Teikoplanina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Teikoplanina – antybiotyk glikopeptydowy, podobny strukturalnie do wankomycyny. Mechanizm działania teikoplaniny polega na hamowaniu wzrostu wrażliwych bakterii, poprzez wpływ na biosyntezę ściany komórkowej.
Wskazaniem do stosowania teikoplaniny jest leczenie pozajelitowe zakażeń skóry i tkanek miękkich, zakażeń kości i stawów, szpitalnego i pozaszpitalnego zapalenia płuc, zakażenia dróg moczowych z powikłaniami, infekcyjnego zapalenia wsierdzia, zapalenia otrzewnej i bakteriemii.
Teikoplanina dostępna jest w postaci proszku i rozpuszczalnika do sporządzania roztworu do wstrzykiwań i infuzji.
Możliwe działania niepożądane: ból w miejscu podania, gorączka, wysypka, rumień, świąd, leukopenia, małopłytkowość, eozynofilia, ból głowy, zawroty głowy, ubytek słuchu, szumy uszne, zaburzenia przedsionkowe, zapalenie żył, skurcz oskrzeli, biegunka, nudności, wymioty, wzrost stężenia kreatyniny we krwi, wzrost aktywności aminotransferaz.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Teikoplanina – antybiotyk glikopeptydowy w walce z zakażeniami bakteryjnymi
Teikoplanina to jeden z najważniejszych antybiotyków w arsenale medycznym używanym do zwalczania poważnych zakażeń bakteryjnych wywołanych przez bakterie Gram-dodatnie. Ten glikopeptydowy antybiotyk, podobny strukturalnie do wankomycyny, odgrywa kluczową rolę w leczeniu zakażeń, szczególnie tych wywołanych przez szczepy oporne na inne antybiotyki. Od momentu wprowadzenia do terapii w latach 80. XX wieku, teikoplanina stała się nieoceniona w walce z trudnymi do leczenia infekcjami, oferując pacjentom skuteczną alternatywę terapeutyczną. Jej unikalne właściwości farmakologiczne, w tym długi okres półtrwania umożliwiający podawanie raz dziennie, czynią z niej ważne narzędzie w nowoczesnej medycynie. W Polsce teikoplanina jest dostępna pod różnymi nazwami handlowymi i stanowi podstawę leczenia wielu ciężkich zakażeń szpitalnych oraz pozaszpitalnych. Zrozumienie mechanizmu działania, wskazań, a także ograniczeń tej substancji czynnej jest kluczowe dla każdego pacjenta, który może być narażony na konieczność stosowania tej terapii.
Mechanizm działania teikoplaniny
Teikoplanina jest antybiotykiem glikopeptydowym, podobnym strukturalnie do wankomycyny, wytwarzanym w wyniku fermentacji prowadzonej przez grzyby Actinoplanes teichomyceticus. Należy do grupy leków o działaniu bakteriobójczym. Mechanizm działania polega na blokowaniu biosyntezy ściany komórkowej, poprzez wiązanie się z dużym powinowactwem z D-alanylo-D-alaniną, końcem cząsteczek prekursorowych dla peptydoglikanu, będącego elementem strukturalnym bakteryjnej ściany komórkowej.
Teikoplanina jest antybiotykiem glikopeptydowym, który hamuje syntezę ściany komórkowej peptydoglikanu bakterii. Wiąże się z D-alanylo-D-alaninowym (D-Ala-D-Ala) końcem prekursora peptydoglikanu, zapobiegając reakcji transpeptydacji niezbędnej do usieciowania ściany komórkowej. To wiązanie również interferuje z polimeryzacją peptydoglikanu, ostatecznie prowadząc do śmierci komórki bakteryjnej.
Dodatkowym mechanizmem działania teikoplaniny może być interakcja z substratem lipidu II w błonie komórkowej bakterii poprzez jej hydrofobowy ogon. Ta interakcja może ułatwiać zbliżenie antybiotyku do powstającego peptydoglikanu, wzmacniając jego działanie hamujące.
Spektrum przeciwbakteryjne i aktywność
Zakres aktywności przeciwbakteryjnej teikoplaniny jest ograniczony do drobnoustrojów Gram-dodatnich. Spektrum przeciwbakteryjne obejmuje tlenowe i beztlenowe bakterie Gram-dodatnie, w tym:
- Staphylococcus aureus – włączając szczepy oporne na metycylinę (MRSA)
- Staphylococcus epidermidis – w tym szczepy penicylinazododatnie
- Streptococcus pyogenes
- Streptococcus pneumoniae
- Paciorkowce grup B, C, F, G
- Enterococcus faecalis i Enterococcus faecium
- Clostridium difficile
- Clostridium perfringens (mniejsza aktywność)
- Listeria monocytogenes
- Corynebacterium jeikeium
Teikoplanina wykazała skuteczność in vitro przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, w tym paciorkowcom (włączając MRSA), paciorkowcom, enterokokom oraz beztlenowym bakteriom Gram-dodatnim, w tym Clostridium spp. Teikoplanina jest nieskuteczna przeciwko bakteriom Gram-ujemnym, ponieważ duże, polarne cząsteczki związku nie są w stanie przeniknąć przez zewnętrzną błonę tych organizmów.
Właściwości farmakokinetyczne
W zakresie dawek 2–25 mg/kg mc. teikoplanina wykazuje liniową farmakokinetykę. Podana p.o. nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Po podaniu i.m. dostępność biologiczna wynosi 90%. W 87,6–90% wiąże się z białkami osocza.
Dystrybucja w organizmie
Teikoplanina wykazuje następujące właściwości dystrybucyjne:
- Dobrze przenika do płuc, mięśnia sercowego i kości
- W mniejszym stopniu przenika do płynu surowiczego pęcherzy, mazi stawowej, płynu otrzewnowego, płynu opłucnowego i tkanki tłuszczowej
- Trudno przenika do płynu mózgowo-rdzeniowego
- Eliminacja z płynu otrzewnowego odbywa się z tą samą szybkością co z osocza
Metabolizm i eliminacja
Teikoplanina jest głównie wydalana przez nerki w postaci niezmienionej. Charakterystyka eliminacji:
Parametr |
Wartość |
Okres półtrwania (t½) |
100-170 godzin |
Wydalanie z moczem |
80% w ciągu 16 dni |
Wydalanie z kałem |
2,7% w ciągu 8 dni |
Metabolity |
2-3% dawki (powstają przez hydroksylację) |
Długi okres półtrwania w fazie eliminacji wynoszący 100-170 godzin umożliwia podawanie leku raz dziennie po okresie dawek nasycających.
Wskazania do stosowania
Teikoplanina jest stosowana w leczeniu pozajelitowym zakażeń wywołanych przez wrażliwe drobnoustroje u dorosłych i dzieci od urodzenia. Główne wskazania obejmują:
Zakażenia skóry i tkanek miękkich
Powikłane zakażenia skóry i tkanek miękkich obejmujące głębsze warstwy skóry i tkanki podskórnej, często wymagające intensywnego leczenia antybiotykowego.
Zakażenia kości i stawów
- Osteomyelitis – zakażenie kości, które może prowadzić do ich uszkodzenia
- Zakażenia stawów wymagające długotrwałego leczenia
Zakażenia układu oddechowego
- Szpitalne zapalenie płuc
- Pozaszpitalne zapalenie płuc w przypadkach opornych na standardowe leczenie
Inne poważne zakażenia
- Powikłane zakażenia dróg moczowych
- Infekcyjne zapalenie wsierdzia – zakażenie wewnętrznej wyściółki serca
- Zapalenie otrzewnej związane z ciągłą ambulatoryjną dializą otrzewnową (CADO)
- Bakteriemia – obecność bakterii we krwi
Zakażenia jelitowe
Alternatywne leczenie doustne biegunki i zapalenia jelita grubego związanych z zakażeniem Clostridium difficile.
Profilaktyka
Substancja czynna może być wykorzystywana w profilaktyce okołooperacyjnej niektórych zabiegów ortopedycznych.
Mechanizmy oporności bakteryjnej
Oporność drobnoustrojów może być różna w poszczególnych obszarach geograficznych i w różnym czasie. Istnieją dwa główne mechanizmy oporności na teikoplaninę:
Modyfikacja miejsca wiązania
Oporność na teikoplaninę może wynikać ze zmiany strukturalnej miejsca wiązania jej cząsteczki. Modyfikacja polega na zmianie D-alanylo-D-alaniny w D-alanylo-D-mleczan w prekursorze mureiny, co zmniejsza powinowactwo do teikoplaniny. Ten rodzaj oporności występuje zwłaszcza u bakterii z gatunku Enterococcus faecium.
Nadprodukcja prekursorów
Drugim mechanizmem oporności jest nadprodukcja prekursorów peptydoglikanu, do których dołączana jest teikoplanina. Mechanizm ten odpowiada za zmniejszoną wrażliwość lub oporność gronkowców.
Oporność krzyżowa
Pomiędzy teikoplaniną i wankomycyną może wystąpić oporność krzyżowa, jednak niektóre oporne na wankomycynę bakterie rodzaju Enterococcus (fenotyp Van B) pozostają wrażliwe na teikoplaninę.
Leczenie farmakologiczne z użyciem teikoplaniny
Dawkowanie u dorosłych
Dawkowanie teikoplaniny jest skomplikowane i uwzględnia stosowanie dawek nasycających i podtrzymujących:
- Dawki nasycające: pierwsze 3 dawki 400 mg co 12 h i.v.
- Dawki podtrzymujące: 400 mg 1×/d i.v. lub i.m.
- W ciężkich zakażeniach: dawka podtrzymująca może być zwiększona do 800 mg/d
Dawkowanie pediatryczne
Grupa wiekowa |
Dawka początkowa |
Dawka podtrzymująca |
Noworodki i niemowlęta do 2 miesięcy |
16 mg/kg/d (1. doba) |
8 mg/kg 1×/d |
Dzieci 2 mies. – 12 lat |
10 mg/kg co 12h (pierwsze 3 dawki) |
6-10 mg/kg 1×/d |
Monitorowanie terapii
Po zakończeniu podawania dawki nasycającej zaleca się monitorowanie stężeń teikoplaniny w stanie stacjonarnym. Kontrolę stężeń można wykonywać minimum raz w tygodniu dla zapewnienia stabilności podczas leczenia podtrzymującego.
Terapia skojarzona
Teikoplanina może być stosowana jednocześnie z innymi antybiotykami, jeśli jest to konieczne w celu wyeliminowania drobnoustrojów. Wykazuje synergizm w skojarzeniu z:
- Aminoglikozydami (gentamycyna, amikacyna, tobramycyna)
- Chinolonami (cyprofloksacyna)
- Antybiotykami β-laktamowymi
- Rifampicyną
Działania niepożądane i profil bezpieczeństwa
Działania niepożądane teikoplaniny są na ogół o niewielkim nasileniu i przemijające, rzadko powodują konieczność przerwania leczenia. Można je podzielić na kilka kategorii:
Częste działania niepożądane
- Reakcje w miejscu podania: ból, zaczerwienienie, obrzęk
- Gorączka
- Reakcje skórne: wysypka, rumień, świąd
Zaburzenia hematologiczne
- Leukopenia – zmniejszenie liczby białych krwinek
- Małopłytkowość – zmniejszenie liczby płytek krwi
- Eozynofilia – zwiększenie liczby eozynofili
Zaburzenia neurologiczne
- Zawroty głowy
- Ból głowy
- Zaburzenia słuchu: głuchota, utrata słuchu, szumy uszne
- Zaburzenia przedsionkowe
Nefrotoksyczność
Teikoplanina może powodować zaburzenia czynności nerek, objawiające się:
- Wzrostem stężenia kreatyniny we krwi
- Zmniejszoną częstotliwością oddawania moczu
- Wzmożonym pragnieniem
Inne działania niepożądane
- Zaburzenia żołądkowo-jelitowe: biegunka, nudności, wymioty
- Zapalenie żył
- Skurcz oskrzeli
- Wzrost aktywności aminotransferaz
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Przeciwwskazania bezwzględne
- Nadwrażliwość na teikoplaninę lub którykolwiek ze składników preparatu
Środki ostrożności
Należy zachować szczególną ostrożność u pacjentów z:
- Uczuleniem na wankomycynę – możliwość reakcji krzyżowej
- Zaburzeniami czynności nerek – ryzyko kumulacji leku
- Zaburzeniami słuchu – ryzyko ototoksyczności
- Małopłytkowością w wywiadzie
Monitorowanie podczas terapii
Zaleca się regularne kontrole:
- Morfologia krwi z płytkami krwi
- Czynność nerek (kreatynina, GFR)
- Czynność wątroby (aminotransferazy)
- Badania słuchu przy długotrwałym leczeniu
Interakcje z innymi lekami
Leki zwiększające ryzyko nefro- i ototoksyczności
Szczególną ostrożność należy zachować przy stosowaniu teikoplaniny z:
- Aminoglikozydami (gentamycyna, amikacyna, tobramycyna)
- Amfoterycyną B
- Cyklosporyną
- Cisplatyną
- Lekami moczopędnymi (furosemid, kwas etakrynowy)
Niezgodności farmaceutyczne
Bezwzględnie zabronione jest mieszanie roztworów teikoplaniny z roztworami aminoglikozydów przed wstrzyknięciem ze względu na niekompatybilność chemiczną. Wyjątek stanowi jednoczesne podawanie w płynie dializacyjnym podczas CADO.
Leki zmniejszające skuteczność
- Cholestyramina – zmniejsza działanie teikoplaniny
Ciąża i laktacja
Ciąża
Brak wystarczających dowodów na bezpieczeństwo terapii teikoplaniną u kobiet ciężarnych. Badania na zwierzętach potwierdziły ryzyko:
- Poronienia
- Zwiększenia śmiertelności noworodków
- Uszkodzenia nerek u płodu
- Zaburzeń funkcji ucha środkowego u płodu
Stosowanie w okresie ciąży nie jest zalecane, chyba że potencjalne korzyści przeważają nad ryzykiem.
Laktacja
Prawdopodobieństwo transferu do mleka matki jest niewielkie ze względu na:
- Wysoki stopień wiązania z białkami osocza (90%)
- Brak wchłaniania po podaniu doustnym
- Wysoką masę cząsteczkową leku
Decyzję o kontynuacji karmienia lub leczenia należy podjąć po analizie korzyści i ryzyka.
Czym różni się teikoplanina od wankomycyny?
Teikoplanina jest strukturalnie podobna do wankomycyny, ale charakteryzuje się długim okresem półtrwania umożliwiającym podawanie raz dziennie. Wykazuje większą aktywność wobec Enterococcus, podczas gdy wankomycyna jest bardziej aktywna wobec Staphylococcus. Teikoplanina ma też korzystniejszy profil bezpieczeństwa.
Czy teikoplanina jest skuteczna przeciwko MRSA?
Tak, teikoplanina wykazuje wysoką skuteczność przeciwko metycylinoopornym szczepom Staphylococcus aureus (MRSA). Jest często stosowana jako antybiotyk pierwszego wyboru w tego typu zakażeniach.
Dlaczego konieczne jest podawanie dawek nasycających?
Ze względu na długi okres półtrwania teikoplaniny (100-170 godzin), bez dawek nasycających osiągnięcie odpowiedniego stężenia terapeutycznego trwałoby bardzo długo. Dawki nasycające pozwalają szybko osiągnąć skuteczne stężenie leku.
Czy można podawać teikoplaninę doustnie?
Teikoplanina podana doustnie nie wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego do leczenia zakażeń ogólnoustrojowych musi być podawana dożylnie lub domięśniowo. Wyjątek stanowi leczenie zakażeń jelitowych Clostridium difficile, gdzie podaje się ją doustnie do działania miejscowego.
Jakie badania należy wykonać przed rozpoczęciem leczenia?
Przed rozpoczęciem terapii zaleca się wykonanie: morfologii krwi z płytkami, badań czynności nerek (kreatynina, mocznik), badań czynności wątroby (aminotransferazy), oraz ocenę słuchu przy planowanym długotrwałym leczeniu.
Czy teikoplanina może powodować utratę słuchu?
Tak, ototoksyczność jest jednym z potencjalnych działań niepożądanych teikoplaniny. Ryzyko jest większe u pacjentów z zaburzeniami czynności nerek, przy długotrwałym leczeniu oraz przy jednoczesnym stosowaniu innych leków ototoksycznych.
Co robić w przypadku pominięcia dawki?
W przypadku pominięcia dawki należy podać ją jak najszybciej po zauważeniu opuszczenia. Jeśli zbliża się czas kolejnej dawki, nie należy podwajać dawki. Zawsze należy skonsultować się z lekarzem.
Jak długo trwa zazwyczaj leczenie teikoplaniną?
Czas leczenia zależy od rodzaju i ciężkości zakażenia oraz odpowiedzi klinicznej pacjenta. Zazwyczaj wynosi od 7-14 dni, ale może być dłuższy w przypadku ciężkich zakażeń, takich jak zapalenie wsierdzia czy osteomyelitis.
Czy podczas leczenia można spożywać alkohol?
Chociaż nie ma bezpośrednich interakcji między teikoplaniną a alkoholem, spożywanie alkoholu podczas terapii antybiotykowej jest generalnie niezalecane, ponieważ może osłabiać funkcje układu immunologicznego i nasilać działania niepożądane.
Kiedy należy natychmiast skontaktować się z lekarzem?
Natychmiastowego kontaktu z lekarzem wymagają: trudności w oddychaniu, obrzęk twarzy lub gardła, ciężkie reakcje skórne, znaczne zmniejszenie ilości oddawanego moczu, nagła utrata słuchu, zawroty głowy z utratą równowagi, oraz wszelkie objawy sugerujące ciężką reakcję alergiczną.
Bibliografia
- Campoli-Richards DM, Brogden RN, Faulds D. Teicoplanin. A review of its antibacterial activity, pharmacokinetic properties and therapeutic potential. Drugs. 1990;40(3):449-486. DOI: 10.2165/00003495-199040030-00007 PMID: 2146108
- Hanai Y, Takahashi Y, Niwa T, Mayumi T, Hamada Y, Kimura T, Matsumoto K, Fujii S, Takesue Y. Clinical practice guidelines for therapeutic drug monitoring of teicoplanin: a consensus review by the Japanese Society of Chemotherapy and the Japanese Society of Therapeutic Drug Monitoring. J Antimicrob Chemother. 2022;77(4):869-879. DOI: 10.1093/jac/dkab499 PMID: 35022752