Szczepienie przeciwko odrze – przewodnik

Odra to wysoce zakaźna choroba wirusowa, która mimo powszechnego dostępu do szczepień, nadal stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego na całym świecie. Szczepienia przeciwko odrze są najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej chorobie, oferując prawie 100% ochronę po podaniu pełnego schematu. Choroba ta charakteryzuje się charakterystyczną czerwoną wysypką, wysoką gorączką, katarem i zapaleniem spojówek, a w wielu przypadkach może prowadzić do poważnych powikłań, w tym zapalenia płuc, zapalenia mózgu, a nawet zgonu. Przed wprowadzeniem powszechnych szczepień w Polsce w 1975 roku, notowano od 70 000 do nawet 200 000 przypadków zachorowań rocznie, z których 200-300 kończyło się śmiercią. Dzięki szczepieniom liczba ta drastycznie spadła, co świadczy o kluczowej roli immunizacji w kontrolowaniu tej niebezpiecznej choroby. Niestety, w ostatnich latach obserwujemy niepokojący spadek wyszczepialności, co może prowadzić do powrotu epidemii odry w przyszłości.

Czym jest odra i jak się przenosi?

Odra to ostra choroba zakaźna wywoływana przez wirusa z rodzaju Morbillivirus, należącego do rodziny Paramyxoviridae. Charakteryzuje się wyjątkowo wysoką zaraźliwością – jedna osoba chora może zakazić od 12 do nawet 18 osób nieuodpornionych, co czyni odrę bardziej zaraźliwą niż grypa czy COVID-19.

Wirus odry przenosi się drogą kropelkową podczas kaszlu, kichania czy mówienia osoby zakażonej, a także przez bezpośredni kontakt z wydzieliną z nosa i gardła chorego. Co istotne, cząsteczki wirusa mogą pozostawać w powietrzu i na powierzchniach nawet przez kilka godzin po opuszczeniu pomieszczenia przez osobę chorą. Zakaźność osoby chorej pojawia się już około 2 dni przed wystąpieniem pierwszych objawów i utrzymuje się do 4 dni po pojawieniu się charakterystycznej wysypki.

Okres inkubacji, czyli czas od momentu zakażenia do pojawienia się pierwszych objawów, wynosi średnio 10-12 dni, choć może wahać się od 7 do 14 dni. W tym czasie wirus namnaża się najpierw w błonach śluzowych górnych dróg oddechowych, a następnie rozprzestrzenia się do węzłów chłonnych i dalszych narządów, w tym skóry, nerek, wątroby i jelit.

Objawy i przebieg odry

Przebieg odry można podzielić na trzy charakterystyczne fazy, które pomagają w rozpoznaniu choroby:

Faza nieżytowa (prodromalna)

Pierwsze objawy odry pojawiają się zazwyczaj 2-4 dni przed wystąpieniem wysypki i obejmują:

• Wysoką gorączkę, często sięgającą 39-41°C
• Suchy, męczący kaszel
• Wodnisty katar i nieżyt nosa
• Zapalenie spojówek z zaczerwienieniem oczu
• Światłowstręt i łzawienie
• Ogólne złe samopoczucie i osłabienie

Charakterystycznym objawem, pojawiającym się pod koniec tej fazy, są białawe przebarwienia na błonie śluzowej policzków, tzw. plamki Koplika. Te białe wykwity otoczone czerwoną obwódką są widoczne zazwyczaj na wysokości dolnych zębów przedtrzonowych i trzonowych, i stanowią patognomoniczny objaw odry, czyli taki, który jednoznacznie wskazuje na tę chorobę.

Faza wysypkowa

Po upływie około 3-4 dni od pojawienia się pierwszych objawów, rozwija się najbardziej charakterystyczny objaw odry – wysypka. Pojawia się ona najpierw za uszami i na czole, a następnie rozprzestrzenia się w dół, obejmując twarz, szyję, tułów i kończyny. Proces ten trwa zwykle 3-4 dni.

Wysypka ma początkowo charakter drobnogruboplacisty o kolorze różowym, z czasem zmienia się w gruboplamistą, ciemnoróżową. Zmiany skórne mają tendencję do zlewania się, tworząc nieregularne plamy. W tym czasie dochodzi również do zaostrzenia objawów ogólnych – gorączka może osiągnąć swój szczyt, a osłabienie staje się bardziej nasilone.

Faza zdrowienia

Po 4-5 dniach od pojawienia się wysypki, zaczyna ona blednąć i zanikać w kolejności, w jakiej się pojawiła. Towarzyszy temu łuszczenie się skóry oraz stopniowe ustępowanie pozostałych objawów. Gorączka obniża się, a samopoczucie chorego ulega poprawie. Okres zdrowienia może trwać od kilku dni do nawet 2-3 tygodni, w zależności od stanu zdrowia pacjenta i ewentualnych powikłań.

Powikłania odry – dlaczego nie można jej lekceważyć?

Wbrew powszechnemu przekonaniu, odra nie jest chorobą łagodną, którą każde dziecko powinno „po prostu przechorować”. Około 30% zachorowań przebiega z powikłaniami, które mogą być szczególnie niebezpieczne dla dzieci poniżej 5 roku życia, dorosłych powyżej 20 lat oraz osób z obniżoną odpornością.

Do najczęstszych powikłań odry należą:

• Zapalenie ucha środkowego (7-9% chorych), które może prowadzić do trwałego uszkodzenia słuchu
• Biegunka i zaburzenia żołądkowo-jelitowe (8% chorych)
• Zapalenie płuc (1-6% chorych) – najczęstsza przyczyna zgonów w przebiegu odry
• Zapalenie krtani i dróg oddechowych
• Odwodnienie organizmu

Poważniejsze, choć rzadsze powikłania to:

• Zapalenie mięśnia sercowego
• Zapalenie mózgu (u 1 na 1000-2000 chorych) – może prowadzić do obrzęku mózgu, a u około 25% pacjentów pozostawia trwałe uszkodzenia neurologiczne; śmiertelność w tym powikłaniu sięga 15%
• Podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE) – niezwykle rzadkie, ale prawie zawsze śmiertelne powikłanie, które może pojawić się kilka lat po przebyciu odry, spowodowane przetrwaniem zmutowanego wirusa w układzie nerwowym

Warto podkreślić, że co czwarta osoba chora na odrę wymaga hospitalizacji, a jedna na tysiąc umiera z powodu powikłań choroby. Ryzyko zgonu jest szczególnie wysokie wśród małych dzieci, osób niedożywionych oraz pacjentów z niedoborami odporności.

Diagnostyka odry

Rozpoznanie odry opiera się głównie na charakterystycznym obrazie klinicznym, jednak w przypadkach wątpliwych lub w celach epidemiologicznych stosuje się badania laboratoryjne. Do najważniejszych metod diagnostycznych należą:

1. Badanie serologiczne – wykrywanie specyficznych przeciwciał IgM i IgG przeciwko wirusowi odry w surowicy krwi. Przeciwciała IgM pojawiają się w pierwszych dniach choroby i utrzymują się przez kilka tygodni, natomiast IgG utrzymują się przez całe życie, stanowiąc marker przebytego zakażenia lub skutecznego szczepienia.
2. Metody molekularne – wykrywanie materiału genetycznego wirusa (RNA) metodą RT-PCR w próbkach pobranych z gardła, krwi lub moczu.
3. Izolacja wirusa – możliwa z wydzieliny nosowo-gardłowej, krwi lub moczu, jednak stosowana głównie w celach badawczych lub przy identyfikacji szczepów wirusa.

W codziennej praktyce klinicznej, przy typowym przebiegu choroby, rozpoznanie najczęściej stawiane jest na podstawie objawów, zwłaszcza charakterystycznej wysypki i plamek Koplika, oraz wywiadu epidemiologicznego (kontakt z osobą chorą, brak szczepień).

Leczenie odry – co możemy zrobić?

Nie istnieje specyficzne leczenie przyczynowe odry, gdyż nie dysponujemy skutecznymi lekami przeciwwirusowymi działającymi na wirusa odry. Terapia ma zatem charakter objawowy i wspomagający, a jej główne elementy to:

• Odpoczynek i izolacja chorego przez minimum 4 dni od wystąpienia wysypki
• Obfite nawadnianie w celu zapobiegania odwodnieniu
• Stosowanie leków przeciwgorączkowych, takich jak paracetamol lub ibuprofen, w celu obniżenia gorączki i złagodzenia bólu (należy unikać stosowania aspiryny u dzieci ze względu na ryzyko zespołu Reye’a)
• Podawanie leków przeciwkaszlowych w przypadku nasilonego kaszlu
• Łagodzenie objawów zapalenia spojówek poprzez przemywanie oczu solą fizjologiczną
• Stosowanie leków przeciwhistaminowych w przypadku nasilonego świądu skóry

W ciężkich przypadkach lub przy wystąpieniu powikłań konieczna może być hospitalizacja i wdrożenie dodatkowego leczenia, takiego jak:

• Antybiotykoterapia w przypadku wtórnych zakażeń bakteryjnych (np. zapalenia płuc, zapalenia ucha środkowego)
• Podawanie witaminy A, która może zmniejszyć ryzyko powikłań, szczególnie u dzieci z niedoborami tej witaminy
• Tlenoterapia w przypadku niewydolności oddechowej
• Stosowanie leków przeciwdrgawkowych w przypadku drgawek lub zapalenia mózgu
• Intensywna terapia w najcięższych przypadkach

Warto podkreślić, że najskuteczniejszą metodą walki z odrą nie jest jej leczenie, ale profilaktyka poprzez szczepienia ochronne.

Szczepienia przeciwko odrze – najskuteczniejsza ochrona

Szczepienie przeciwko odrze jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniu i rozprzestrzenianiu się tej choroby. W Polsce dostępne są szczepionki skojarzone MMR, które chronią jednocześnie przed trzema chorobami: odrą, świnką i różyczką.

Rodzaje szczepionek przeciwko odrze

W Polsce zarejestrowane są dwie podstawowe szczepionki skojarzone przeciwko odrze:

1. Priorix – szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce
2. MMR VaxPro – szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce

Dodatkowo dostępna jest również szczepionka: 3. Priorix-Tetra – szczepionka przeciwko odrze, śwince, różyczce i ospie wietrznej

Wszystkie te preparaty zawierają żywe, atenuowane (osłabione) wirusy, które nie są zdolne do wywołania pełnoobjawowej choroby, ale stymulują układ odpornościowy do wytworzenia ochrony. Szczepionki te nie zawierają adiuwantów.

Warto zaznaczyć, że w Polsce nie są dostępne monowalentne szczepionki przeciwko samej odrze – wszystkie preparaty mają charakter skojarzony.

Schemat szczepień przeciwko odrze

Zgodnie z obowiązującym w Polsce Programem Szczepień Ochronnych, szczepienie przeciwko odrze jest obowiązkowe dla wszystkich dzieci i obejmuje podanie dwóch dawek szczepionki:

• Pierwsza dawka – podawana w 13-15 miesiącu życia
• Druga dawka (uzupełniająca) – podawana w 6 roku życia (od 2019 roku; wcześniej druga dawka była podawana w 10 roku życia)

W przypadku dorosłych, którzy nie byli szczepieni w dzieciństwie lub otrzymali tylko jedną dawkę szczepionki, schemat szczepienia obejmuje podanie dwóch dawek w odstępie minimum 4 tygodni.

Skuteczność szczepienia przeciwko odrze

Szczepienie przeciwko odrze charakteryzuje się bardzo wysoką skutecznością. Już po podaniu pierwszej dawki uzyskuje się odporność na poziomie 90-95%, a po podaniu pełnego, dwudawkowego schematu skuteczność wzrasta do 98-99%. Odporność po szczepieniu utrzymuje się przez wiele lat, najprawdopodobniej przez całe życie, dlatego nie ma potrzeby podawania dawek przypominających w późniejszym wieku.

Warto podkreślić, że aby skutecznie zapobiegać epidemiom odry w populacji, konieczne jest utrzymanie wysokiego poziomu zaszczepienia – co najmniej 95% osób powinno być w pełni zaszczepionych (dwiema dawkami). Niestety, w ostatnich latach obserwuje się niepokojący trend spadku odsetka zaszczepionych dzieci w Polsce, co może w przyszłości prowadzić do nawrotu epidemii.

Bezpieczeństwo szczepionek przeciwko odrze

Szczepionki MMR są uważane za bardzo bezpieczne. Jak w przypadku każdego preparatu medycznego, mogą wystąpić pewne działania niepożądane, jednak są one zwykle łagodne i przejściowe.

Najczęstsze reakcje poszczepienne to:

• Reakcje miejscowe: ból, zaczerwienienie i obrzęk w miejscu podania
• Łagodne powiększenie węzłów chłonnych
• Podwyższona temperatura ciała (gorączka), zwykle między 6. a 12. dniem po szczepieniu, trwająca około 48 godzin
• Przejściowa wysypka, podobna do odry, ale o znacznie łagodniejszym przebiegu

U dorosłych mogą dodatkowo wystąpić przejściowe bóle stawów. Poważne niepożądane odczyny poszczepienne, takie jak reakcje anafilaktyczne czy łagodne zapalenie mózgu, występują niezwykle rzadko (mniej niż 1 przypadek na milion szczepień) i zwykle ustępują bez trwałych następstw.

Wbrew niektórym nieprawdziwym informacjom krążącym w internecie, liczne badania naukowe jednoznacznie wykazały, że nie istnieje związek między szczepieniem MMR a autyzmem.

Kto powinien się zaszczepić przeciwko odrze?

Szczepienie przeciwko odrze zalecane jest przede wszystkim:

1. Dzieciom – zgodnie z kalendarzem szczepień
2. Osobom dorosłym, które nie były szczepione w dzieciństwie lub otrzymały tylko jedną dawkę szczepionki
3. Pracownikom ochrony zdrowia i innym osobom mającym kontakt z pacjentami
4. Osobom pracującym z dziećmi (nauczyciele, opiekunowie w żłobkach i przedszkolach)
5. Podróżującym do krajów o wysokim odsetku zachorowań na odrę
6. Studentom mieszkającym w domach studenckich lub innych zbiorowych miejscach zamieszkania

Szczepionka może być również podana jako szczepienie poekspozycyjne (po kontakcie z osobą chorą), najlepiej w ciągu 72 godzin od ekspozycji. Skuteczność takiego postępowania wynosi około 83%.

Przeciwwskazania do szczepienia przeciwko odrze

Istnieją pewne sytuacje, w których szczepienie przeciwko odrze jest przeciwwskazane. Należą do nich:

Trwałe przeciwwskazania:

• Ciężka reakcja alergiczna na wcześniejszą dawkę szczepionki lub na którykolwiek jej składnik (np. żelatynę, neomycynę)
• Ciężkie zaburzenia odporności (np. ciężkie niedobory odporności wrodzone, AIDS, nowotwory układu krwiotwórczego, leczenie immunosupresyjne dużymi dawkami kortykosteroidów)

Tymczasowe przeciwwskazania:

• Ostra choroba zakaźna przebiegająca z gorączką – szczepienie należy odroczyć do czasu wyzdrowienia
• Niedawna transfuzja krwi lub preparatów krwiopochodnych (należy odczekać od 3 do 11 miesięcy, w zależności od rodzaju preparatu)
• Ciąża – szczepionki zawierającej żywe wirusy nie można podawać kobietom w ciąży; ponadto kobiety w wieku rozrodczym powinny unikać zajścia w ciążę przez co najmniej miesiąc po szczepieniu

Ważne jest, aby przed szczepieniem poinformować lekarza o wszelkich chorobach przewlekłych, przyjmowanych lekach oraz ewentualnych reakcjach alergicznych na wcześniejsze szczepienia.

Jak przygotować się do szczepienia przeciwko odrze?

Szczepienie przeciwko odrze nie wymaga szczególnego przygotowania. Przed szczepieniem lekarz przeprowadza wywiad i badanie, na podstawie których kwalifikuje pacjenta do szczepienia. Warto jednak pamiętać o kilku podstawowych zasadach:

1. Na szczepienie należy przyjść zdrowym – bez objawów infekcji, takich jak gorączka, kaszel czy katar
2. Przed wizytą warto przygotować informacje o ewentualnych alergiach, chorobach przewlekłych i przyjmowanych lekach
3. W przypadku dzieci, dobrze jest mieć ze sobą książeczkę zdrowia lub inny dokument z historią szczepień
4. Po szczepieniu warto zaopatrzyć się w lek przeciwgorączkowy (np. paracetamol), który można podać w razie wystąpienia gorączki
5. Po szczepieniu zaleca się pozostanie w przychodni przez około 15-30 minut w celu obserwacji ewentualnych natychmiastowych reakcji poszczepiennych

Epoka przed szczepieniami – dlaczego nie warto do niej wracać?

Przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciwko odrze w Polsce w 1975 roku, choroba ta była powszechna i zbierała tragiczne żniwo. W latach 1965-1974 każdego roku notowano od 70 000 do 200 000 przypadków zachorowań, z czego 200-300 kończyło się zgonem, a tysiące dzieci cierpiało z powodu poważnych powikłań wymagających długotrwałej hospitalizacji.

Epidemie odry występowały cyklicznie co 2-3 lata, a zachorowania dotyczyły głównie dzieci, ponieważ prawie każde dziecko przechodziło odrę przed ukończeniem 15 roku życia. Wprowadzenie powszechnych szczepień doprowadziło do dramatycznego spadku liczby zachorowań – w 2022 roku w Polsce odnotowano zaledwie 28 przypadków odry.

Niestety, w ostatnich latach obserwuje się niepokojący trend spadku odsetka zaszczepionych dzieci, co może prowadzić do powrotu epidemii. W krajach europejskich, gdzie wystąpiły podobne zjawiska, już obserwuje się zwiększoną liczbę zachorowań. W 2018 roku w regionie europejskim WHO odnotowano ponad 82 000 przypadków odry, co stanowiło trzykrotny wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim.

Dane te jasno pokazują, że rezygnacja ze szczepień może mieć tragiczne konsekwencje dla zdrowia publicznego i prowadzić do powrotu chorób, które przez dziesięciolecia były skutecznie kontrolowane.