Wodorowęglan potasu

Wodorowęglan potasu – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Wodorowęglan potasu – to jedno ze źródeł potasu, czyli pierwiastka niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Potas bierze udział w wielu procesach fizjologicznych i reakcjach enzymatycznych. Utrzymuje również gospodarkę wodno-elektrolitową, prawidłową pracę serca, mięśni oraz układu nerwowego. Głównym wskazaniem do stosowania wodorowęglanu potasu jest uzupełnienie niedoboru tego pierwiastka w organizmie oraz zobojętnienie kwasu żołądkowego. 

Wodorowęglan potasu dostępny jest w postaci granulatu musującego. Występuje również w preparatach złożonych oraz jako substancja pomocnicza w wielu lekach i suplementach diety. 

Możliwe działania niepożądane: biegunka, nudności, wymioty, wzdęcia, dyskomfort w jamie brzusznej, hiperkaliemia, zaburzenia przewodnictwa przedsionkowo-komorowego, zaburzenia pracy serca.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Wodorowęglan potasu – zastosowanie, działanie i znaczenie w medycynie

Wodorowęglan potasu (KHCO₃) to substancja chemiczna o wielokierunkowym zastosowaniu medycznym, która odgrywa istotną rolę w leczeniu zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej organizmu oraz niedoborów potasu. Ten biały, krystaliczny związek chemiczny doskonale rozpuszcza się w wodzie i charakteryzuje się właściwościami alkalicznymi, co czyni go cennym składnikiem preparatów farmaceutycznych. W medycynie wodorowęglan potasu wykorzystywany jest przede wszystkim jako substancja zobojętniająca kwas żołądkowy (przeciwkwasowa), a także jako suplement potasu w stanach hipokaliemii. Jego znaczenie w praktyce klinicznej wynika z podwójnego działania – zarówno jako źródła niezbędnego dla organizmu potasu, jak i jako regulatora równowagi kwasowo-zasadowej. Co istotne, wodorowęglan potasu stanowi alternatywę dla wodorowęglanu sodu u pacjentów, którzy muszą ograniczać spożycie sodu, na przykład w przypadku nadciśnienia tętniczego czy niewydolności serca. Substancja ta występuje w lekach wieloskładnikowych, często w połączeniu z innymi związkami potasu lub substancjami o działaniu zobojętniającym kwas żołądkowy.

Co to jest wodorowęglan potasu

Wodorowęglan potasu, znany również pod nazwą kwaśnego węglanu potasu, to nieorganiczny związek chemiczny o wzorze KHCO₃. Powstaje w wyniku reakcji węglanu potasu lub wodorotlenku potasu z dwutlenkiem węgla. W przyrodzie występuje naturalnie, a w warunkach przemysłowych produkowany jest w sposób kontrolowany do celów medycznych i farmaceutycznych.

Z punktu widzenia chemicznego, wodorowęglan potasu jest solą potasową kwasu węglowego. Charakteryzuje się białą barwą i krystaliczną strukturą. Po rozpuszczeniu w wodzie tworzy roztwór o odczynie zasadowym, co bezpośrednio przekłada się na jego właściwości terapeutyczne. W kontakcie z kwasami następuje gwałtowna reakcja chemiczna z wydzieleniem dwutlenku węgla, co jest kluczowe dla jego działania zobojętniającego.

Mechanizm działania

Działanie wodorowęglanu potasu w organizmie opiera się na dwóch podstawowych mechanizmach – działaniu alkalizującym oraz dostarczaniu niezbędnych jonów potasu.

W przypadku stosowania jako środka zobojętniającego kwas żołądkowy, wodorowęglan potasu reaguje z kwasem solnym (HCl) obecnym w treści żołądkowej. Reakcja ta przebiega według równania chemicznego, w wyniku którego powstaje chlorek potasu, woda i dwutlenek węgla. Dzięki tej reakcji pH soku żołądkowego ulega podwyższeniu, co prowadzi do zmniejszenia kwasowości i łagodzenia objawów zgagi oraz niestrawności. Dodatkowo, wzrost pH hamuje aktywność pepsyny – enzymu trawiennego, którego działanie jest optymalne w środowisku kwaśnym.

Jako źródło potasu, wodorowęglan dostarcza organizmowi jony potasowe, które są głównym kationem wewnątrzkomórkowym. Potas jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, mięśniowego oraz sercowo-naczyniowego. Po podaniu doustnym, wodorowęglan potasu jest szybko wchłaniany w jelicie cienkim, gdzie około dziewięćdziesiąt procent substancji ulega absorpcji poprzez dyfuzję bierną. Wchłonięty potas rozprowadzany jest po całym organizmie i uczestniczy w licznych procesach metabolicznych.

W kontekście regulacji równowagi kwasowo-zasadowej, jony wodorowęglanowe dostarczane przez ten związek pomagają zneutralizować nadmiar kwasów w organizmie. Jest to szczególnie istotne w stanach kwasicy metabolicznej, gdzie dochodzi do zaburzenia równowagi pH krwi poniżej wartości fizjologicznych.

Zastosowanie medyczne wodorowęglanu potasu

Leczenie hipokaliemii

Jednym z głównych zastosowań wodorowęglanu potasu jest leczenie i zapobieganie hipokaliemii, czyli obniżonego stężenia potasu we krwi. Hipokaliemia rozwija się, gdy poziom potasu w surowicy spada poniżej trzech i pół milimola na litr. Stan ten może być konsekwencją wielu czynników, w tym stosowania leków moczopędnych, przewlekłych wymiotów, biegunek, nadczynności nadnerczy czy cukrzycowej kwasicy ketonowej.

Niedobór potasu manifestuje się różnorodnymi objawami – od zmęczenia, osłabienia mięśniowego i zaparć, po groźne zaburzenia rytmu serca, które mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie życia. Leczenie hipokaliemii wymaga uzupełnienia niedoboru potasu, a wodorowęglan potasu stanowi skuteczną opcję terapeutyczną, szczególnie u pacjentów z towarzyszącą kwasicą metaboliczną.

W łagodnej hipokaliemii stosuje się preparaty doustne zawierające wodorowęglan potasu, często w połączeniu z cytrynianem potasu. Dawkowanie zależy od stopnia niedoboru i wynosi zazwyczaj od czterdziestu do stu miliekwiwalentów na dobę, podzielonych na dwie do czterech dawek. Preparaty należy przyjmować podczas lub bezpośrednio po posiłku, aby zminimalizować ryzyko podrażnienia przewodu pokarmowego.

Działanie zobojętniające kwas żołądkowy

Wodorowęglan potasu znajduje szerokie zastosowanie jako środek zobojętniający nadmierną kwasowość żołądka. Dolegliwości takie jak zgaga, niestrawność czy uczucie pieczenia za mostkiem są często konsekwencją nadmiernego wydzielania kwasu solnego przez ściany żołądka. Wodorowęglan potasu, działając jako substancja zasadowa, skutecznie neutralizuje nadmiar kwasu, przynosząc szybką ulgę w objawach.

Preparaty zawierające wodorowęglan potasu charakteryzują się szybkim początkiem działania. Formy musujące, które po rozpuszczeniu w wodzie uwalniają dwutlenek węgla, mogą zacząć działać już w ciągu kilku sekund od przyjęcia. Działanie zobojętniające utrzymuje się zazwyczaj od dwudziestu do sześćdziesięciu minut, gdy lek przyjmowany jest na czczo, natomiast po posiłku efekt może trwać nawet do trzech godzin, ponieważ obecność pokarmu w żołądku spowalnia jego opróżnianie.

Wodorowęglan potasu jest szczególnie ceniony jako alternatywa dla wodorowęglanu sodu u osób, które muszą ograniczać spożycie sodu. Dotyczy to między innymi pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, niewydolnością serca czy chorobami nerek. W tych przypadkach wybór preparatu z potasem zamiast sodu pozwala na uniknięcie dodatkowego obciążenia organizmu sodem, który może pogarszać przebieg wspomnianych schorzeń.

Wspomaganie leczenia kwasicy metabolicznej

Kwasica metaboliczna to poważne zaburzenie równowagi kwasowo-zasadowej organizmu, charakteryzujące się obniżeniem pH krwi poniżej siedmiu i trzydziestu pięciu setnych oraz zmniejszeniem stężenia wodorowęglanów w osoczu. Stan ten może być konsekwencją wielu chorób, w tym niewydolności nerek, cukrzycowej kwasicy ketonowej, ciężkiej niewydolności krążenia czy zatruć różnymi substancjami.

W leczeniu kwasicy metabolicznej kluczowe znaczenie ma wyrównanie zaburzeń kwasowo-zasadowych poprzez uzupełnienie niedoboru wodorowęglanów. Wodorowęglan potasu może być stosowany jako część terapii, szczególnie u pacjentów z towarzyszącą hipokaliemią. Należy jednak podkreślić, że w ostrych stanach kwasicy metabolicznej częściej wykorzystuje się wodorowęglan sodu podawany dożylnie, ponieważ pozwala to na szybsze osiągnięcie efektu terapeutycznego.

Decyzja o zastosowaniu wodorowęglanu potasu w kwasicy metabolicznej musi być starannie przemyślana i poprzedzona oceną stężenia potasu we krwi oraz funkcji nerek. U pacjentów z upośledzonym wydalaniem potasu przez nerki ryzyko hiperkaliemii może przewyższać korzyści z alkalizacji organizmu.

Dawkowanie i sposób stosowania

Dawkowanie wodorowęglanu potasu musi być indywidualnie dostosowane do stanu pacjenta, przyczyny stosowania oraz współistniejących schorzeń. Preparaty dostępne są w różnych postaciach – najczęściej jako tabletki musujące, które należy rozpuścić w wodzie przed wypiciem.

Standardowe dawkowanie w leczeniu hipokaliemii wynosi od czterdziestu do stu miliekwiwalentów na dobę, podzielonych na kilka dawek. Pojedyncza dawka nie powinna przekraczać dwudziestu pięciu miliekwiwalentów, aby uniknąć podrażnienia przewodu pokarmowego. Tabletki musujące należy rozpuścić w co najmniej stu dwudziestu mililitrach zimnej wody i wypić powoli, w ciągu pięciu do dziesięciu minut.

Przy stosowaniu jako środka zobojętniającego kwas żołądkowy dawkowanie zależy od nasilenia objawów i zazwyczaj wynosi od dziesięciu do dwudziestu miliekwiwalentów według potrzeby, maksymalnie kilka razy dziennie. Preparaty należy przyjmować podczas objawów lub profilaktycznie przed sytuacjami sprzyjającymi zgadze.

Podczas terapii wodorowęglanem potasu konieczne jest regularne monitorowanie stężenia potasu we krwi oraz innych elektrolitów. Szczególnie istotne jest to u pacjentów z zaburzeniami czynności nerek, chorobami serca oraz u osób przyjmujących leki wpływające na gospodarkę potasową.

Przeciwwskazania do stosowania

Nie każdy pacjent może bezpiecznie stosować wodorowęglan potasu. Istnieje szereg przeciwwskazań, których nieprzestrzeganie może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych:

• Hiperkaliemia – podwyższone stężenie potasu we krwi jest bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania jakichkolwiek preparatów potasu, ponieważ dalsze zwiększenie jego poziomu może prowadzić do groźnych zaburzeń rytmu serca
• Choroba Addisona – niewydolność nadnerczy charakteryzuje się zaburzeniem gospodarki elektrolitowej i skłonnością do hiperkaliemii
• Ostra i przewlekła niewydolność nerek – upośledzone wydalanie potasu przez nerki znacząco zwiększa ryzyko hiperkaliemii
• Zaburzenia oddawania moczu – skąpomocz i bezmocz uniemożliwiają prawidłowe wydalanie potasu z organizmu
• Arytmie komorowe – zaburzenia rytmu serca pochodzenia komorowego mogą zostać nasilone przez zmiany stężenia potasu
• Ostre odwodnienie – w tym stanie zaburzenia gospodarki elektrolitowej są szczególnie niebezpieczne
• Nadwrażliwość – uczulenie na wodorowęglan potasu lub inne składniki preparatu

Działania niepożądane

Jak każdy lek, również wodorowęglan potasu może powodować działania niepożądane. Ich częstość i nasilenie zależą od dawki, czasu stosowania oraz indywidualnych cech pacjenta.

Do najczęstszych działań niepożądanych należą dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Pacjenci mogą zgłaszać dyskomfort w jamie brzusznej, nudności, wymioty, biegunkę oraz wzdęcia. Te objawy są zazwyczaj łagodne i przemijają samoistnie lub po zmniejszeniu dawki leku. Przyjmowanie preparatów z jedzeniem i powolne picie rozpuszczonego roztworu może pomóc w minimalizacji tych dolegliwości.

Potencjalnie najbardziej niebezpiecznym działaniem niepożądanym jest hiperkaliemia, czyli nadmierny wzrost stężenia potasu we krwi. Objawy hiperkaliemii obejmują apatię, splątanie, zmęczenie, osłabienie mięśni, parestezje (drętwienie i mrowienie kończyn), niedowład, a w skrajnych przypadkach porażenie i zaburzenia przewodnictwa w sercu, które mogą prowadzić do bloku przedsionkowo-komorowego lub nawet zatrzymania akcji serca.

Inne możliwe działania niepożądane to zaburzenia równowagi elektrolitowej, nadmierna alkalizacja organizmu (zasadowica metaboliczna) oraz w rzadkich przypadkach podrażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego, które może manifestować się bólem żołądka lub krwawieniem.

Interakcje z lekami

Wodorowęglan potasu może wchodzić w interakcje z wieloma innymi lekami, co wymaga szczególnej ostrożności i często modyfikacji dawkowania lub częstości monitorowania parametrów laboratoryjnych.

Leki zwiększające stężenie potasu:

• Diuretyki oszczędzające potas (spironolakton, eplerenon, triamteren, amiloryd) – łączne stosowanie może prowadzić do niebezpiecznej hiperkaliemii
• Inhibitory konwertazy angiotensyny (enalapril, peryndopryl, ramipryl) oraz leki z grupy sartanów (losartan, walsartan) – zmniejszają wydalanie potasu przez nerki
• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (ibuprofen, naproksen, diklofenak) – mogą upośledzać czynność nerek i zwiększać ryzyko hiperkaliemii, szczególnie u osób starszych

Leki zmniejszające stężenie potasu:

• Diuretyki pętlowe i tiazydowe (furosemid, hydrochlorotiazyd) – zwiększają wydalanie potasu z moczem, co może wymagać jego uzupełnienia
• Kortykosteroidy – długotrwałe stosowanie może prowadzić do hipokaliemii
• Beta-2-mimetyki (salbutamol) – przemieszczają potas do wnętrza komórek

Wodorowęglan potasu może również wpływać na wchłanianie niektórych leków poprzez zmianę pH w przewodzie pokarmowym. Dlatego zaleca się zachowanie przynajmniej dwu- do czterogodzinnej przerwy między przyjęciem wodorowęglanu potasu a innych leków doustnych.

Stosowanie w ciąży i karmieniu piersią

Ze względu na brak wystarczających danych klinicznych, stosowanie wodorowęglanu potasu w okresie ciąży jest możliwe jedynie po dokładnej konsultacji lekarskiej, gdy potencjalne korzyści dla matki przewyższają możliwe ryzyko dla płodu. Potas przenika przez łożysko, jednak w prawidłowych stężeniach nie wykazuje działania teratogennego.

W okresie laktacji wodorowęglan potasu powinien być stosowany z ostrożnością. Potas przenika do mleka matki, jednak przy zachowaniu zalecanych dawek terapeutycznych nie powinien wywoływać niepożądanych skutków u dziecka karmionego piersią. Mimo to decyzja o stosowaniu leku powinna być podjęta przez lekarza po rozważeniu stosunku korzyści do ryzyka.

Przedawkowanie

Przyjęcie zbyt wysokiej dawki wodorowęglanu potasu może prowadzić do przedawkowania, którego najpoważniejszym następstwem jest hiperkaliemia. Objawy przedawkowania rozwijają się stopniowo i obejmują ogólne osłabienie, apatię, splątanie, znaczne zmniejszenie siły mięśniowej, parestezje kończyn, niedowład, a w najcięższych przypadkach porażenie mięśni oddechowych.

Szczególnie niebezpieczne są zaburzenia ze strony układu sercowo-naczyniowego. Hiperkaliemia może prowadzić do zaburzeń rytmu serca, wydłużenia przewodzenia przedsionkowo-komorowego, bloku serca, a w skrajnych przypadkach do zatrzymania akcji serca. Zmiany te można zaobserwować w badaniu elektrokardiograficznym jako wysokie, spiczaste załamki T, poszerzenie zespołu QRS oraz skrócenie odstępu QT.

W przypadku podejrzenia przedawkowania konieczna jest natychmiastowa pomoc medyczna. Leczenie obejmuje zaprzestanie podawania potasu, intensywne monitorowanie parametrów życiowych i elektrokardiogramu, a w razie potrzeby stosowanie leków obniżających stężenie potasu oraz dializoterapię.

Specjalne grupy pacjentów wymagające szczególnej ostrożności

Pacjenci z chorobami nerek

Osoby z upośledzeniem czynności nerek stanowią grupę szczególnego ryzyka podczas stosowania wodorowęglanu potasu. Nerki są głównym narządem odpowiedzialnym za wydalanie nadmiaru potasu z organizmu. Gdy ich funkcja jest zaburzona, potas gromadzi się we krwi, co może prowadzić do hiperkaliemii. U tych pacjentów konieczne jest bardzo częste monitorowanie stężenia potasu w surowicy oraz funkcji nerek, a dawki wodorowęglanu potasu muszą być znacząco zredukowane lub lek może być całkowicie przeciwwskazany.

Pacjenci z chorobami serca

U osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego, szczególnie z zaburzeniami rytmu serca, stosowanie wodorowęglanu potasu wymaga zwiększonej czujności. Zmiany stężenia potasu mają bezpośredni wpływ na pobudliwość i przewodnictwo elektryczne mięśnia sercowego. Pacjenci przyjmujący glikozydy naparstnicy są szczególnie wrażliwi na zmiany stężenia potasu – zarówno hipokaliemia, jak i hiperkaliemia mogą nasilać kardiotoksyczne działanie tych leków.

Osoby starsze

U pacjentów w podeszłym wieku częściej występuje upośledzona funkcja nerek oraz stosowanie wielu leków jednocześnie, co zwiększa ryzyko niepożądanych interakcji. Ponadto osoby starsze są bardziej podatne na zaburzenia równowagi elektrolitowej. Dlatego u tej grupy pacjentów dawkowanie powinno być szczególnie ostrożne, a monitorowanie parametrów laboratoryjnych częstsze.

Wodorowęglan potasu a dieta

Potas jest składnikiem odżywczym niezbędnym dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dzienne zapotrzebowanie dla osoby dorosłej wynosi od dwóch do trzech tysięcy miligramów. Głównymi źródłami potasu w diecie są owoce (banany, awokado, cytrusy), warzywa (szpinak, pomidory, ziemniaki), nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe, orzechy oraz produkty mleczne.

Podczas stosowania wodorowęglanu potasu należy zachować ostrożność w spożywaniu dodatkowych źródeł potasu. Unikać należy stosowania substytutów soli bogatych w potas oraz nadmiernego spożycia pokarmów o wysokiej zawartości tego pierwiastka bez konsultacji z lekarzem. Z drugiej strony, u pacjentów przyjmujących leki moczopędne powodujące utratę potasu, dieta bogata w ten składnik może wspomagać terapię i zmniejszać zapotrzebowanie na suplementację.

Monitorowanie podczas terapii

Bezpieczne stosowanie wodorowęglanu potasu wymaga regularnego monitorowania parametrów laboratoryjnych. Do najważniejszych badań należą:

Parametr	Częstość oznaczania	Wartości prawidłowe
Stężenie potasu w surowicy	Co 1-2 tygodnie na początku terapii, następnie co 1-3 miesiące	3,5-5,5 mmol/l
Stężenie sodu w surowicy	Co 1-3 miesiące	135-145 mmol/l
Stężenie chlorków w surowicy	Co 1-3 miesiące	98-107 mmol/l
Funkcja nerek (kreatynina, eGFR)	Co 3-6 miesięcy	Zależy od wieku

Pacjenci z chorobami serca powinni również regularnie wykonywać badanie elektrokardiograficzne, szczególnie na początku terapii lub po zmianie dawkowania. Badanie EKG pozwala na wczesne wykrycie zmian charakterystycznych dla zaburzeń gospodarki potasowej.

---

Bibliografia

1. Dawson-Hughes B, Harris SS, Palermo NJ, Gilhooly CH, Shea MK, Fielding RA, Ceglia L. Potassium Bicarbonate Supplementation Lowers Bone Turnover and Calcium Excretion in Older Men and Women: A Randomized Dose-Finding Trial. J Bone Miner Res. 2015;30(11):2103-2111. DOI: 10.1002/jbmr.2554 PMID: 25990255
2. Kaplan NM, Carnegie A, Raskin P, Heller JA, Simmons M. Potassium supplementation in hypertensive patients with diuretic-induced hypokalemia. N Engl J Med. 1985;312(12):746-749. DOI: 10.1056/NEJM198503213121203 PMID: 3883170