Rotarix to szczepionka przeciw rotawirusom, które są najczęstszą przyczyną biegunek u małych dzieci i niemowląt. Szczepionka jest przeznaczona do czynnej immunizacji niemowląt w wieku od 6 do 24 tygodni w celu zapobiegania zapaleniu żołądka i jelit spowodowanemu zakażeniem rotawirusem. Szczepionka jest dostępna na receptę. Podaje się ją doustnie, zgodnie z oficjalnymi zaleceniami.
Rotateq to doustna szczepionka przeciw rotawirusom, która chroni niemowlęta i małe dzieci przed zapaleniem żołądka i jelit. Szczepionka zawiera 5 żywych szczepów rotawirusa. Jest wskazana do stosowania u niemowląt od 6 tygodnia życia, w celu zapobiegania zapaleniu żołądka i jelit wywołanego zakażeniem rotawirusem. Lek jest dostępny na receptę.
Rotawirusy stanowią najczęstszą przyczynę ciężkich biegunek u dzieci poniżej 5. roku życia na całym świecie, w tym również w Polsce. Niemal każde dziecko w tym wieku ma kontakt z rotawirusem przynajmniej raz, a niektóre doświadczają nawet kilku zakażeń. Choroba ma szczególnie niebezpieczny przebieg u niemowląt poniżej 6. miesiąca życia, u których bardzo szybko może dojść do odwodnienia zagrażającego życiu. Według danych epidemiologicznych, w Polsce rocznie rejestruje się od 20 do ponad 30 tysięcy przypadków zakażeń rotawirusami, jednak rzeczywista liczba zachorowań jest szacowana nawet na 200 tysięcy. W odpowiedzi na to zagrożenie, od 2021 roku szczepienie przeciwko rotawirusom zostało włączone do obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych (PSO) dla dzieci urodzonych po 31 grudnia 2020 roku. Szczepionki przeciwko rotawirusom wykazują wysoką skuteczność w zapobieganiu ciężkim przebiegom choroby wymagającym hospitalizacji, zapewniając ochronę na poziomie 90-100%. Niniejszy artykuł stanowi kompleksowe źródło wiedzy na temat rotawirusów, objawów zakażenia, dostępnych szczepionek oraz zasad profilaktyki.
Rotawirusy to grupa wirusów należąca do rodziny reowirusów (łac. Reoviridae), które charakteryzują się okrągłym kształtem przypominającym koło (stąd nazwa „rota” z łaciny oznaczająca koło). Wirusy te tworzą siedem oddzielnych grup antygenowych od A do G, przy czym grupy A, B i C są odpowiedzialne za infekcje u ludzi, z dominującą rolą grupy A u dzieci.
Po przedostaniu się do organizmu, rotawirusy atakują i uszkadzają nabłonek kosmków jelitowych w jelicie cienkim, prowadząc do rozwoju stanu zapalnego w żołądku i jelitach. Uszkodzenie kosmków jelitowych zaburza wchłanianie wody i elektrolitów, co prowadzi do charakterystycznej biegunki i odwodnienia organizmu.
Rotawirusy wykazują znaczną odporność na warunki środowiskowe. Na powierzchniach suchych mogą przetrwać nawet kilka miesięcy, a na dłoniach do kilkunastu godzin. Ta wyjątkowa zdolność do przetrwania poza organizmem ludzkim sprawia, że rotawirusy są wysoce zakaźne i łatwo się rozprzestrzeniają, szczególnie w miejscach zbiorowego przebywania dzieci, takich jak żłobki, przedszkola czy oddziały szpitalne.
Okres wylęgania infekcji rotawirusowej wynosi od 12 do 96 godzin. Po tym czasie u zakażonej osoby zaczynają pojawiać się charakterystyczne objawy ze strony przewodu pokarmowego. Większość zachorowań występuje w okresie późnej jesieni do wczesnej wiosny (od listopada do maja), z nasileniem w miesiącach zimowych.
Zakażenie rotawirusami charakteryzuje się gwałtownym początkiem i zestawem objawów, które mogą stanowić poważne zagrożenie szczególnie dla niemowląt i małych dzieci. Typowy przebieg infekcji rotawirusowej obejmuje następujące symptomy:
Nasilenie objawów jest zróżnicowane w zależności od wieku dziecka, stanu odporności oraz typu wirusa. U niemowląt przebieg choroby jest zazwyczaj najcięższy, ponieważ utrata płynów i elektrolitów szybko prowadzi do odwodnienia organizmu. Pierwsze zakażenie rotawirusem często ma najcięższy przebieg, a kolejne infekcje (które mogą wystąpić w późniejszym czasie) przebiegają zwykle łagodniej.
Objawy ostrej fazy choroby utrzymują się zazwyczaj przez 3-8 dni. Wymioty zazwyczaj ustępują w ciągu 2-3 dni, natomiast biegunka może się utrzymywać do tygodnia, a nawet dłużej. Warto pamiętać, że wydalanie wirusa z kałem rozpoczyna się jeszcze przed wystąpieniem objawów i może trwać do kilkunastu dni po ich ustąpieniu (średnio około 10 dni, choć w niektórych przypadkach nawet kilka tygodni).
Szczególnie niepokojącymi objawami, które powinny skłonić rodziców do natychmiastowego kontaktu z lekarzem, są:
Wszystkie te objawy mogą świadczyć o postępującym odwodnieniu, które wymaga pilnej interwencji medycznej.
Rotawirusy charakteryzują się wyjątkowo wysoką zakaźnością i łatwością rozprzestrzeniania się w środowisku, co sprawia, że praktycznie każde dziecko do 5. roku życia ma z nimi kontakt. Do zakażenia może dojść na kilka sposobów:
Wystarczy zaledwie 10-100 cząsteczek wirusa, aby doszło do zakażenia, podczas gdy osoba chora może wydalać nawet 10 miliardów cząsteczek wirusa w 1 gramie kału. Ta dysproporcja sprawia, że rotawirusy rozprzestrzeniają się wyjątkowo łatwo, szczególnie w warunkach zbiorowego przebywania dzieci.
Zakażenia szczególnie często występują w żłobkach, przedszkolach, szkołach i szpitalach. Dzieci przebywające w takich miejscach są narażone na zwiększone ryzyko infekcji. Warto podkreślić, że samo mycie rąk i utrzymywanie higieny, choć bardzo istotne, nie zapewnia całkowitej ochrony przed zakażeniem rotawirusami ze względu na ich wyjątkowo wysoką zakaźność.
Choć z rotawirusami styka się praktycznie każde dziecko, niektóre grupy są szczególnie narażone na ciężki przebieg zakażenia i związane z nim powikłania. Do grup podwyższonego ryzyka należą:
Warto również pamiętać, że zakażenie rotawirusami nie dotyczy wyłącznie dzieci. Dorośli również mogą ulec infekcji, choć zazwyczaj przebiega ona łagodniej lub nawet bezobjawowo. Osoby dorosłe narażone na zwiększone ryzyko to:
U dorosłych zakażenie rotawirusami może powodować nieobecność w pracy trwającą średnio 2-3 dni, co przekłada się na wymierny wpływ ekonomiczny tej choroby. Szacuje się, że około 30% dorosłych opiekunów chorych dzieci wymaga zwolnienia z pracy na czas opieki nad dzieckiem.
W Polsce dostępne są dwie szczepionki przeciwko rotawirusom, obie podawane doustnie w formie płynnej, co stanowi komfortowy sposób podania dla niemowląt. Od 1 stycznia 2021 roku szczepienie przeciwko rotawirusom jest szczepieniem obowiązkowym i bezpłatnym dla dzieci urodzonych po 31 grudnia 2020 roku. Dla dzieci urodzonych wcześniej szczepienie pozostaje zalecane, ale odpłatne.
Obie szczepionki zawierają żywe, atenuowane (osłabione) rotawirusy, które nie wywołują choroby, ale stymulują układ odpornościowy do wytworzenia ochrony. Szczepionki mają słodki smak, co sprawia, że są dobrze akceptowane przez niemowlęta.
Kluczowe znaczenie ma przestrzeganie terminów podania szczepionek, szczególnie dotyczących pierwszej dawki, która musi być podana przed ukończeniem 12. tygodnia życia dziecka. Ten wymóg jest związany z bezpieczeństwem szczepienia i koniecznością minimalizacji ryzyka wystąpienia wgłobienia jelita.
Szczepionki przeciwko rotawirusom można podawać jednocześnie z innymi szczepieniami przewidzianymi w Programie Szczepień Ochronnych dla danego wieku, z wyjątkiem szczepionki przeciwko gruźlicy (BCG). Nie ma konieczności zachowywania odstępów czasowych między szczepieniem przeciwko rotawirusom a innymi szczepieniami.
Szczepionki przeciwko rotawirusom zostały opracowane przede wszystkim w celu zapobiegania ciężkim przebiegom choroby, które mogą prowadzić do hospitalizacji i zagrażać życiu dziecka. Liczne badania kliniczne i obserwacyjne potwierdziły ich wysoką skuteczność w tym zakresie.
Prawidłowe podanie pełnego cyklu szczepienia (2 lub 3 dawki, w zależności od preparatu) zapewnia ochronę na poziomie:
Ta ochrona utrzymuje się przez co najmniej 3 lata, czyli w okresie największego ryzyka ciężkiego przebiegu zakażenia rotawirusami. Warto podkreślić, że szczepionki nie chronią przed biegunkami wywołanymi przez inne patogeny (wirusy czy bakterie).
Korzyści ze szczepień przeciwko rotawirusom wykraczają poza indywidualną ochronę zaszczepionego dziecka i obejmują:
Szczepienia przeciwko rotawirusom przyniosły wymierne efekty w wielu krajach, które wprowadziły je do programów szczepień. Przykładowo, w Stanach Zjednoczonych po wprowadzeniu powszechnych szczepień odnotowano spadek hospitalizacji z powodu biegunek rotawirusowych o 85%, a wizyt ambulatoryjnych o 74%.
Szczepionki przeciwko rotawirusom, stosowane zgodnie z zaleceniami, są uważane za bezpieczne i dobrze tolerowane przez niemowlęta. Liczne badania kliniczne i wieloletnie doświadczenie w ich stosowaniu potwierdzają korzystny profil bezpieczeństwa.
U większości dzieci po szczepieniu nie obserwuje się żadnych niepożądanych reakcji. Jeśli występują działania niepożądane, są one zwykle łagodne i przejściowe. Do najczęściej zgłaszanych należą:
Objawy te, jeśli występują, zazwyczaj ustępują samoistnie w ciągu 1-2 dni i nie wymagają specjalnego leczenia. Ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych po szczepieniu jest bardzo niskie.
Jednym z rzadkich, ale poważnych powikłań, które budziło obawy podczas wprowadzania szczepionek przeciwko rotawirusom, jest wgłobienie jelita (intussusceptio). Jest to stan, w którym jeden odcinek jelita wsuwa się do światła sąsiedniego odcinka, co może prowadzić do niedrożności przewodu pokarmowego. Badania wykazały, że ryzyko wystąpienia wgłobienia jelita po szczepieniu jest bardzo niskie (szacowane na 1-5 przypadków na 100 000 zaszczepionych dzieci) i znacznie mniejsze niż korzyści wynikające ze szczepienia.
Aby zminimalizować to ryzyko, wprowadzono ścisłe ograniczenia wiekowe dotyczące podawania szczepionek przeciwko rotawirusom – pierwsza dawka musi być podana przed ukończeniem 12. tygodnia życia, a cały cykl powinien być zakończony przed ukończeniem 24. lub 32. tygodnia (w zależności od preparatu).
Rodzice powinni skontaktować się z lekarzem, jeśli w ciągu tygodnia po szczepieniu zauważą u dziecka niepokojące objawy, takie jak:
Objawy te mogą być przejawem wgłobienia jelita i wymagają natychmiastowej konsultacji medycznej.
Pomimo ogólnego bezpieczeństwa szczepionek przeciwko rotawirusom, istnieją pewne sytuacje, w których nie należy ich podawać. Zrozumienie tych przeciwwskazań jest istotne dla zapewnienia bezpieczeństwa dziecka.
W przypadku wcześniaków urodzonych po 27. tygodniu ciąży szczepienie przeciwko rotawirusom jest możliwe, jednak zaleca się 48-72 godzinne monitorowanie czynności oddechowych po szczepieniu ze względu na teoretyczne ryzyko wystąpienia bezdechu.
Jeśli dziecko otrzymało w ciągu ostatnich 6 tygodni krew lub preparaty krwiopochodne (np. immunoglobuliny), należy to zgłosić lekarzowi, który może rozważyć odroczenie szczepienia w celu zapewnienia jego optymalnej skuteczności.
W przypadku łagodnych infekcji, takich jak przeziębienie z niewielką gorączką, nie ma konieczności odraczania szczepienia.
Zakażenie rotawirusami, podobnie jak większość infekcji wirusowych, nie ma specyficznego leczenia przyczynowego. Terapia ma charakter objawowy i wspierający, a jej głównym celem jest zapobieganie odwodnieniu i łagodzenie objawów. Odpowiednie postępowanie w przypadku infekcji rotawirusowej obejmuje kilka kluczowych elementów.
Podstawą leczenia biegunek rotawirusowych jest nawadnianie organizmu. W zależności od stopnia odwodnienia stosuje się:
Dzieciom karmionym piersią należy kontynuować karmienie, uzupełniając je podawaniem płynów nawadniających. W przypadku dzieci karmionych sztucznie również nie zaleca się przerywania karmienia, ale można rozważyć czasowe zmniejszenie stężenia mieszanki lub podawanie jej w mniejszych porcjach, ale częściej.
Leczenie farmakologiczne odgrywa rolę uzupełniającą w terapii zakażeń rotawirusowych. Do najczęściej stosowanych leków należą:
Warto podkreślić, że antybiotyki nie mają zastosowania w leczeniu biegunek rotawirusowych, ponieważ są one nieskuteczne wobec wirusów. Ich stosowanie może wręcz przedłużyć wydalanie wirusa z kałem i niekorzystnie wpłynąć na mikrobiotę jelitową.
W trakcie infekcji rotawirusowej zaleca się stosowanie lekkostrawnej diety, która nie obciąża przewodu pokarmowego:
Zapobieganie zakażeniom rotawirusowym opiera się na kilku filarach, wśród których szczepienia odgrywają kluczową rolę. Jednak kompleksowa profilaktyka powinna obejmować również inne działania.
Szczepienie przeciwko rotawirusom jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania ciężkim zakażeniom wymagającym hospitalizacji. Szczepienie należy rozpocząć po ukończeniu 6. tygodnia życia dziecka, a przed ukończeniem 12. tygodnia. Pełen cykl szczepienia obejmuje 2 lub 3 dawki (w zależności od preparatu), podawane w odstępach co najmniej 4-tygodniowych.
Mimo że same działania higieniczne nie są wystarczające do pełnej ochrony przed rotawirusami (ze względu na ich wysoką zakaźność), stanowią one ważny element profilaktyki:
Karmienie piersią zapewnia pewien stopień ochrony przed zakażeniem rotawirusami, szczególnie w okresie wyłącznego karmienia mlekiem matki. Przeciwciała obecne w mleku kobiecym mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia ciężkiego przebiegu infekcji. Jednak po wprowadzeniu innych pokarmów do diety dziecka ta ochrona znacząco się zmniejsza.
W miejscach, gdzie przebywa wiele dzieci (żłobki, przedszkola, szpitale), należy wprowadzać szczególne środki ostrożności:
Tak, nawet jeśli dziecko przeszło już zakażenie rotawirusowe, warto je zaszczepić zgodnie z zalecanym schematem. Pierwsze zakażenie nie zapewnia pełnej ochrony przed kolejnymi infekcjami, a szczepienie może zwiększyć odporność i zmniejszyć ryzyko ciężkiego przebiegu choroby w przyszłości. Pamiętajmy jednak o zachowaniu zalecanych ram czasowych – pierwsza dawka musi być podana przed ukończeniem 12. tygodnia życia.
Jeśli dziecko wypluło lub zwymiotowało tuż po podaniu szczepionki, lekarz może zdecydować o podaniu jednorazowej dawki zastępczej podczas tej samej wizyty. Jeśli jednak od momentu podania minęło więcej czasu, prawdopodobnie nie jest to konieczne, ponieważ dziecko zdążyło już prawdopodobnie wchłonąć wystarczającą ilość szczepionki, aby wywołać odpowiedź immunologiczną.
Tak, obie dostępne w Polsce szczepionki (Rotarix i RotaTeq) zawierają żywe, atenuowane (osłabione) rotawirusy. Wirusy te zostały zmodyfikowane w laboratorium tak, aby nie wywoływały choroby, ale stymulowały układ odpornościowy do wytworzenia ochronnych przeciwciał. W rzadkich przypadkach szczepione dzieci mogą wydalać szczepionkowe wirusy z kałem przez okres do 2 tygodni po szczepieniu.
Nie, szczepienie chroni tylko przed biegunką wywołaną przez rotawirusy. Nie zapewnia ochrony przed biegunkami spowodowanymi innymi patogenami, takimi jak norowirusy, adenowirusy, bakterie (np. Salmonella, Shigella, E. coli) czy pasożyty. Niemniej jednak rotawirusy są najczęstszą przyczyną ciężkich biegunek u małych dzieci, dlatego szczepienie znacząco zmniejsza ryzyko hospitalizacji z powodu biegunki.
Przed szczepieniem przeciwko rotawirusom zaleca się, aby dziecko nie jadło przez około godzinę. Po podaniu szczepionki można od razu karmić dziecko zarówno piersią, jak i mlekiem modyfikowanym. Karmienie nie wpływa negatywnie na skuteczność szczepionki. Warto jednak przez chwilę potrzymać dziecko na rękach, aby zmniejszyć ryzyko cofnięcia się treści szczepionki.
Tak, szczepienie przeciwko rotawirusom jest bezpieczne dla wcześniaków urodzonych po 27. tygodniu ciąży. Szczepienie powinno być podane zgodnie z chronologicznym wiekiem dziecka (liczonym od daty urodzenia, a nie od przewidywanego terminu porodu). Należy jednak pamiętać, że u wcześniaków zalecane jest 48-72 godzinne monitorowanie czynności oddechowych po szczepieniu ze względu na teoretyczne ryzyko wystąpienia bezdechu.
Teoretycznie istnieje możliwość, że dziecko może wydalać szczepionkowy wirus z kałem przez około 2 tygodnie po szczepieniu. W bardzo rzadkich przypadkach wirus ten może przenieść się na osoby z bliskiego kontaktu. Ryzyko to jest jednak minimalne i dotyczy głównie osób z ciężkimi niedoborami odporności. Dla zdrowych osób kontakt z dzieckiem po szczepieniu jest bezpieczny, choć zawsze należy przestrzegać podstawowych zasad higieny, szczególnie po zmianie pieluszki.
Dla dzieci urodzonych po 31 grudnia 2020 roku szczepienie przeciwko rotawirusom jest obowiązkowe i bezpłatne w ramach Programu Szczepień Ochronnych. Dla dzieci urodzonych wcześniej szczepienie pozostaje zalecane, ale odpłatne. Koszt jednej dawki szczepionki w aptece wynosi około 170-450 zł, w zależności od preparatu i miejsca zakupu. Całkowity koszt pełnego cyklu szczepienia może wynieść od 340 do 1350 zł.
Tak, głównym celem szczepienia jest zapobieganie ciężkiemu przebiegowi zakażenia rotawirusami. Nawet jeśli szczepione dziecko zachoruje, choroba prawdopodobnie będzie przebiegać łagodniej, z mniejszym ryzykiem odwodnienia i konieczności hospitalizacji. Badania pokazują, że skuteczność szczepienia w zapobieganiu ciężkim biegunkom rotawirusowym wynosi 90-100%, co oznacza znaczące zmniejszenie ryzyka poważnych powikłań.
Szczepionki przeciwko rotawirusom można podawać jednocześnie z innymi szczepionkami przewidzianymi w Programie Szczepień Ochronnych, z wyjątkiem szczepionki przeciwko gruźlicy (BCG). Nie ma konieczności zachowywania odstępów czasowych między szczepieniem przeciwko rotawirusom a innymi szczepieniami. Jednoczesne podanie kilku szczepionek podczas jednej wizyty nie obciąża dodatkowo układu odpornościowego dziecka i nie zwiększa ryzyka działań niepożądanych.
