Cosmofer to lek w postaci roztworu do wstrzykiwań i infuzji, który zawiera żelazo w postaci wodorotlenku żelaza III i dekstranu. Jest stosowany w leczeniu niedoborów żelaza, gdy występuje kliniczna potrzeba szybkiego uzupełnienia zasobów żelaza, braku efektów leczenia doustnymi preparatami żelaza lub ich nietolerancji. Diagnoza niedoboru żelaza powinna opierać się na odpowiednich testach laboratoryjnych. Cosmofer jest dostępny na receptę.
Ferric Polymaltose Medana to lek na receptę, dostępny w formie kropli. Zawiera żelazo w postaci kompleksu wodorotlenku żelaza (III) z polimaltozą. Stosuje się go w leczeniu i zapobieganiu stanom niedoboru żelaza oraz niedokrwistości powiązanej z niedoborem żelaza. Żelazo, które jest składnikiem leku, znajduje się w hemoglobinie, mioglobinie i niektórych enzymach.
Ferrologic 20 mg/ml to lek w postaci roztworu do wstrzykiwań lub infuzji. Zawiera substancję czynną – żelazo. Jest stosowany w celu uzupełnienia niedoborów żelaza we krwi, szczególnie w sytuacjach, gdy niemożliwe jest zastosowanie leków doustnych. Lek ten jest dostępny wyłącznie na receptę.
Ferrum Lek to lek zawierający żelazo, dostępny na receptę. Jest stosowany w celu zapobiegania i leczenia niedoboru żelaza o różnej przyczynie, głównie w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza. Lek ten jest dostępny w różnych formach, takich jak tabletki do rozgryzania i żucia, syrop oraz roztwór do wstrzykiwań. Dawkowanie jest indywidualne i zależy od stopnia niedoboru żelaza.
Wodorotlenek żelaza – jedna z form żelaza podawana w niedoborach tego pierwiastka. Przyjmowanie wodorotlenku żelaza powoduje jego wchłanianie w procesie aktywnego transportu, gdzie następnie magazynowane jest w wątrobie, w której wiąże się z ferrytyną,
a następnie w szpiku kostnym wbudowywane jest do hemoglobiny. Wskazaniem do stosowania wodorotlenku żelaza jest leczenie utajonego niedoboru żelaza, niedokrwistości spowodowanej niedoborem żelaza (jawny niedobór żelaza) oraz w zapobieganiu niedoborom żelaza w okresie ciąży.
Wodorotlenek żelaza dostępny jest w postaci tabletek do rozgryzania i żucia oraz syropu. Dokładne dawkowanie i czas trwania leczenia zależą od stopnia niedoboru żelaza w organizmie.
Możliwe działania niepożądane: uczucie pełności w żołądku, ucisk w nadbrzuszu, ból brzucha, ból żołądka, niestrawność, nudności, zaparcia lub biegunka, wymioty, ciemne zabarwienie stolca, pokrzywka, wysypka, świąd.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Wodorotlenek żelaza stanowi jedną z kluczowych substancji czynnych stosowanych w leczeniu niedoborów żelaza i związanej z nimi niedokrwistości. Jest to forma żelaza trójwartościowego, która w połączeniu z różnymi nośnikami tworzy stabilne kompleksy umożliwiające skuteczne uzupełnienie niedoborów tego niezbędnego pierwiastka w organizmie. Żelazo pełni fundamentalną rolę w transporcie tlenu, produkcji hemoglobiny oraz prawidłowym funkcjonowaniu wielu enzymów odpowiedzialnych za procesy metaboliczne. Niedobór tego pierwiastka dotyka miliony ludzi na całym świecie i może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, dlatego właściwe rozpoznanie i odpowiednia terapia z wykorzystaniem preparatów zawierających wodorotlenek żelaza mają ogromne znaczenie kliniczne. W polskiej praktyce medycznej stosuje się różne postacie kompleksów wodorotlenku żelaza – zarówno w preparatach doustnych, jak i przeznaczonych do podawania pozajelitowego, co pozwala na indywidualne dostosowanie terapii do potrzeb i możliwości każdego pacjenta.
Wodorotlenek żelaza to związek chemiczny żelaza w formie trójwartościowej, który w organizmie pełni rolę substratów do produkcji hemoglobiny – białka zawartego w czerwonych krwinkach odpowiedzialnego za transport tlenu. W praktyce medycznej wodorotlenek żelaza nie występuje w formie wolnej, lecz tworzy kompleksy z różnymi nośnikami, takimi jak dekstran, sacharoza, polimaltozy czy karboksymaltoza. Te połączenia zapewniają stabilność substancji oraz kontrolowane uwalnianie żelaza w organizmie.
Mechanizm działania kompleksów wodorotlenku żelaza opiera się na dostarczeniu jonów żelaza do komórek układu krwiotwórczego. Po podaniu preparatu kompleks jest wychwytywany przez układ siateczkowo-śródbłonkowy, głównie w wątrobie, śledzionie i szpiku kostnym. W tych lokalizacjach następuje kontrolowane rozkładanie kompleksu i uwolnienie jonów żelaza, które następnie wiążą się z białkami transportującymi – transferryną – oraz magazynującymi – ferrytyną. Żelazo jest magazynowane głównie w wątrobie w postaci ferrytyny i hemosyderyny, skąd może być mobilizowane w zależności od aktualnych potrzeb organizmu.
Żelazo jest niezbędnym składnikiem hemoglobiny oraz mioglobiny, a także wchodzi w skład enzymów łańcucha oddechowego. W szpiku kostnym żelazo jest bezpośrednio wykorzystywane przez komórki układu erytroblastycznego do produkcji nowych czerwonych krwinek. Prawidłowe stężenie żelaza w surowicy wynosi od 50 do 150 mikrogramów na mililitr. Organizm człowieka traci dziennie około 1 miliograma żelaza poprzez złuszczanie komórek nabłonka przewodu pokarmowego i skóry, a także z potem, żółcią i moczem. U kobiet należy dodatkowo uwzględnić utratę żelaza podczas miesiączki.
W polskiej praktyce klinicznej stosuje się kilka form kompleksów wodorotlenku żelaza, które różnią się nośnikiem oraz drogą podania.
Jest to jedna z najpopularniejszych postaci żelaza dostępnych w preparatach doustnych. Kompleks ten charakteryzuje się stabilną strukturą – wodorotlenek żelaza jest otoczony przez cząsteczki polimaltozy, co zapobiega uwolnieniu wolnych jonów żelaza w przewodzie pokarmowym. Żelazo trójwartościowe z tego kompleksu jest wchłaniane w procesie aktywnego transportu poprzez białka wiążące żelazo obecne w płynie żołądkowo-jelitowym, w mechanizmie wymiany ligandów. Największe wchłanianie następuje w dwunastnicy i jelicie czczym. Zaletą tej formy jest mniejsze ryzyko podrażnienia błony śluzowej żołądka oraz mniejsza liczba interakcji z pokarmem i innymi lekami.
Ta postać żelaza jest stosowana przede wszystkim w preparatach do podawania domięśniowego lub dożylnego. Kompleks składa się z cząsteczek dekstranu oraz wielojądrowych rdzeni zawierających żelazo o strukturze podobnej do rdzenia ferrytyny. Po podaniu dożylnym kompleks jest szybko wychwytywany przez komórki układu siateczkowo-śródbłonkowego w wątrobie i śledzionie, skąd żelazo jest powoli uwalniane. Preparaty te stosuje się w sytuacjach wymagających szybkiego uzupełnienia ogólnoustrojowych zapasów żelaza.
Cukrzan żelaza, czyli kompleks wodorotlenku żelaza z sacharozą, jest preparatem przeznaczonym do podawania dożylnego. Składa się z wielojądrowych rdzeni żelaza otoczonych przez dużą liczbę cząsteczek sacharozy. Masa cząsteczkowa tego kompleksu wynosi około 43 kilodaltonów. Po podaniu dożylnym wielojądrowy rdzeń jest wychwytywany przez układ siateczkowo-śródbłonkowy, gdzie następuje jego rozszczepienie i uwolnienie żelaza dla białek transportujących oraz magazynujących.
Jest to nowoczesna forma żelaza do podawania dożylnego, która charakteryzuje się możliwością podania dużych dawek w krótkim czasie. Kompleks ten cechuje się dobrym profilem bezpieczeństwa i jest szeroko stosowany w przypadkach wymagających szybkiego wyrównania niedoborów żelaza.
Wodorotlenek żelaza znajduje zastosowanie w różnorodnych sytuacjach klinicznych związanych z niedoborem tego pierwiastka.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest najczęstszym wskazaniem do zastosowania preparatów zawierających wodorotlenek żelaza. Jest to stan, w którym wskutek zbyt małej ilości żelaza w organizmie dochodzi do upośledzenia syntezy hemu i powstawania czerwonych krwinek mniejszych niż prawidłowe i zawierających mniej hemoglobiny. Niedokrwistość z niedoboru żelaza stanowi najczęstszą postać niedokrwistości na świecie i dotyczy szczególnie kobiet w wieku rozrodczym, kobiet ciężarnych, dzieci oraz osób starszych.
Utajony niedobór żelaza to stan, w którym zapasy żelaza w organizmie są obniżone, ale jeszcze nie doszło do rozwoju pełnoobjawowej niedokrwistości. W tym stadium można zaobserwować obniżone stężenie ferrytyny, ale hemoglobina może pozostawać w granicach normy. Wczesne wykrycie i leczenie utajonego niedoboru żelaza pozwala zapobiec rozwojowi niedokrwistości.
Stany zwiększonego zapotrzebowania na żelazo obejmują ciążę i okres karmienia piersią, intensywny wzrost w okresie dojrzewania, intensywne treningi sportowe oraz rekonwalescencję po chorobach. W ciąży zapotrzebowanie na żelazo znacząco wzrasta ze względu na zwiększony wolumen krwi krążącej oraz potrzeby rozwijającego się płodu i łożyska. Niedobór żelaza w ciąży może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak przedwczesny poród czy niska masa urodzeniowa dziecka.
Utrata krwi stanowi częstą przyczynę niedoboru żelaza. Może to być utrata ostra – na przykład w wyniku urazu, operacji czy krwawienia z przewodu pokarmowego – lub przewlekła, jak obfite krwawienia miesiączkowe u kobiet. Pacjenci poddawani regularnym dializom również tracą znaczące ilości żelaza i wymagają suplementacji.
Zaburzenia wchłaniania żelaza występują u pacjentów po resekcji żołądka, z zespołem złego wchłaniania, chorobami zapalnymi jelit (takimi jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego) oraz u osób z uporczywymi biegunkami. W tych przypadkach często konieczne jest podawanie żelaza pozajelitowo.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza rozwija się stopniowo, w miarę wyczerpywania się zapasów żelaza w organizmie. Do stałego zmniejszenia stężenia hemoglobiny dochodzi dopiero wtedy, gdy tkankowe zapasy żelaza są całkowicie wyczerpane.
Przyczyny niedoboru żelaza są wielorakie. Do najczęstszych należą przewlekłe utajone utraty krwi, szczególnie z przewodu pokarmowego (na przykład w przebiegu choroby wrzodowej, nowotworów, stosowania leków przeciwbólowych z grupy NLPZ) lub z dróg rodnych (obfite krwawienia miesiączkowe, mięśniaki macicy). Niewystarczająca podaż żelaza w diecie dotyczy głównie osób na dietach wegetariańskich i wegańskich, ponieważ żelazo hemowe pochodzące z produktów mięsnych wchłania się znacznie lepiej niż żelazo niehemowe z produktów roślinnych. Zwiększone zapotrzebowanie występuje w ciąży, podczas intensywnego wzrostu u dzieci i młodzieży oraz u sportowców.
Objawy niedoboru żelaza można podzielić na dwie grupy. Pierwsza to typowe objawy niedokrwistości: osłabienie i łatwa męczliwość, zmniejszenie koncentracji uwagi i zaburzenia pamięci, bladość skóry i błon śluzowych, zawroty i bóle głowy, kołatanie serca i duszność wysiłkowa, obniżenie wydolności fizycznej. Drugą grupę stanowią objawy specyficzne dla niedoboru żelaza: spaczony apetyt – pica – objawiający się chęcią spożywania nietypowych substancji takich jak glina, krochmal czy kreda, ból i pieczenie języka z wygładzeniem jego powierzchni, suchość w jamie ustnej, zajady w kącikach ust, sucha skóra, łamliwość włosów i paznokci, zmiana kształtu paznokci – koilonychia, problemy z połykaniem oraz zwiększona podatność na infekcje.
W diagnostyce niedokrwistości z niedoboru żelaza kluczowe są badania laboratoryjne. W morfologii krwi obserwuje się zmniejszenie stężenia hemoglobiny, zmniejszenie średniej objętości erytrocytów oraz zmniejszenie średniej zawartości hemoglobiny w erytrocycie. Do oceny gospodarki żelazowej wykonuje się oznaczenie stężenia ferrytyny w surowicy – jest to najbardziej czuły wskaźnik zapasów żelaza w organizmie. Obniżone jest także stężenie żelaza w surowicy oraz stopień wysycenia transferyny, natomiast zwiększa się całkowita zdolność wiązania żelaza.
Podstawowym celem leczenia niedokrwistości z niedoboru żelaza jest uzupełnienie niedoboru żelaza oraz normalizacja stężenia hemoglobiny. Równie ważne jest rozpoznanie i leczenie przyczyny niedoboru, ponieważ sama suplementacja żelaza bez eliminacji przyczyny może maskować poważne schorzenia, takie jak nowotwory przewodu pokarmowego czy choroby zapalne jelit.
Terapia doustna stanowi pierwszą linię leczenia w większości przypadków niedoboru żelaza. Jest to droga najbardziej fizjologiczna i bezpieczna. W Polsce dostępne są różne postacie żelaza przeznaczone do podawania drogą doustną.
Preparaty zawierające sole żelaza dwuwartościowego obejmują siarczan żelaza, fumaran żelaza i glukonian żelaza. Sole te różnią się zawartością żelaza elementarnego: fumaran żelaza zawiera 33% żelaza elementarnego, siarczan żelaza 20%, a glukonian żelaza 12%. Żelazo dwuwartościowe wchłania się lepiej z przewodu pokarmowego niż żelazo trójwartościowe, jednak częściej powoduje działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego.
Preparaty zawierające kompleks wodorotlenku żelaza z polimaltozą charakteryzują się lepszą tolerancją, ponieważ żelazo nie jest uwalniane w postaci wolnej w przewodzie pokarmowym. Dawkowanie zależy od stopnia niedoboru: u niemowląt stosuje się dawki do 50 mg żelaza na dobę, u dzieci do 12 roku życia do 100 mg na dobę, a u dorosłych do 300 mg żelaza na dobę. Dawkę dobową można podawać jednorazowo lub w dawkach podzielonych, podczas lub bezpośrednio po posiłku.
Inne formy żelaza doustnego obejmują proteinianobursztynian żelaza oraz nowoczesne chelaty aminokwasowe żelaza. Preparaty te często wykazują lepszą tolerancję ze strony przewodu pokarmowego i mogą być lepszym wyborem dla pacjentów, u których wystąpiły działania niepożądane po zastosowaniu tradycyjnych soli żelaza.
Wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego można zwiększyć poprzez jednoczesne podawanie witaminy C (kwasu askorbinowego) w dawce około 250 mg. Witamina C ułatwia redukcję żelaza trójwartościowego do dwuwartościowego oraz zwiększa jego rozpuszczalność w jelicie. Z tego powodu wiele preparatów żelaza jest wzbogacanych o witaminę C.
Podawanie żelaza drogą pozajelitową – dożylnie lub domięśniowo – jest zarezerwowane dla szczególnych sytuacji klinicznych.
Wskazania do podawania pozajelitowego obejmują: kliniczną potrzebę szybkiego uzupełnienia ogólnoustrojowego zapasu żelaza, brak możliwości zastosowania preparatów doustnych, nieskuteczność preparatów doustnych (na przykład w przypadku czynnej choroby zapalnej jelit), nietolerancję preparatów doustnych oraz zaburzenia wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego.
Dostępne preparaty do podawania dożylnego w Polsce to między innymi kompleks wodorotlenku żelaza z dekstranem (CosmoFer), kompleks wodorotlenku żelaza z sacharozą (Venofer), kompleks wodorotlenku żelaza z karboksymaltozą (Ferinject) oraz kompleks wodorotlenku żelaza z poliizomaltozą (Monover). Każdy z tych preparatów ma swoją charakterystykę dotyczącą maksymalnych dawek pojedynczych oraz szybkości podawania.
Dawkowanie preparatów dożylnych jest obliczane indywidualnie dla każdego pacjenta na podstawie masy ciała, aktualnego stężenia hemoglobiny oraz stopnia niedoboru żelaza. Można stosować uproszczone tabele lub wzór Ganzoniego. Nowoczesne preparaty pozwalają na podawanie dużych dawek żelaza w jednym wlewie, co znacząco skraca czas terapii.
Procedura podawania żelaza dożylnie wymaga przestrzegania szczególnych zasad bezpieczeństwa. Preparat podaje się w warunkach, gdzie dostępny jest przeszkolony personel medyczny oraz pełne wyposażenie do resuscytacji. Pacjent musi być obserwowany przez co najmniej 30 minut po podaniu leku w celu wykrycia ewentualnych reakcji nadwrażliwości. Pierwszą dawkę często podaje się wolniej jako dawkę testową. Całkowity czas wlewu zależy od preparatu i dawki i może wynosić od kilku do kilkudziesięciu minut.
Skuteczność terapii pozajelitowej jest porównywalna z leczeniem doustnym w zakresie normalizacji stężenia hemoglobiny, jednak odbudowa zapasów żelaza w organizmie następuje szybciej przy podawaniu dożylnym – już po tygodniu można zaobserwować znaczący wzrost stężenia ferrytyny.
| Forma podania | Zalety | Wady | Zastosowanie |
|---|---|---|---|
| Doustna (sole żelaza II) | Fizjologiczna, bezpieczna, tania | Działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego, wolniejsze działanie | Pierwsza linia leczenia u większości pacjentów |
| Doustna (kompleks z polimaltozą) | Lepsza tolerancja, mniej interakcji z pokarmem | Wolniejsze wchłanianie niż sole żelaza II | Pacjenci z nietolerancją tradycyjnych preparatów |
| Dożylna | Szybkie uzupełnienie zapasów, pomija przewód pokarmowy | Ryzyko reakcji nadwrażliwości, wymaga warunków medycznych | Ciężkie niedobory, zaburzenia wchłaniania, brak tolerancji preparatów doustnych |
Dawkowanie preparatów zawierających wodorotlenek żelaza zależy od postaci kompleksu, drogi podania oraz stopnia niedoboru żelaza.
Dla preparatów doustnych zawierających kompleks wodorotlenku żelaza z polimaltozą typowe dawki wynoszą: u niemowląt do 50 mg żelaza na dobę, u dzieci do 12 roku życia do 100 mg żelaza na dobę, u dorosłych 100-300 mg żelaza na dobę. Dawkę można podawać jednorazowo lub w dawkach podzielonych. Preparat należy przyjmować podczas lub bezpośrednio po posiłku, aby zmniejszyć ryzyko działań niepożądanych.
Dla preparatów do podawania dożylnego dawkowanie jest indywidualne i opiera się na obliczeniu całkowitego niedoboru żelaza. U dorosłych i młodzieży powyżej 14 roku życia maksymalna pojedyncza dawka wynosi zazwyczaj od 500 mg do 1000 mg żelaza, w zależności od preparatu. U dzieci dawki są mniejsze i wynoszą 3-15 mg żelaza na kilogram masy ciała. Całkowita tygodniowa dawka nie powinna przekraczać 20 mg żelaza na kilogram masy ciała.
Czas trwania leczenia preparatami żelaza zazwyczaj wynosi od 3 do 6 miesięcy. Leczenie należy kontynuować przez co najmniej 3 miesiące po normalizacji stężenia hemoglobiny, aby uzupełnić zapasy żelaza w organizmie. Ponowną ocenę stężenia hemoglobiny po leczeniu dożylnym należy przeprowadzić nie wcześniej niż 4 tygodnie po ostatnim podaniu, aby zapewnić wystarczający czas na erytropoezę.
Istnieją bezwzględne przeciwwskazania do stosowania preparatów zawierających wodorotlenek żelaza. Należą do nich przede wszystkim nadwrażliwość na substancję czynną lub inne składniki preparatu. U osób z udokumentowaną alergią na preparaty żelaza, szczególnie po podaniu pozajelitowym, istnieje zwiększone ryzyko ciężkich reakcji anafilaktycznych.
Preparatów żelaza nie należy stosować w przypadku niedokrwistości niezwiązanej z niedoborem żelaza, takiej jak niedokrwistość hemolityczna, niedokrwistość megaloblastyczna spowodowana niedoborem witaminy B12 czy kwasu foliowego, niedokrwistość aplastyczna lub niedokrwistość towarzysząca chorobom przewlekłym. W takich sytuacjach podawanie żelaza nie tylko nie przyniesie poprawy, ale może prowadzić do przeładowania organizmu tym pierwiastkiem.
Objawy przeciążenia żelazem stanowią bezwzględne przeciwwskazanie do dalszej suplementacji. Do stanów tych należą hemochromatoza – choroba metaboliczna charakteryzująca się nadmiernym gromadzeniem żelaza w tkankach, hemosyderoza powstająca na przykład w wyniku powtarzanych transfuzji krwi, oraz dziedziczne zaburzenia metabolizmu żelaza, takie jak niedokrwistość syderoachrestyczna czy talasemia.
Inne przeciwwskazania obejmują porfiirię skórną późną, zaostrzenie choroby wrzodowej żołądka lub dwunastnicy, ciężkie zapalenie wątroby lub niewyrównaną marskość wątroby, ostre lub przewlekłe infekcje w fazie aktywnej oraz choroby rozrostowe. W przypadku preparatów do podawania dożylnego dodatkowym przeciwwskazaniem jest pierwszy trymestr ciąży.
Stosowanie preparatów zawierających wodorotlenek żelaza może wiązać się z różnymi działaniami niepożądanymi, których częstość i nasilenie zależą od drogi podania oraz dawki.
Najczęstsze działania niepożądane dotyczą przewodu pokarmowego i obejmują: uczucie pełności w żołądku, ucisk w nadbrzuszu, ból żołądka i brzucha, niestrawność, nudności, wymioty, zaparcia lub biegunkę. Te objawy występują u około 10-40% pacjentów przyjmujących preparaty żelaza doustnie i są najczęstszą przyczyną przerwania leczenia. Ciemne zabarwienie stolca jest częstym, ale niegroźnym objawem i wynika z wydalania niewchłoniętego żelaza. Czasami może wystąpić również ciemne zabarwienie zębów, które ustępuje po zakończeniu leczenia lub po profesjonalnym czyszczeniu.
Rzadziej występują reakcje alergiczne, takie jak pokrzywka, wysypka skórna, świąd czy obrzęk. W przypadku preparatów zawierających kompleks wodorotlenku żelaza z polimaltozą działania niepożądane są zazwyczaj mniej nasilone niż przy stosowaniu tradycyjnych soli żelaza dwuwartościowego.
Podawanie żelaza drogą pozajelitową wiąże się z ryzykiem poważniejszych działań niepożądanych. Najgroźniejsze są reakcje nadwrażliwości, w tym reakcje anafilaktyczne i rzekomoanafilaktyczne, które mogą prowadzić do zagrażających życiu powikłań. Reakcje te występują zazwyczaj w ciągu pierwszych kilku minut po podaniu leku i objawiają się nagłą trudnością w oddychaniu, zapaścią sercowo-naczyniową, obrzękiem twarzy i krtani, pokrzywką oraz bólem w klatce piersiowej.
Zwiększone ryzyko reakcji nadwrażliwości dotyczy pacjentów z rozpoznanymi alergiami, w tym ciężką astmą, wypryskiem atopowym lub innymi alergiami atopowymi, a także osób z chorobami autoimmunologicznymi lub zapalnymi, takimi jak toczeń rumieniowaty układowy czy reumatoidalne zapalenie stawów. Rzadko może wystąpić zespół Kounisa – skurcz tętnicy wieńcowej w wyniku ostrej reakcji alergicznej, który może prowadzić do zawału mięśnia sercowego.
Inne działania niepożądane obejmują reakcje miejscowe w miejscu wstrzyknięcia – ból, stan zapalny, brązowe zabarwienie skóry przy wynaczynieniu leku. Zbyt szybkie podanie dożylne może skutkować wystąpieniem niedociśnienia tętniczego, zawrotami głowy i kołataniem serca. Niektórzy pacjenci doświadczają tak zwanej reakcji Fishbane – niealergicznej reakcji przejawiającej się zaczerwienieniem twarzy oraz bólami mięśni klatki piersiowej i pleców.
Preparaty żelaza do stosowania pozajelitowego należy podawać wyłącznie pod bezpośrednim nadzorem personelu medycznego przeszkolonego w zakresie oceny i leczenia reakcji anafilaktycznych, w miejscu w pełni wyposażonym w sprzęt do resuscytacji. Pacjenta należy obserwować przez co najmniej 30 minut po każdym wstrzyknięciu w celu wykrycia działań niepożądanych.
Zachować ostrożność należy u pacjentów z niewydolnością wątroby, przewlekłym lub ostrym zakażeniem, niewydolnością serca i chorobami układu sercowo-naczyniowego. Stosowanie żelaza może spowodować powikłania ze strony układu krążenia u tych chorych. Również u pacjentów z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit, uchyłkami jelita, zapaleniem błony śluzowej żołądka czy chorobą wrzodową należy zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu preparatów doustnych.
Podczas ciąży preparaty zawierające wodorotlenek żelaza można stosować po dokładnej ocenie stosunku korzyści do ryzyka. W pierwszym trymestrze ciąży dane są ograniczone, dlatego zaleca się ograniczenie leczenia do drugiego i trzeciego trymestru. Zastosowanie preparatów dożylnych może powodować bradykardię płodu wynikającą z reakcji nadwrażliwości u matki.
Wodorotlenek żelaza może wchodzić w interakcje z wieloma substancjami, co należy uwzględnić podczas planowania terapii.
Substancje zmniejszające wchłanianie żelaza obejmują cholestyraminy, neomycyny, wyciągi z trzustki, tetracykliny, trientyny, inhibitory pompy protonowej, sole wapnia i bizmutu, trikrzemian magnezowy oraz leki zobojętniające sok żołądkowy zawierające węglany. Należy zachować co najmniej 2 godziny odstępu między podaniem preparatu żelaza i wymienionych leków.
Produkty spożywcze mogą również wpływać na wchłanianie żelaza. Związki kompleksujące żelazo, takie jak fityniany, fosforany i szczawiany, zawarte w kawie, herbacie, warzywach, mleku i jego przetworach, zmniejszają wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego. Dlatego zaleca się zachowanie co najmniej 2-godzinnego odstępu między spożyciem tych produktów a przyjęciem preparatu żelaza. Z drugiej strony witamina C znacząco zwiększa wchłanianie żelaza, dlatego warto przyjmować preparaty żelaza z sokiem pomarańczowym lub cytrusowym.
Żelazo może zmniejszać wchłanianie podawanych równocześnie soli cynku, tetracyklin, bisfosfonianów, entakaponu, metylodopy, karbidopy, lewodopy, fluorochinolonów, penicylin, penicylaminy i tyroksyny. Z tego powodu należy zachować odstęp między podaniem tych leków a przyjęciem żelaza.
Inhibitory konwertazy angiotensyny mogą zwiększać działanie kompleksu wodorotlenku żelaza z dekstranem. Jednoczesne stosowanie soli żelaza i niesteroidowych leków przeciwzapalnych może nasilać działanie drażniące na błonę śluzową przewodu pokarmowego.
W przypadku kompleksu wodorotlenku żelaza z polimaltozą interakcje z pokarmem oraz jednocześnie przyjmowanymi lekami są mniej prawdopodobne niż w przypadku tradycyjnych soli żelaza dwuwartościowego, co stanowi dodatkową zaletę tej formy preparatu.
Skuteczność leczenia preparatami zawierającymi wodorotlenek żelaza należy regularnie monitorować poprzez wykonywanie badań laboratoryjnych.
Pierwszym wskaźnikiem odpowiedzi na leczenie jest wzrost liczby retikulocytów – młodych czerwonych krwinek – który pojawia się już po 7 dniach od rozpoczęcia terapii. Następnie po około 2 tygodniach leczenia obserwuje się wzrost stężenia hemoglobiny. O skuteczności leczenia świadczy wzrost hemoglobiny o co najmniej 2 gramy na decylitr po 2-4 tygodniach przyjmowania preparatów żelaza w odpowiedniej dawce.
W przypadku preparatów podawanych dożylnie ponowną ocenę stężenia hemoglobiny należy przeprowadzić nie wcześniej niż 4 tygodnie po ostatnim podaniu, aby zapewnić wystarczający czas na erytropoezę i wbudowanie żelaza w nowo powstałe krwinki czerwone. Równocześnie należy monitorować parametry gospodarki żelazowej, szczególnie stężenie ferrytyny, które odzwierciedla wielkość zapasów żelaza w organizmie. Celem leczenia jest nie tylko wyrównanie niedokrwistości, ale także uzupełnienie magazynu żelaza do poziomu ferrytyny powyżej 30-40 mikrogramów na litr.
O oporności na leczenie mówimy, gdy nie uzyskamy wzrostu stężenia hemoglobiny o 1 gram na decylitr po 4-6 tygodniach przyjmowania 100 mg żelaza na dobę. W takiej sytuacji należy poszukać przyczyn nieskuteczności terapii, takich jak utrzymujące się krwawienie, zaburzenia wchłaniania, niewłaściwe stosowanie preparatu, współistniejące niedobory innych składników (witaminy B12, kwasu foliowego), choroby przewlekłe lub nowotwory.
Standardowy czas leczenia preparatami żelaza wynosi zazwyczaj od 3 do 6 miesięcy. Leczenie należy kontynuować przez co najmniej 3 miesiące po normalizacji stężenia hemoglobiny, aby w pełni uzupełnić zapasy żelaza w organizmie. U niektórych pacjentów, szczególnie tych z utrzymującymi się przyczynami niedoboru (na przykład obfite krwawienia miesiączkowe), może być konieczne długotrwałe leczenie podtrzymujące.
Preparaty żelaza najlepiej przyjmować na pusty żołądek, ponieważ wtedy wchłanianie jest najlepsze. Jeśli jednak wystąpią dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, można przyjmować preparat podczas lub bezpośrednio po posiłku. W przypadku kompleksu wodorotlenku żelaza z polimaltozą można bezpiecznie przyjmować lek z posiłkiem, ponieważ pokarm nie wpływa znacząco na wchłanianie tej formy żelaza. Zaleca się popijanie preparatów sokiem pomarańczowym lub innym źródłem witaminy C, a unikać popijania herbatą czy kawą.
Nie, ciemne zabarwienie stolca podczas przyjmowania preparatów żelaza jest zjawiskiem całkowicie normalnym i nie ma znaczenia klinicznego. Wynika ono z wydalania niewchłoniętego żelaza z przewodu pokarmowego. Objaw ten nie wymaga przerwania leczenia. Należy jednak pamiętać, że ciemne zabarwienie stolca może maskować obecność krwi w kale, dlatego jeśli lekarz zalecił wykonanie badania kału na krew utajoną, należy go poinformować o przyjmowaniu preparatów żelaza.
Tak, preparaty zawierające wodorotlenek żelaza można stosować w czasie ciąży, ponieważ ciąża wiąże się ze znacznie zwiększonym zapotrzebowaniem na żelazo. Preparaty doustne są bezpieczne w każdym trymestrze ciąży. W przypadku konieczności zastosowania preparatów dożylnych zaleca się ograniczenie ich stosowania do drugiego i trzeciego trymestru ciąży, chyba że korzyści dla matki wyraźnie przewyższają potencjalne ryzyko dla płodu. Leczenie niedokrwistości w ciąży jest bardzo ważne, ponieważ niedobór żelaza może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak przedwczesny poród czy niska masa urodzeniowa dziecka.
Główne różnice dotyczą szybkości działania, tolerancji i wskazań do stosowania. Żelazo doustne jest formą pierwszego rzutu, bezpieczniejszą, tańszą i bardziej fizjologiczną, jednak wymaga regularnego przyjmowania przez kilka miesięcy i często powoduje działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego. Żelazo dożylne pozwala na szybkie uzupełnienie niedoborów, często w jednym lub kilku wlewach, pomija przewód pokarmowy i jest skuteczne u pacjentów z zaburzeniami wchłaniania. Wiąże się jednak z ryzykiem reakcji nadwrażliwości i wymaga podawania w warunkach medycznych. Decyzję o wyborze drogi podania podejmuje lekarz na podstawie indywidualnej sytuacji klinicznej pacjenta.
Jeśli podczas przyjmowania preparatów żelaza występują uciążliwe objawy ze strony przewodu pokarmowego, można zastosować kilka strategii. Pierwszą jest zmniejszenie dawki preparatu i stopniowe jej zwiększanie w miarę poprawy tolerancji. Inną opcją jest zmiana preparatu na inną formę żelaza – na przykład przejście z soli żelaza dwuwartościowego na kompleks wodorotlenku żelaza z polimaltozą, który jest lepiej tolerowany. Można również podzielić dawkę dobową na kilka mniejszych dawek lub przyjmować preparat z posiłkiem. W przypadku zaparć warto zwiększyć spożycie błonnika i płynów. Jeśli objawy są bardzo nasilone i uniemożliwiają kontynuację leczenia, należy skonsultować się z lekarzem, który może rozważyć zmianę drogi podania na pozajelitową.
Tak, ale należy zachować pewne zasady. Bardzo korzystne jest łączenie żelaza z witaminą C, która znacząco zwiększa jego wchłanianie. Często zaleca się również jednoczesne przyjmowanie witamin z grupy B oraz kwasu foliowego, które wspierają procesy krwiotwórcze. Natomiast należy unikać jednoczesnego przyjmowania żelaza z wapniem, magnezem i cynkiem, ponieważ minerały te konkurują o te same miejsca wchłaniania i mogą zmniejszać wchłanianie żelaza. Jeśli przyjmujesz preparaty wielowitaminowe zawierające wapń lub magnez, najlepiej przyjmować je w innym czasie niż preparat żelaza – zachowując odstęp co najmniej 2 godzin.
Do lekarza należy zgłosić się niezwłocznie, jeśli wystąpią objawy reakcji alergicznej, takie jak wysypka, świąd, obrzęk twarzy, trudności w oddychaniu czy uczucie duszności. Wizyta u lekarza jest również konieczna, jeśli mimo regularnego przyjmowania preparatów żelaza przez 4-6 tygodni nie następuje poprawa samopoczucia i utrzymują się objawy niedokrwistości. Powodem do konsultacji są także bardzo nasilone objawy ze strony przewodu pokarmowego, które uniemożliwiają kontynuację leczenia, pojawienie się nowych niepokojących objawów, takich jak wymioty z krwią czy czarne, smoliste stolce, oraz wystąpienie objawów przedawkowania, takich jak silne bóle brzucha, wymioty, biegunka czy zaburzenia świadomości.
