozwalając na monitorowanie rozwoju płodu bez jakiegokolwiek ryzyka dla matki czy dziecka. Badanie może być wielokrotnie powtarzane w trakcie ciąży zgodnie z zaleceniami lekarskimi.

Jedynymi przeciwwskazaniami do badania USG są uszkodzenia ciągłości skóry w miejscu planowanego badania, takie jak świeże rany, oparzenia czy infekcje skórne, które mogą stwarzać ryzyko zakażenia lub powodować dyskomfort podczas badania.

Ultrasonografia w różnych dziedzinach medycyny

Ultrasonografia w gastroenterologii

W gastroenterologii ultrasonografia odgrywa fundamentalną rolę w diagnostyce chorób układu pokarmowego. USG jamy brzusznej pozwala na ocenę wątroby, wykrywając stłuszczenie, marskość, guzy pierwotne i przerzuty nowotworowe. Badanie jest niezastąpione w diagnostyce chorób pęcherzyka żółciowego – od prostej kamicy, przez zapalenie, aż po polipowatość czy zmiany nowotworowe.

Ultrasonografia trzustki, choć technicznie trudniejsza ze względu na gazowe wypełnienie jelit, pozwala na wykrycie zapalenia trzustki, pseudotorbieli czy guzów. W diagnostyce nerek USG wykrywa kamicę, torbiele, guzy oraz ocenia przepływ moczowy i funkcję wydalniczą.

Ultrasonografia w kardiologii

Echokardiografia zrewolucjonizowała kardiologię, umożliwiając nieinwazyjną ocenę budowy i funkcji serca. Badanie pozwala na wykrycie wad wrodzonych i nabytych serca, ocenę funkcji skurczowej i rozkurczowej lewej komory, wykrycie zaburzeń kurczliwości ścian serca po zawale oraz monitorowanie skuteczności leczenia.

Echo serca z oceną dopplerowską umożliwia precyzyjną ocenę przepływów przez zastawki serca, wykrycie niedomykalności czy zwężeń zastawkowych oraz oszacowanie ciśnień w jamach serca i tętnicach płucnych.

Ultrasonografia w położnictwie i ginekologii

W położnictwie ultrasonografia stanowi podstawę opieki prenatalnej. Pierwsze USG w 11-13 tygodniu ciąży pozwala na ocenę translucencji karkowej płodu – ważnego markera zespołów chromosomalnych. Drugie USG w 18-22 tygodniu służy dokładnej ocenie anatomii płodu i wykryciu wad wrodzonych.

W ginekologii USG pozwala na diagnostykę mięśniaków macicy, torbieli jajników, endometriozy oraz monitorowanie cykli owulacyjnych w leczeniu niepłodności. USG transwaginalne zapewnia lepszą rozdzielczość obrazu niż badanie przezskórne.

USG dopplerowskie – ocena przepływu krwi

Ultrasonografia dopplerowska wykorzystuje zjawisko Dopplera – zmianę częstotliwości fali odbitej od poruszających się obiektów, w tym przypadku krwinek czerwonych przepływających w naczyniach krwionośnych. Ta zaawansowana technika pozwala na nieinwazyjną ocenę przepływu krwi w tętnicach i żyłach.

USG dopplerowskie tętnic szyjnych jest kluczowe w profilaktyce udaru mózgu, pozwalając na wykrycie blaszek miażdżycowych powodujących zwężenie naczyń. Badanie to powinno być wykonywane u osób powyżej 60 lat oraz u młodszych pacjentów z czynnikami ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Doppler żył kończyn dolnych służy diagnostyce żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, niewydolności żylnej oraz ocenie przepływu w żyłach głębokich. Jest to badanie pierwszego wyboru przy podejrzeniu zakrzepicy żylnej.

W kardiologii doppler pozwala na ocenę przepływów przez zastawki serca, wykrycie przecieków między jamami serca oraz oszacowanie ciśnień w układzie krążenia płucnego.

Rodzaj badania dopplerowskiego	Główne wskazania	Czas badania
Doppler tętnic szyjnych	Profilaktyka udaru, zawroty głowy, szumy naczyniowe	20-30 minut
Doppler żył kończyn dolnych	Podejrzenie zakrzepicy, obrzęki nóg, żylaki	15-25 minut
Doppler tętnic kończyn dolnych	Chromanie przestankowe, ból nóg przy chodzeniu	20-30 minut
Doppler naczyń nerkowych	Nadciśnienie, podejrzenie zwężenia tętnic nerkowych	15-20 minut

Gdzie wykonać USG i ile kosztuje badanie?

Badania ultrasonograficzne są szeroko dostępne w polskim systemie ochrony zdrowia. Pacjenci z ubezpieczeniem zdrowotnym w NFZ mogą wykonać USG bezpłatnie na podstawie skierowania od lekarza rodzinnego lub specjalisty. Czas oczekiwania na badanie w ramach NFZ waha się od kilku dni do kilku tygodni, w zależności od pilności medycznej i dostępności terminu.

Alternatywą są prywatne placówki diagnostyczne, gdzie badanie można wykonać bez skierowania, często tego samego dnia. Koszt prywatnego badania USG zależy od rodzaju badania i lokalizacji placówki:

• USG jamy brzusznej: 120-200 zł
• USG tarczycy: 100-150 zł
• USG piersi: 120-180 zł
• Echo serca: 200-350 zł
• USG dopplerowskie naczyń: 150-250 zł
• USG ciąży: 80-150 zł

Wybierając placówkę diagnostyczną, warto zwrócić uwagę na kwalifikacje lekarza wykonującego badanie oraz jakość aparatury ultrasonograficznej. Lekarz powinien posiadać certyfikat Polskiego Towarzystwa Ultrasonograficznego (PTU) oraz regularnie uczestniczyć w szkoleniach podnoszących kwalifikacje.

Bibliografia

1. Carovac A, Smajlovic F, Junuzovic D. Application of Ultrasound in Medicine. Acta Informatica Medica. 2011;19(3):168-171.
   DOI: 10.5455/aim.2011.19.168-171
   PMID: 23408755
2. Hooley RJ, Scoutt LM, Philpotts LE. Breast ultrasonography: state of the art. Radiology. 2013;268(3):642-659.
   DOI: 10.1148/radiol.13121606
   PMID: 23970509
3. Salomon LJ, Alfirevic Z, Bilardo CM, et al. ISUOG practice guidelines: performance of first-trimester fetal ultrasound scan. Ultrasound in Obstetrics & Gynecology. 2013;41(1):102-113.
   DOI: 10.1002/uog.12342
   PMID: 23280739
4. World Health Organization. Training in diagnostic ultrasound: essentials, principles and standards. Report of a WHO Study Group. World Health Organization Technical Report Series. 1998;875:1-46.
   PMID: 9659004