Obsidan to lek, który jest dostępny na receptę. Jest stosowany w leczeniu nadciśnienia tętniczego, dławicy piersiowej, zaburzeń rytmu serca oraz w profilaktyce migotania przedsionków. Obsidan działa poprzez zmniejszenie częstości pracy serca, co prowadzi do obniżenia ciśnienia krwi i zmniejszenia obciążenia serca.
Sorbifer Durules to lek w postaci tabletek o przedłużonym uwalnianiu, zawierający siarczan żelaza i kwas askorbowy. Substancje te dostarczają i ułatwiają wchłanianie żelaza przez organizm. Lek stosowany jest w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza, utajonego niedoboru żelaza oraz profilaktycznie w okresie ciąży. Jest dostępny na receptę.
Tardyferon to lek zawierający siarczan żelaza, który jest często stosowany w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza oraz w profilaktyce niedoboru żelaza u kobiet w ciąży. Lek ten ma postać tabletek o przedłużonym uwalnianiu, co pozwala na powolne i równomierne uwalnianie żelaza, dzięki czemu rzadziej dochodzi do miejscowego nagromadzenia się go w żołądku i w jelicie, a tym samym poprawia się tolerancja leku. Tardyferon dostępny jest na receptę.
Siarczan żelaza II – to jedna z postaci występowania żelaza, czyli pierwiastka niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Żelazo odgrywa niezwykle ważną rolę w transporcie tlenu i dwutlenku węgla wchodząc w skład hemoglobiny. Ponadto pomaga transportować elektrony i jest składnikiem licznych enzymów hemowych i niehemowych.
Zawartość żelaza w organizmie zależy głównie od procesu jego wchłaniania z przewodu pokarmowego. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie niedokrwistości i niedoboru żelaza. Profilaktycznie podaje się go również kobietom w ciąży.
Siarczan żelaza II dostępny jest w postaci tabletek o przedłużonym uwalnianiu. Dokładne dawkowanie dobiera się indywidualnie na podstawie wyników badań. Żelazo występuje również w połączeniu z kwasem foliowym i/lub witaminą C.
Możliwe działania niepożądane: dotyczą przede wszystkim przewodu pokarmowego. Najczęściej pojawiają się bóle brzucha, biegunki, wzdęcia, nudności i zaparcia. Rzadko mogą pojawić się owrzodzenia przełyku lub jego zwężenie.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Siarczan żelaza II to jeden z najważniejszych i najczęściej stosowanych preparatów w leczeniu niedokrwistości spowodowanej niedoborem żelaza. Substancja ta, znana również jako siarczan żelazawy lub w postaci uwodnionej jako siedmiowodny siarczan żelaza, stanowi podstawę terapii uzupełniającej w przypadku niedoborów tego kluczowego pierwiastka w organizmie. Żelazo odgrywa fundamentalną rolę w transporcie tlenu, będąc niezbędnym składnikiem hemoglobiny znajdującej się w czerwonych krwinkach. Niedobór tego pierwiastka prowadzi do niedokrwistości, która objawia się chronicznym zmęczeniem, osłabieniem, bladością skóry oraz pogorszeniem jakości życia. Preparaty zawierające siarczan żelaza II skutecznie uzupełniają braki tego mikroelementu, umożliwiając organizmowi odbudowę prawidłowego poziomu hemoglobiny oraz zapasów żelaza w wątrobie i śledzionie.
Siarczan żelaza II to nieorganiczny związek chemiczny będący solą kwasu siarkowego i żelaza na drugim stopniu utlenienia. W postaci uwodnionej, jako siedmiowodny siarczan żelaza, tworzy jasnozielone lub jasnoniebieskie kryształy o charakterystycznym wyglądzie. Substancja ta jest stosowana w medycynie od wielu dziesięcioleci – dopuszczenie do użytku medycznego w Stanach Zjednoczonych nastąpiło już w 1946 roku, co świadczy o jej sprawdzonej skuteczności i bezpieczeństwie.
Mechanizm działania siarczanu żelaza II opiera się na dostarczaniu organizmowi jonów żelaza dwuwartościowego, które są łatwo wchłaniane z przewodu pokarmowego. Po podaniu doustnym preparat trafia do żołądka, gdzie kwaśne środowisko sprzyja jego rozpuszczeniu. Następnie żelazo jest wchłaniane głównie w dwunastnicy oraz górnym odcinku jelita cienkiego. Wchłanianie żelaza jest procesem ściśle regulowanym przez organizm i charakteryzuje się kilkoma ważnymi właściwościami. Przede wszystkim skuteczność wchłaniania jest odwrotnie proporcjonalna do podanej dawki – im większa jednorazowa dawka, tym mniejszy odsetek żelaza zostaje wchłonięty. Z drugiej strony, wchłanianie jest proporcjonalne do stopnia niedoboru – w przypadku większego deficytu organizm zwiększa absorpcję nawet trzykrotnie.
Po wchłonięciu żelazo jest transportowane przez specjalne białko nośnikowe zwane transferyną do szpiku kostnego, gdzie jest wykorzystywane do syntezy hemoglobiny. Część żelaza jest magazynowana w postaci ferrytyny i hemosyderyny, głównie w komórkach wątroby i śledziony, tworząc zapasy dostępne dla organizmu w razie potrzeby. Żelazo odgrywa kluczową rolę nie tylko jako składnik hemoglobiny, ale również jako element mioglobiny w mięśniach oraz licznych enzymów uczestniczących w łańcuchu oddechowym komórkowym.
Siarczan żelaza II znajduje zastosowanie w kilku kluczowych sytuacjach klinicznych, wszystkie związane z niedoborem żelaza w organizmie:
Leczenie jawnej niedokrwistości z niedoboru żelaza stanowi podstawowe wskazanie. Niedokrwistość ta charakteryzuje się obniżonym poziomem hemoglobiny we krwi, zmniejszoną średnią objętością czerwonych krwinek oraz zmniejszoną zawartością hemoglobiny w erytrocytach. Do jej rozwoju dochodzi najczęściej w wyniku przewlekłych, często utajonych krwawień z przewodu pokarmowego lub dróg rodnych, niewystarczającej podaży żelaza w diecie, zaburzeń wchłaniania oraz zwiększonego zapotrzebowania organizmu.
Leczenie utajonego niedoboru żelaza to kolejne ważne wskazanie. W tym przypadku zapasy żelaza w organizmie są już wyczerpane, co widać w obniżonym poziomie ferrytyny, jednak hemoglobina pozostaje jeszcze w granicach normy. Jest to wczesny etap niedoboru, który jeśli nie zostanie skorygowany, nieuchronnie prowadzi do rozwoju jawnej niedokrwistości. Utajony niedobór żelaza występuje szczególnie często u osób w podeszłym wieku, kobiet w wieku rozrodczym z obfitymi miesiączkami oraz u młodzieży w okresie intensywnego wzrostu.
Profilaktyka w okresie ciąży i laktacji stanowi szczególnie istotne wskazanie ze względu na znacznie zwiększone zapotrzebowanie na żelazo. W czasie ciąży zapotrzebowanie wzrasta nawet trzykrotnie w porównaniu do okresu przed ciążą. Organizm kobiety musi zapewnić żelazo nie tylko dla własnych potrzeb, ale również dla rozwijającego się płodu, łożyska oraz zwiększającej się objętości krwi. Nieleczony niedobór żelaza w ciąży zwiększa ryzyko porodu przedwczesnego, niskiej masy urodzeniowej dziecka oraz powikłań poporodowych.
Uzupełnienie niedoborów w szczególnych grupach pacjentów obejmuje osoby po operacjach z dużą utratą krwi, wielokrotnych dawców krwi, pacjentów z przewlekłymi chorobami układu pokarmowego zaburzającymi wchłanianie żelaza oraz osoby stosujące restrykcyjne diety, w tym wegetarianie i weganie.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest najczęstszą postacią niedokrwistości na świecie i dotyczy około dwóch procent populacji. W Polsce problem ten jest szczególnie istotny, dotykając zwłaszcza kobiet w wieku rozrodczym. Niedobór żelaza to główna przyczyna około osiemdziesięciu procent przypadków niedokrwistości.
Do rozwoju niedoboru żelaza prowadzą różnorodne mechanizmy. Najczęstszą przyczyną jest przewlekła utrata krwi, która może być jawna lub utajona. Krwawienia z przewodu pokarmowego mogą wynikać z choroby wrzodowej, chorób zapalnych jelit, polipów lub nowotworów. U kobiet główną rolę odgrywają obfite miesiączki oraz krwawienia podczas porodu. Inne przyczyny utraty krwi to przewlekła hemodializa, oddawanie krwi przez honorowych dawców oraz krwawienia z układu moczowego.
Niewystarczająca podaż żelaza w diecie jest kolejnym istotnym czynnikiem. Problem ten dotyczy szczególnie osób stosujących diety eliminacyjne, wegetarian i wegan, którzy nie spożywają mięsa będącego najlepszym źródłem łatwo przyswajalnego żelaza hemowego. Również diety ubogobiałkowe lub bogate w substancje hamujące wchłanianie żelaza mogą prowadzić do jego niedoborów.
Zaburzenia wchłaniania żelaza występują u pacjentów po operacjach żołądka lub jelit, u osób chorujących na celiakię, chorobę Leśniowskiego-Crohna czy zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka. Również stosowanie niektórych leków, takich jak inhibitory pompy protonowej, może zmniejszać wchłanianie żelaza.
Zwiększone zapotrzebowanie organizmu na żelazo występuje w okresach intensywnego wzrostu u dzieci i młodzieży, podczas ciąży i laktacji oraz u intensywnie trenujących sportowców. W tych sytuacjach nawet prawidłowa dieta może nie pokrywać zwiększonych potrzeb.
Objawy niedoboru żelaza rozwijają się stopniowo i zależą od tempa wyczerpywania zapasów tego pierwiastka. W początkowej fazie niedobór może przebiegać bezobjawowo lub dawać tylko niewielkie, nieswoiste dolegliwości. W miarę pogłębiania się deficytu pojawiają się charakterystyczne objawy związane z niedotlenieniem tkanek.
Do najczęstszych objawów ogólnych należą chroniczne osłabienie i męczliwość, które nie ustępują pomimo odpoczynku. Pacjenci skarżą się na zmniejszoną tolerancję wysiłku fizycznego – nawet krótki spacer lub wejście po schodach wywołuje duszność i kołatanie serca. Występują trudności z koncentracją uwagi, zaburzenia pamięci oraz nadmierna senność w ciągu dnia. Częste są bóle i zawroty głowy, a w ciężkich przypadkach mogą wystąpić omdlenia.
Charakterystyczne objawy skórne obejmują bladość skóry i błon śluzowych, szczególnie widoczną na wewnętrznej stronie powiek i w jamie ustnej. Skóra staje się sucha i szorstka, łatwo podrażniona. W kącikach ust pojawiają się bolesne pęknięcia zwane zajadami. Włosy stają się łamliwe, matowe i intensywnie wypadają, a u niektórych osób obserwuje się przedwczesne siwienie. Paznokcie są cienkie, łamliwe, mogą pojawiać się na nich prążki podłużne oraz charakterystyczne wklęsłe odkształcenia.
Objawy ze strony układu pokarmowego to pieczenie i ból języka, który może wyglądać wygładzony i zaczerwieniony. Występują zaburzenia smaku oraz spaczone łaknienie, polegające na pragnieniu jedzenia niejadalnych substancji, takich jak kreda, glina, lód czy tynk. Częste są trudności z połykaniem, szczególnie suchych pokarmów.
U kobiet niedobór żelaza może powodować zaburzenia miesiączkowania, w tym nieregularne cykle. U dzieci obserwuje się opóźnienia w rozwoju psychoruchowym, problemy z nauką oraz zwiększoną podatność na infekcje z powodu osłabienia układu immunologicznego.
Rozpoznanie niedoboru żelaza opiera się na badaniach laboratoryjnych. Podstawowym badaniem jest morfologia krwi obwodowej, która w niedokrwistości z niedoboru żelaza wykazuje charakterystyczne zmiany. Stężenie hemoglobiny jest obniżone, podobnie jak średnia objętość krwinki czerwonej oraz średnia zawartość hemoglobiny w erytrocycie. Krwinki czerwone są mniejsze i zawierają mniej hemoglobiny niż prawidłowo.
Ocena gospodarki żelazowej wymaga oznaczenia kilku parametrów. Ferrytyna jest najlepszym wskaźnikiem zapasów żelaza w organizmie – jej obniżony poziom wskazuje na wyczerpanie magazynów. Stężenie żelaza w surowicy również jest zmniejszone, choć ten parametr podlega dużym wahaniom dobowym. Całkowita zdolność wiązania żelaza jest zwiększona, co odzwierciedla zwiększone zapotrzebowanie organizmu. Wysycenie transferyny żelazem jest obniżone.
Ważnym badaniem w diagnostyce różnicowej jest oznaczenie stężenia rozpuszczalnego receptora transferyny, które pozwala odróżnić niedokrwistość z niedoboru żelaza od niedokrwistości towarzyszącej chorobom przewlekłym.
Dawkowanie siarczanu żelaza II powinno być zawsze ustalane indywidualnie przez lekarza na podstawie wyników badań laboratoryjnych, stopnia niedoboru żelaza oraz chorób współistniejących. Standardowe schematy dawkowania stanowią jedynie punkt wyjścia do indywidualizacji terapii.
W leczeniu jawnej niedokrwistości z niedoboru żelaza u osób dorosłych zazwyczaj stosuje się dawki od stu do trzystu miligramów żelaza elementarnego na dobę. Większość preparatów zawiera siarczan żelaza II w połączeniu z witaminą C, która zwiększa wchłanianie żelaza. Na przykład popularny preparat Sorbifer Durules zawiera sto miligramów jonów żelaza wraz z sześćdziesięcioma miligramami witaminy C w jednej tabletce. Standardowe dawkowanie to jedna tabletka dwa razy dziennie, rano i wieczorem. W przypadku ciężkiej niedokrwistości lekarz może zwiększyć dawkę do trzech lub czterech tabletek dziennie w dawkach podzielonych.
Innym często stosowanym preparatem jest Tardyferon, zawierający osiemdziesiąt miligramów żelaza w postaci półtorawodnego siarczanu żelaza II. Preparat ten charakteryzuje się przedłużonym uwalnianiem substancji czynnej, co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego. Dawkowanie wynosi zazwyczaj jedną do dwóch tabletek dziennie.
W profilaktyce niedoboru żelaza, szczególnie u kobiet w ciąży, stosuje się niższe dawki. Zalecane dawkowanie profilaktyczne wynosi od pięćdziesięciu do stu miligramów żelaza elementarnego dziennie. U kobiet ciężarnych w pierwszym i drugim trymestrze zazwyczaj wystarcza jedna tabletka preparatu dziennie, natomiast w trzecim trymestrze i okresie laktacji może być konieczne zwiększenie dawki do dwóch tabletek.
U dzieci dawkowanie jest uzależnione od wieku i masy ciała. Niemowlętom zazwyczaj podaje się od dwudziestu pięciu do pięćdziesięciu miligramów żelaza dziennie, dzieciom od roku do dwunastu lat od pięćdziesięciu do stu miligramów dziennie, a dzieciom powyżej dwunastego roku życia można stosować dawki jak u dorosłych. Wiele preparatów tabletek nie jest zalecanych dla dzieci poniżej dwunastego roku życia ze względu na ryzyko zachłyśnięcia, dlatego u młodszych dzieci preferuje się preparaty w postaci kropli lub syropów.
Optymalny czas przyjmowania preparatów żelaza to na czczo, minimum trzydzieści minut przed posiłkiem, zapijając dużą szklanką wody. Tabletki należy połykać w całości, nie należy ich rozgryzać, ssać ani żuć, gdyż może to prowadzić do przebarwienia zębów oraz podrażnienia błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Przyjmowanie leku na czczo zapewnia najlepsze wchłanianie, jednak u osób wrażliwych, u których występują dolegliwości żołądkowo-jelitowe, można przyjmować preparat podczas posiłku, choć wchłanianie będzie wówczas mniejsze.
Leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza jest procesem długotrwałym. Pierwszą poprawę parametrów krwi można zaobserwować już po siedmiu dniach od rozpoczęcia terapii, jednak jest to dopiero początek. Normalizacja stężenia hemoglobiny następuje zazwyczaj po dwóch do trzech miesiącach regularnego przyjmowania preparatu. Mimo osiągnięcia prawidłowego poziomu hemoglobiny, leczenie należy kontynuować jeszcze przez trzy do sześciu miesięcy w celu odbudowania zapasów żelaza w organizmie. Całkowity czas terapii wynosi zazwyczaj od trzech do sześciu miesięcy, a w przypadku przewlekłych krwawień może być dłuższy.
Po zakończeniu leczenia wskazane jest wykonanie kontrolnych badań laboratoryjnych, a następnie monitorowanie poziomu żelaza co sześć miesięcy, aby zapobiec nawrotowi niedoboru.
Siarczan żelaza II wchodzi w liczne interakcje z innymi lekami oraz składnikami pokarmowymi, co może znacząco wpływać na jego wchłanianie i skuteczność terapii.
Preparaty żelaza tworzą kompleksy z wieloma lekami, co prowadzi do zmniejszenia wchłaniania zarówno żelaza, jak i tych leków. Tetracykliny, będące antybiotykami szerokospektrowymi, tworzą z żelazem kompleksy bardzo słabo wchłanialne z przewodu pokarmowego. Podobnie zachowują się fluorochinolony, takie jak cyprofloksacyna, lewofloksacyna czy norfloksacyna. Aby uniknąć tej interakcji, należy zachować co najmniej dwugodzinny odstęp między przyjęciem preparatu żelaza a tych antybiotyków.
Bisfosfoniany stosowane w leczeniu osteoporozy również tworzą kompleksy z żelazem. Lewotyroksynę, hormon tarczycy stosowany w niedoczynności tego gruczęcia, nie należy przyjmować równocześnie z żelazem, gdyż może dojść do zmniejszenia skuteczności hormonu i rozwoju hipotyroksynemii. Penicylamina, lek stosowany w chorobie Wilsona i reumatoidalnym zapaleniu stawów, podobnie tworzy kompleksy z żelazem.
Preparaty zawierające pochodne dopaminy, stosowane w chorobie Parkinsona, takie jak lewodopa, karbidopa czy entakapon, również wymagają zachowania odstępu czasowego przy stosowaniu z żelazem. Kaptopryl, lek przeciwnadciśnieniowy z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny, ma obniżoną biodostępność przy jednoczesnym stosowaniu z żelazem.
Leki zobojętniające sok żołądkowy, zawierające węglany, związki glinu czy magnezu, zmniejszają wchłanianie żelaza poprzez podwyższenie pH w żołądku. Również inhibitory pompy protonowej, powszechnie stosowane w chorobie refluksowej i wrzodowej, mogą zmniejszać wchłanianie żelaza poprzez zmniejszenie kwaśności soku żołądkowego.
Z drugiej strony, witamina C znacząco zwiększa wchłanianie żelaza, dlatego wiele preparatów zawiera kwas askorbinowy w swoim składzie. Chloramfenikol może opóźniać działanie żelaza, wpływając na proces erytropoezy.
Jednoczesne stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych z preparatami żelaza może nasilać działanie drażniące na błonę śluzową przewodu pokarmowego, zwiększając ryzyko krwawień, szczególnie z górnego odcinka przewodu pokarmowego.
Wchłanianie żelaza może być znacząco zmniejszone przez jednoczesne spożycie pewnych produktów spożywczych. Polifenole zawarte w kawie, herbacie i czerwonym winie tworzą z żelazem nierozpuszczalne kompleksy. Herbata może zmniejszyć wchłanianie żelaza nawet o sześćdziesiąt procent, dlatego nie należy popijać nią tabletek ani pić jej w odstępie co najmniej dwóch godzin od przyjęcia preparatu.
Wapń występujący w mleku i produktach mlecznych również hamuje wchłanianie żelaza. Mechanizm tej interakcji jest złożony i obejmuje zarówno tworzenie kompleksów, jak i konkurencję o te same transportery w jelicie. Należy unikać spożywania produktów mlecznych w ciągu dwóch godzin przed i po przyjęciu żelaza.
Kwasy fitynowe obecne w pełnoziarnistych produktach zbożowych, kaszach oraz roślinach strączkowych znacząco zmniejszają wchłanianie żelaza. Również fosforany zawarte w jajkach i szczawiany obecne w szpinaku, szczawiu czy rabarbarze hamują absorpcję tego pierwiastka.
Z drugiej strony, witamina C oraz inne kwasy organiczne zawarte w owocach cytrusowych, pomidorach, papryce czy soku pomarańczowym zwiększają wchłanianie żelaza nawet kilkukrotnie. Dlatego zaleca się przyjmowanie preparatów żelaza z sokiem pomarańczowym lub dodanie do diety produktów bogatych w witaminę C.
Stosowanie preparatów siarczanu żelaza II może wiązać się z wystąpieniem działań niepożądanych, które dotyczą głównie przewodu pokarmowego i występują u znacznego odsetka pacjentów. Znajomość tych objawów oraz sposobów ich łagodzenia jest kluczowa dla utrzymania adherencji do leczenia.
Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego stanowią najczęstszy problem w terapii preparatami żelaza. Zaparcia występują u około trzydziestu procent pacjentów i są spowodowane bezpośrednim wpływem żelaza na perystaltykę jelit. Biegunka, paradoksalnie również częsta, może być wynikiem drażniącego działania żelaza na błonę śluzową jelit. Nudności i wymioty są szczególnie uciążliwe przy przyjmowaniu dużych dawek na czczo. Bóle brzucha, wzdęcia i uczucie pełności w nadbrzuszu również należą do częstych dolegliwości.
Ciemne, niemal czarne zabarwienie stolca jest normalnym objawem towarzyszącym terapii żelazem i wynika z obecności siarczków żelaza w kale. Nie jest to powód do niepokoju, jednak pacjenci powinni być o tym poinformowani, aby uniknąć zbędnego stresu. Z drugiej strony, brak ciemnego zabarwienia stolca może wskazywać na to, że pacjent nie przyjmuje regularnie leku lub że żelazo nie jest uwalniane z preparatu.
Czasowe zabarwienie zębów może wystąpić, szczególnie przy niewłaściwym przyjmowaniu tabletek, gdy są one rozgryzane lub ssane zamiast połykane w całości. Zabarwienie to może ustąpić samoistnie lub po zastosowaniu pasty ścierającej albo profesjonalnym czyszczeniu zębów u dentysty. Podobnie przebarwienie może dotyczyć błony śluzowej jamy ustnej i języka.
Do rzadziej występujących objawów należą reakcje alergiczne, takie jak wysypka skórna, świąd czy pokrzywka. Bardzo rzadko mogą wystąpić ciężkie reakcje anafilaktyczne, szczególnie przy preparatach podawanych pozajelitowo. Zapalenie błony śluzowej żołądka może być nasilone przy długotrwałym stosowaniu wysokich dawek. Melanoza przewodu pokarmowego, czyli ciemne przebarwienie błony śluzowej, może wystąpić po długotrwałym leczeniu, ale zazwyczaj jest odwracalna po odstawieniu leku.
Istnieje kilka skutecznych strategii zmniejszania nasilenia działań niepożądanych. Rozpoczynanie terapii od niskich dawek z ich stopniowym zwiększaniem pozwala organizmowi przyzwyczaić się do preparatu. Rozbijanie dawki dobowej na dwie lub trzy mniejsze dawki może zmniejszyć intensywność objawów. Przyjmowanie preparatu podczas posiłku, choć zmniejsza wchłanianie, może być konieczne u osób z bardzo wrażliwym przewodem pokarmowym. Zwiększenie spożycia płynów oraz błonnika pokarmowego pomaga w przypadku zaparć. W razie uporczywych dolegliwości można rozważyć zmianę preparatu na inny, zawierający żelazo w formie o lepszej tolerancji, na przykład glicynian żelaza.
Znajomość przeciwwskazań oraz sytuacji wymagających szczególnej ostrożności jest niezbędna dla bezpiecznego stosowania siarczanu żelaza II.
Nadwrażliwość na siarczan żelaza lub którykolwiek ze składników preparatu stanowi bezwzględne przeciwwskazanie. Nadmiar żelaza w organizmie, występujący w hemochromatozie (dziedziczne zaburzenie metabolizmu żelaza prowadzące do jego nadmiernego gromadzenia) oraz hemosyderozie (wtórne nagromadzenie żelaza), jest bezwzględnym przeciwwskazaniem, gdyż dodatkowe żelazo pogłębiłoby uszkodzenie narządów. Niedokrwistość na innym tle niż niedobór żelaza, taka jak niedokrwistość syderoblastyczna, talasemia czy niedokrwistość w przebiegu chorób przewlekłych, również stanowi przeciwwskazanie.
Zwężenie przełyku oraz inne zaburzenia pasażu w przewodzie pokarmowym, takie jak zwężenia jelitowe, uchyłki jelit czy achalazja, są przeciwwskazaniami ze względu na ryzyko zatrzymania się tabletki i uszkodzenia błony śluzowej. Wielokrotne przetoczenia krwi również stanowią przeciwwskazanie, gdyż prowadzą do przeciążenia organizmu żelazem.
U pacjentów z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy preparaty żelaza należy stosować z dużą ostrożnością, gdyż mogą one drażnić błonę śluzową i nasilać objawy. Podobnie u osób z chorobami zapalnymi jelit, takimi jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniowskiego-Crohna, żelazo może nasilać stan zapalny.
Pacjenci z zaburzeniami czynności nerek, szczególnie ci wymagający dializoterapii, powinni być szczególnie monitorowani. U osób z ciężką przewlekłą chorobą nerek żelazo podawane doustnie wchłania się w niewielkim stopniu, dlatego często konieczne jest podawanie preparatów dożylnych. Niewydolność wątroby również wymaga ostrożności ze względu na możliwość zaburzeń metabolizmu żelaza.
U dzieci podawanych długotrwale preparatów żelaza może dochodzić do toksycznej kumulacji substancji w organizmie, dlatego konieczne jest regularne monitorowanie parametrów laboratoryjnych. Preparaty w postaci tabletek nie powinny być podawane dzieciom poniżej dwunastego roku życia ze względu na ryzyko zachłyśnięcia oraz możliwość martwicy błony śluzowej oskrzeli w przypadku zachłyśnięcia.
Osoby w podeszłym wieku wymagają szczególnej uwagi ze względu na częstsze występowanie trudności z połykaniem oraz chorób współistniejących. Przed wdrożeniem terapii u tej grupy pacjentów należy dokładnie ocenić indywidualne ryzyko zachłyśnięcia i rozważyć alternatywne postacie preparatu.
Siarczan żelaza II zaliczany jest do kategorii C w klasyfikacji FDA dla stosowania w ciąży. Oznacza to, że badania na zwierzętach wykazały potencjalne działania niepożądane, jednak brak jest odpowiednich badań u kobiet ciężarnych. Niemniej jednak suplementacja żelaza w drugim i trzecim trymestrze ciąży jest często wskazana i zalecana przez towarzystwa naukowe, pod warunkiem wcześniejszego wykonania badań laboratoryjnych potwierdzających niedobór.
Żelazo przenika do mleka matki tylko w niewielkich ilościach i zazwyczaj nie powoduje działań niepożądanych u karmionego dziecka. Suplementacja w okresie laktacji może być kontynuowana, jednak dawki powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb.
Okres ciąży charakteryzuje się dramatycznie zwiększonym zapotrzebowaniem na żelazo, co czyni tę grupę pacjentek szczególnie narażoną na rozwój niedoborów. Zrozumienie specyfiki suplementacji żelaza w ciąży jest kluczowe dla zapewnienia prawidłowego przebiegu ciąży oraz zdrowia matki i dziecka.
W czasie ciąży zapotrzebowanie na żelazo wzrasta nawet trzykrotnie w porównaniu do okresu sprzed ciąży. Zapotrzebowanie to wzrasta stopniowo – od około jednego do dwóch miligramów dziennie w pierwszym trymestrze do pięciu do siedmiu miligramów w drugim trymestrze i nawet piętnastu do dwudziestu pięciu miligramów dziennie w trzecim trymestrze. Całkowite zapotrzebowanie na żelazo w czasie całej ciąży szacuje się na około jeden gram, podczas gdy zapasy w organizmie kobiety wynoszą zazwyczaj około trzystu miligramów.
Ten wzrost wynika z kilku czynników. Organizm matki musi zapewnić żelazo dla rozwijającego się płodu, którego potrzeby systematycznie rosną. Łożysko, pępowina i błony płodowe również wymagają znacznych ilości tego pierwiastka. Objętość krwi krążącej u kobiety ciężarnej zwiększa się o około czterdzieści do pięćdziesięciu procent, co wymaga produkcji większej ilości hemoglobiny. Dodatkowo organizm przygotowuje się na nieuniknioną utratę krwi podczas porodu, gromadząc dodatkowe zapasy.
Regularne monitorowanie poziomu żelaza jest niezbędnym elementem opieki przedporodowej. Morfologia krwi obwodowej powinna być wykonywana na każdej wizycie kontrolnej, zazwyczaj co trzy do czterech tygodni. Według Światowej Organizacji Zdrowia niedokrwistość w ciąży rozpoznaje się, gdy stężenie hemoglobiny spada poniżej jedenastu gramów na decylitr w pierwszym i trzecim trymestrze oraz poniżej dziesięciu i pół grama na decylitr w drugim trymestrze. Niższe wartości w drugim trymestrze wynikają z fizjologicznego rozrzedzenia krwi.
Oprócz morfologii kluczowe jest oznaczenie stężenia ferrytyny, która najlepiej odzwierciedla zapasy żelaza w organizmie. Wartość ferrytyny poniżej sześćdziesięciu mikrogramów na litr u kobiety bez niedokrwistości może być wskazaniem do suplementacji profilaktycznej. Przy stwierdzeniu niedokrwistości konieczne jest oznaczenie pełnego panelu gospodarki żelazowej, aby potwierdzić, że przyczyną jest rzeczywiście niedobór żelaza, a nie inne czynniki.
Niedobór żelaza i niedokrwistość w ciąży niosą poważne konsekwencje zarówno dla matki, jak i dla dziecka. U matki nieleczona niedokrwistość zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu, może prowadzić do depresji poporodowej oraz zwiększa podatność na infekcje. Zaburzenia czynności skurczowej macicy mogą przedłużać czas trwania porodu oraz zwiększać ryzyko krwawienia poporodowego. Wolniejsze gojenie się ran oraz opóźniona inwolucja macicy to kolejne powikłania.
Dla płodu i noworodka konsekwencje są równie poważne. Niedobór żelaza może prowadzić do wewnątrzmacicznego ograniczenia wzrastania płodu, co skutkuje niską masą urodzeniową poniżej dwóch i pół kilograma. Zwiększa się ryzyko porodu przedwczesnego przed trzydziestym siódmym tygodniem ciąży oraz przedwczesnego pęknięcia błon płodowych. Przewlekłe niedotlenienie płodu zaburza rozwój mózgu, w tym proces mielinizacji włókien nerwowych oraz metabolizm neuroprzekaźników. To może prowadzić do trwałych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego i poznawczego dziecka, które utrzymują się nawet w życiu dorosłym. Noworodki urodzone przez matki z niedokrwistością same rodzą się z niedoborem żelaza i anemią, mają obniżoną odporność oraz większą skłonność do infekcji.
Wytyczne dotyczące suplementacji żelaza w ciąży różnią się między organizacjami. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca rutynową suplementację wszystkich kobiet ciężarnych w dawce trzydziestu do sześćdziesięciu miligramów dziennie w celu zmniejszenia ryzyka powikłań. Z kolei Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników rekomenduje bardziej indywidualne podejście – suplementację tylko w przypadku stwierdzonych niedoborów, a nie rutynowo u wszystkich ciężarnych. Takie stanowisko wynika z badań wskazujących na potencjalnie niekorzystny wpływ nadmiaru żelaza na przebieg ciąży, szczególnie w okresie koncepcyjnym i pierwszym trymestrze.
U kobiet bez niedokrwistości, ale ze stężeniem ferrytyny poniżej sześćdziesięciu mikrogramów na litr, można rozważyć profilaktyczną suplementację żelaza w dawce do trzydziestu miligramów dziennie. U kobiet z łagodną lub umiarkowaną niedokrwistością zaleca się stosowanie większych dawek, od stu do dwustu miligramów żelaza dziennie, połączone ze zwiększoną podażą żelaza w diecie.
Żelazo w ciąży najlepiej przyjmować na czczo, jednakże ze względu na częste nudności i wymioty, szczególnie w pierwszym trymestrze, można je przyjmować podczas posiłku. Ważne jest łączenie suplementacji z produktami bogatymi w witaminę C oraz unikanie jednoczesnego spożywania kawy, herbaty i produktów mlecznych.
W Polsce do najpopularniejszych preparatów stosowanych w ciąży należy Sorbifer Durules, zawierający sto miligramów żelaza oraz sześćdziesiąt miligramów witaminy C. Dawkowanie w ciąży to zazwyczaj jedna tabletka dziennie w pierwszym i drugim trymestrze oraz dwie tabletki dziennie w trzecim trymestrze i okresie laktacji. Tardyferon i Tardyferon-Fol to kolejne preparaty o przedłużonym uwalnianiu, dobrze tolerowane przez kobiety ciężarne. Tardyferon-Fol dodatkowo zawiera kwas foliowy, co jest szczególnie korzystne w pierwszym trymestrze ciąży.
Farmakoterapia stanowi podstawę leczenia niedokrwistości z niedoboru żelaza, a wybór odpowiedniego preparatu oraz drogi podania zależy od wielu czynników klinicznych.
Doustne preparaty żelaza stanowią leczenie pierwszego rzutu w większości przypadków niedokrwistości z niedoboru żelaza. Są one skuteczne, bezpieczne, łatwo dostępne oraz znacznie tańsze niż preparaty pozajelitowe. Na polskim rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele preparatów zawierających różne sole żelaza.
Siarczan żelaza II jest najczęściej stosowaną formą żelaza w preparatach doustnych. Zawiera około dwudziestu procent żelaza elementarnego – trzysta dwadzieścia miligramów siarczanu żelaza II odpowiada stu miligramom jonów żelaza. Do najpopularniejszych preparatów należą Sorbifer Durules (sto miligramów żelaza plus sześćdziesiąt miligramów witaminy C), Tardyferon (osiemdziesiąt miligramów żelaza) oraz Tardyferon-Fol (osiemdziesiąt miligramów żelaza plus trzysta pięćdziesiąt mikrogramów kwasu foliowego). Preparaty te mają postać tabletek o przedłużonym uwalnianiu, co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych i poprawia tolerancję.
Fumaran żelaza II zawiera około trzydziestu trzech procent żelaza elementarnego, co czyni go najbogatszym źródłem żelaza wśród powszechnie stosowanych soli. Jest składnikiem preparatu Ascofer.
Glukonian żelaza II zawiera około dwunastu procent żelaza elementarnego, więc jest mniej wydajnym źródłem, jednak według niektórych badań może być lepiej tolerowany przez pacjentów.
Glicynian żelaza II, znany również jako chelat żelaza lub Ferrochel, jest formą organiczną żelaza. Według niektórych badań charakteryzuje się lepszą przyswajalności oraz mniejszym nasileniem działań niepożądanych w porównaniu do soli nieorganicznych, choć inne badania nie potwierdzają wyraźnej przewagi tej formy. Preparaty zawierające glicynian to między innymi Olimp Chela Ferr oraz Szelazo SR.
Kompleks wodorotlenku żelaza III z polimaltozą to forma żelaza trójwartościowego. Preparaty takie jak Ferrum Lek charakteryzują się mniejszym ryzykiem interakcji z pokarmem i lekami, jednak wchłanianie żelaza trójwartościowego może być nawet o połowę mniejsze niż dwuwartościowego, gdyż organizm musi najpierw zredukować je do postaci dwuwartościowej.
Preparaty żelaza do podania pozajelitowego, dożylnego lub domięśniowego, stosuje się w szczególnych sytuacjach klinicznych. Wskazaniami do podania pozajelitowego są nietolerancja preparatów doustnych objawiająca się ciężkimi działaniami niepożądanymi uniemożliwiającymi kontynuację terapii, zaburzenia wchłaniania wynikające z chorób przewodu pokarmowego takich jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, stan po rozległych operacjach jelit czy zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka. Także ciężka niedokrwistość wymagająca szybkiego uzupełnienia niedoborów, szczególnie u pacjentów w podeszłym wieku kwalifikujących się do dużych operacji ortopedycznych, przewlekła choroba nerek, szczególnie u pacjentów dializowanych otrzymujących erytropoetynę, oraz brak odpowiedzi na terapię doustną pomimo prawidłowego stosowania preparatu to wskazania do terapii pozajelitowej.
Preparaty do podania dożylnego zawierają żelazo w postaci kompleksów z węglowodanami, takimi jak sacharoza żelaza III, dekstran żelaza czy karboksymaltozan żelaza. Podanie dożylne wymaga ścisłego nadzoru medycznego ze względu na ryzyko reakcji anafilaktycznych, które choć rzadkie, mogą być ciężkie. Pacjent powinien być obserwowany przez co najmniej trzydzieści minut po każdym wstrzyknięciu, a miejsce podania musi być w pełni wyposażone w sprzęt do resuscytacji.
W niektórych sytuacjach do terapii żelazem dodaje się leki wspomagające erytropoezę. Erytropoetyna, hormon wytwarzany przez nerki, stymuluje produkcję czerwonych krwinek w szpiku kostnym. Rekombinowaną erytropoetynę stosuje się u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek, u których endogenna produkcja tego hormonu jest upośledzona. U tych chorych suplementacja żelaza musi być prowadzona równolegle, gdyż zwiększona erytropoeza znacząco zwiększa zapotrzebowanie na żelazo.
Kwas foliowy oraz witamina B12 są niezbędne do prawidłowej syntezy DNA w komórkach prekursorowych krwinek czerwonych. U pacjentów z niedokrwistością wieloczynnikową, gdzie obok niedoboru żelaza współistnieje niedobór kwasu foliowego lub witaminy B12, konieczna jest jednoczesna suplementacja tych składników. Preparaty takie jak Tardyferon-Fol czy Ferrola zawierają zarówno żelazo, jak i kwas foliowy.
Regularne monitorowanie parametrów laboratoryjnych jest kluczowe dla oceny skuteczności terapii. Pierwszą poprawę można zaobserwować już po siedmiu dniach od rozpoczęcia leczenia w postaci wzrostu liczby retikulocytów, czyli młodych form krwinek czerwonych. Po dwóch do trzech tygodniach zaczyna wzrastać stężenie hemoglobiny, które normalizuje się zazwyczaj po dwóch do trzech miesiącach. Kontrolne badania morfologii oraz parametrów gospodarki żelazowej powinny być wykonywane co cztery do sześciu tygodni.
Brak odpowiedzi na leczenie doustne po trzech miesiącach prawidłowego stosowania preparatu wymaga ponownej oceny diagnostycznej. Przyczyny braku odpowiedzi mogą obejmować niewłaściwe stosowanie leku przez pacjenta, kontynuację przewlekłego krwawienia, współistnienie innych przyczyn niedokrwistości, zaburzenia wchłaniania żelaza lub błędną diagnozę.
Przedawkowanie preparatów żelaza, szczególnie u małych dzieci, stanowi poważne zagrożenie dla życia i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.
Objawy ostrego zatrucia żelazem rozwijają się w kilku fazach. W pierwszej fazie, występującej w ciągu pierwszych sześciu godzin od zażycia, dominują objawy ze strony przewodu pokarmowego. Pacjent skarży się na intensywny ból brzucha, nudności oraz wymioty, często z domieszką krwi. Występuje biegunka, również mogąca być krwawa. Nadmierny ślinotok oraz metaliczny posmak w ustach to kolejne objawy. W ciężkich przypadkach może dojść do krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego oraz martwicy błony śluzowej.
W drugiej fazie, trwającej od sześciu do dwudziestu czterech godzin, może nastąpić pozorne ustąpienie objawów, co daje fałszywe poczucie bezpieczeństwa. Jednak w tym czasie żelazo wchłania się do krwi i zaczyna wywierać działanie toksyczne na narządy wewnętrzne.
Trzecia faza, występująca po dwudziestu czterech godzinach, charakteryzuje się ciężkimi objawami układowymi. Dochodzi do kwasicy metabolicznej, zapaści sercowo-naczyniowej z przyspieszoną, słabo napięta tętnem oraz obniżonym ciśnieniem krwi. Wzrasta przepuszczalność naczyń, co prowadzi do zmniejszenia objętości osocza. Mogą wystąpić drgawki, zaburzenia świadomości aż do śpiączki. Uszkodzenie wątroby objawia się żółtaczką, bólem w prawym nadbrzuszu oraz wzrostem aktywności enzymów wątrobowych. Niewydolność nerek prowadzi do zmniejszenia diurezy oraz ciemnego zabarwienia moczu.
Toksyczna dawka żelaza wynosi około sześćdziesięciu miligramów na kilogram masy ciała. U małego dziecka ważącego dziesięć kilogramów połknięcie zaledwie kilku tabletek może prowadzić do ciężkiego zatrucia.
W przypadku podejrzenia przedawkowania konieczne jest natychmiastowe wezwanie pomocy medycznej oraz transport do szpitala. W szpitalu pierwszym krokiem jest płukanie żołądka pięcioprocentowym roztworem wodorowęglanu sodu, który wiąże żelazo i ogranicza jego wchłanianie. Można również zastosować solne środki przeczyszczające, takie jak siarczan sodu w dawce trzydziestu gramów u dorosłych. Osłonowo podaje się mleko oraz jaja z węglanem bizmutu. Po płukaniu żołądka wprowadza się do niego roztwór deferoksaminy i pozostawia wewnątrz.
Deferoksamina jest swoistą odtrutką wiążącą żelazo. Sto miligramów deferoksaminy wiąże dziewięć i trzy dziesiąte miligrama żelaza, które następnie jest wydalane przez nerki. W ciężkich przypadkach deferoksamina jest podawana dożylnie lub domięśniowo w dawkach dostosowanych do masy ciała i stężenia żelaza we krwi. U dorosłych stosuje się wlewy dożylne w dawce do piętnastu miligramów na kilogram masy ciała na godzinę.
W bardzo ciężkich przypadkach konieczna może być dializa otrzewnowa lub transfuzja wymienna w celu usunięcia nadmiaru żelaza z organizmu. Pacjent wymaga monitorowania parametrów życiowych, równowagi kwasowo-zasadowej, czynności nerek i wątroby oraz stężenia żelaza we krwi.
U dzieci należy unikać wywoływania biegunki za pomocą środków przeczyszczających, gdyż może to być niebezpieczne dla małych dzieci i prowadzić do ciężkich zaburzeń elektrolitowych.
Na polskim rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele preparatów zawierających siarczan żelaza II, różniących się dawkowaniem, dodatkowymi składnikami oraz formą farmaceutyczną.
| Nazwa preparatu | Zawartość żelaza | Dodatkowe składniki | Postać | Refundacja |
|---|---|---|---|---|
| Sorbifer Durules | 100 mg Fe(II) | 60 mg witaminy C | Tabletki o przedłużonym uwalnianiu | Tak (dla ZK) |
| Tardyferon | 80 mg Fe(II) | Mukoproteoza | Tabletki o przedłużonym uwalnianiu | Tak (dla ZK) |
| Tardyferon-Fol | 80 mg Fe(II) | 0,35 mg kwasu foliowego | Tabletki o przedłużonym uwalnianiu | Tak (dla ZK) |
| Hemofer Prolongatum | 105 mg Fe(II) | – | Tabletki o przedłużonym uwalnianiu | Produkcja zakończona |
| Feroplex | 40 mg Fe(III) | Proteina | Roztwór doustny | Tak (dla ZK) |
| Ferrola | 37 mg Fe(II) | 0,8 mg kwasu foliowego | Tabletki dojelitowe | Nie |
Sorbifer Durules jest jednym z najpopularniejszych preparatów w Polsce. Zawiera sto miligramów żelaza dwuwartościowego w postaci siarczanu oraz sześćdziesiąt miligramów kwasu askorbinowego. Specjalna konstrukcja tabletki zapewnia stopniowe i ciągłe uwalnianie żelaza przez około sześć godzin, co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych. Dostępny jest w opakowaniach po trzydzieści lub pięćdziesiąt tabletek, wymaga recepty. Cena za opakowanie pięćdziesięciu tabletek wynosi około czterdziestu pięciu do pięćdziesięciu złotych.
Tardyferon zawiera osiemdziesiąt miligramów żelaza w postaci półtorawodnego siarczanu żelaza II. Charakterystyczną cechą jest obecność mukoproteozy w rdzeniu tabletki, która powoduje stopniowe uwalnianie jonów żelaza i zwiększa tolerancję preparatu. Dostępny jest w opakowaniach po trzydzieści tabletek, cena wynosi około osiemnastu do dwudziestu złotych. Przeznaczony dla pacjentów powyżej dziesiątego roku życia.
Tardyferon-Fol to rozszerzenie preparatu Tardyferon o kwas foliowy w dawce trzysta pięćdziesiąt mikrogramów. Preparat szczególnie przydatny w ciąży oraz u pacjentów z jednoczesnym niedoborem żelaza i kwasu foliowego. Koszt opakowania trzydziestu tabletek to około dwudziestu do dwudziestu pięciu złotych.
Feroplex to preparat w postaci roztworu doustnego, zawierający czterdzieści miligramów żelaza trójwartościowego w postaci proteinianobursztynianu w jednej fiolce piętnastu mililitrów. Mechanizm działania opiera się na zmiennej rozpuszczalności zależnej od pH – w kwaśnym środowisku żołądka substancja się wytrąca, a w zasadowym środowisku dwunastnicy pod wpływem proteazy trzustkowej uwalnia żelazo do wchłaniania. Preparat dedykowany dla dorosłych, przyjmowany przed jedzeniem.
Wszystkie wymienione preparaty poza Ferolą są refundowane dla Zasłużonych Honorowych Dawców Krwi oraz Zasłużonych Dawców Przeszczepu oznaczonych symbolem ZK.
Odpowiednia dieta stanowi istotne uzupełnienie farmakoterapii i może zapobiegać niedoborom żelaza, szczególnie w grupach ryzyka.
Żelazo w produktach spożywczych występuje w dwóch formach o znacząco różnej przyswajalności. Żelazo hemowe, obecne w produktach pochodzenia zwierzęcego, wchłania się w dwadzieścia pięć do trzydziestu procentach. Najlepszymi źródłami są czerwone mięso, zwłaszcza wołowina i cielęcina, podroby takie jak wątróbka, nerki i śledziona, drób oraz ryby i owoce morza, szczególnie małże, ostrygi i krewetki.
Żelazo niehemowe, obecne w produktach roślinnych, wchłania się znacznie gorzej – w zaledwie dwóch do dziesięciu procentach. Bogate źródła to warzywa zielone liściaste, takie jak szpinak, jarmuż i brokuły, rośliny strączkowe obejmujące soczewicę, fasolę, soję i ciecierzycę, produkty pełnoziarniste jak kasza gryczana, płatki owsiane i chleb pełnoziarnisty, orzechy i nasiona, szczególnie pestki dyni i słonecznika, migdały oraz suszone owoce jak morele, rodzynki i śliwki.
Witamina C jest najsilniejszym naturalnym promotorem wchłaniania żelaza. Dodanie do posiłku produktów bogatych w tę witaminę może zwiększyć absorpcję żelaza nawet kilkukrotnie. Najlepsze źródła to owoce cytrusowe, papryka, pomidory, truskawki, czarne porzeczki oraz sok pomarańczowy. Zaleca się spożywanie tych produktów razem z posiłkami zawierającymi żelazo.
Inne kwasy organiczne, takie jak kwas jabłkowy czy cytrynowy, również wspierają wchłanianie. Fermentowane produkty mogą poprawiać biodostępność żelaza poprzez obniżenie pH w przewodzie pokarmowym.
Polifenole obecne w herbacie, kawie, czerwonym winie oraz kakao tworzą z żelazem nierozpuszczalne kompleksy. Herbata może zmniejszyć wchłanianie żelaza nawet o sześćdziesiąt procent, dlatego nie należy pić jej w czasie posiłków bogatych w żelazo ani w ciągu dwóch godzin przed i po takim posiłku.
Wapń zawarty w mleku i produktach mlecznych hamuje absorpcję żelaza poprzez konkurencję o te same transportery w jelicie. Kwasy fitynowe w pełnoziarnistych produktach zbożowych, otrębach oraz roślinach strączkowych wiążą żelazo i zmniejszają jego wchłanianie. Namaczanie, kiełkowanie i fermentacja tych produktów może częściowo zneutralizować działanie kwasu fitynowego.
Szczawiany obecne w szpinaku, szczawiu, rabarbarze i kakao również tworzą trudno rozpuszczalne związki z żelazem. Fosforany w jajkach, napojach gazowanych i przetworzonych produktach spożywczych mają podobne działanie hamujące.
Nie zaleca się samodzielnego stosowania preparatów żelaza bez wcześniejszego wykonania badań laboratoryjnych i konsultacji lekarskiej. Nadmiar żelaza może być równie szkodliwy jak jego niedobór, prowadząc do hemochromatozy i uszkodzenia narządów wewnętrznych. Przed rozpoczęciem suplementacji należy wykonać morfologię krwi oraz oznaczenie stężenia ferrytyny, aby potwierdzić niedobór. Lekarz dobierze odpowiednią dawkę oraz ustali czas trwania leczenia.
Leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza jest procesem długotrwałym i wymaga cierpliwości. Pierwszą poprawę parametrów krwi można zaobserwować już po siedmiu do czternastu dniach od rozpoczęcia terapii, jednak normalizacja stężenia hemoglobiny następuje zazwyczaj dopiero po dwóch do trzech miesiącach regularnego przyjmowania preparatu. Mimo osiągnięcia prawidłowego poziomu hemoglobiny nie należy przerywać leczenia, gdyż konieczne jest odbudowanie zapasów żelaza w organizmie, co wymaga kolejnych trzech do sześciu miesięcy suplementacji. Całkowity czas terapii wynosi zazwyczaj od trzech do sześciu miesięcy, a w przypadku przewlekłych krwawień lub trudnych do leczenia niedoborów może być nawet dłuższy. Po zakończeniu leczenia zaleca się kontrolę parametrów co sześć miesięcy.
Ciemne, niemal czarne zabarwienie stolca jest normalnym i oczekiwanym objawem podczas przyjmowania preparatów żelaza. Wynika ono z obecności siarczków żelaza w kale – żelazo, które nie wchłonęło się z przewodu pokarmowego, łączy się ze związkami siarki w jelicie grubym, tworząc ciemne związki. To zabarwienie nie jest szkodliwe i nie stanowi powodu do niepokoju. Wręcz przeciwnie – brak ciemnego zabarwienia stolca może wskazywać, że pacjent nie przyjmuje regularnie leku lub preparat nie uwalnia prawidłowo substancji czynnej. Należy jednak pamiętać, że ciemny stolec może również wskazywać na krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego, dlatego przy pojawieniu się innych objawów, takich jak ból brzucha, nudności czy osłabienie, należy skonsultować się z lekarzem.
Nie zaleca się picia kawy ani herbaty w czasie przyjmowania preparatów żelaza ani w ciągu dwóch godzin przed i po zażyciu leku. Polifenole zawarte w tych napojach tworzą z żelazem nierozpuszczalne kompleksy, które nie mogą być wchłonięte z przewodu pokarmowego. Herbata może zmniejszyć wchłanianie żelaza nawet o sześćdziesiąt procent, co znacząco obniża skuteczność terapii. Podobnie działa kawa, choć jej wpływ jest nieco mniejszy. Jeśli nie możesz zrezygnować z tych napojów, pij je z zachowaniem co najmniej dwugodzinnego odstępu od przyjęcia żelaza. Najlepszym napojem do popijania tabletek jest woda lub sok pomarańczowy, który dzięki zawartości witaminy C zwiększa wchłanianie żelaza.
Zaparcia są jednym z najczęstszych działań niepożądanych podczas przyjmowania preparatów żelaza i dotyczą około trzydziestu procent pacjentów. Żelazo wpływa bezpośrednio na perystaltykę jelit, spowalniając ruchy robaczkowe i prowadząc do trudności w wypróżnianiu. Istnieje kilka skutecznych sposobów łagodzenia tego problemu. Zwiększenie spożycia płynów do co najmniej dwóch litrów dziennie pomaga zmiękczyć stolec. Wzbogacenie diety o błonnik pokarmowy zawarty w warzywach, owocach i produktach pełnoziarnistych wspomaga perystaltykę, choć należy pamiętać o zachowaniu odstępu czasowego między spożyciem błonnika a przyjęciem żelaza. Regularna aktywność fizyczna również stymuluje pracę jelit. Jeśli te metody są nieskuteczne, można rozważyć zmianę preparatu na taki, który zawiera żelazo w formie o lepszej tolerancji, na przykład glicynian żelaza, lub rozbicie dawki dobowej na mniejsze porcje przyjmowane kilka razy dziennie.
Nie wszystkie kobiety ciężarne wymagają suplementacji żelaza. Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników suplementacja powinna być wdrażana indywidualnie, na podstawie wyników badań laboratoryjnych, a nie rutynowo u wszystkich ciężarnych. Przed podjęciem decyzji o suplementacji należy wykonać morfologię krwi oraz oznaczyć stężenie ferrytyny. Jeśli parametry są prawidłowe, a kobieta stosuje zbilansowaną dietę bogatą w żelazo, suplementacja może nie być konieczna. Natomiast u kobiet ze stwierdzoną niedokrwistością lub obniżonym poziomem ferrytyny poniżej sześćdziesięciu mikrogramów na litr suplementacja jest wskazana. Należy pamiętać, że zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą mieć niekorzystny wpływ na przebieg ciąży, dlatego tak ważne jest monitorowanie parametrów laboratoryjnych i stosowanie się do zaleceń lekarza prowadzącego ciążę.
Przyjmowanie żelaza z niektórymi witaminami i minerałami jest korzystne, podczas gdy z innymi może prowadzić do interakcji. Witamina C znacząco zwiększa wchłanianie żelaza, dlatego wiele preparatów zawiera oba składniki w jednej tabletce. Również witaminy z grupy B, takie jak kwas foliowy i witamina B12, mogą być bezpiecznie łączone z żelazem – preparaty takie jak Tardyferon-Fol zawierają zarówno żelazo, jak i kwas foliowy. Natomiast wapń zmniejsza wchłanianie żelaza, dlatego nie należy przyjmować jednocześnie preparatów wapnia i żelaza – zalecany odstęp to co najmniej dwie godziny. Również cynk konkuruje z żelazem o wchłanianie, więc te minerały również powinny być przyjmowane osobno. Preparaty wielowitaminowe zawierające zarówno żelazo, jak i wapń czy cynk mogą być mniej skuteczne niż preparaty zawierające tylko żelazo.
Jeśli zapomniałeś przyjąć dawkę żelaza, przyjmij ją jak najszybciej, gdy tylko sobie o tym przypomnisz, chyba że zbliża się czas przyjęcia kolejnej dawki. W takim przypadku pomiń pominiętą dawkę i przyjmij następną o zaplanowanej porze. Nigdy nie przyjmuj podwójnej dawki w celu uzupełnienia pominiętej, gdyż może to zwiększyć ryzyko działań niepożądanych oraz przedawkowania. Regularne przyjmowanie preparatu jest kluczowe dla skuteczności terapii, dlatego warto wypracować nawyk przyjmowania leku o tej samej porze każdego dnia. Można ustawić przypomnienie w telefonie lub powiązać przyjmowanie leku z codzienną czynnością, na przykład myciem zębów.
Tak, osoby stosujące dietę wegetariańską i wegańską są bardziej narażone na rozwój niedoboru żelaza. Wynika to z kilku przyczyn. Po pierwsze, nie spożywają one żelaza hemowego pochodzącego z mięsa, które charakteryzuje się najwyższą przyswajalnością na poziomie dwudziestu pięciu do trzydziestu procent. Dostępne dla nich jest jedynie żelazo niehemowe z produktów roślinnych, które wchłania się w zaledwie dwóch do dziesięciu procentach. Po drugie, dieta roślinna jest zazwyczaj bogata w substancje hamujące wchłanianie żelaza, takie jak kwasy fitynowe w pełnoziarnistych zbożach i roślinach strączkowych oraz szczawiany w niektórych warzywach. Osoby na diecie roślinnej powinny regularnie kontrolować parametry gospodarki żelazowej oraz zwracać szczególną uwagę na optymalizację wchłaniania żelaza poprzez łączenie produktów bogatych w żelazo z witaminą C, namaczanie i kiełkowanie roślin strączkowych oraz unikanie picia herbaty i kawy podczas posiłków. W przypadku stwierdzenia niedoboru konieczna jest suplementacja.
Tak, osoby intensywnie trenujące, szczególnie kobiety uprawiające sport wyczynowo, mają zwiększone zapotrzebowanie na żelazo i są bardziej narażone na jego niedobór. Wynika to z kilku mechanizmów. Podczas intensywnego wysiłku fizycznego dochodzi do mechanicznego niszczenia czerwonych krwinek, zjawiska zwanego hemolizą wysiłkową lub zadeptywaniem erytrocytów, szczególnie w sportach biegowych. Zwiększa się również utrata żelaza z potem, moczem i przewodem pokarmowym. Ponadto wzrasta zapotrzebowanie na tlen, a więc i na hemoglobinę. Sportowcy powinni zwracać szczególną uwagę na dietę bogatą w żelazo oraz regularnie kontrolować parametry morfologii krwi. Niedobór żelaza u sportowców prowadzi do znacznego pogorszenia wydolności fizycznej, szybszego zmęczenia oraz gorszych wyników sportowych. Suplementacja powinna być wdrażana pod kontrolą lekarza sportowego po potwierdzeniu niedoboru w badaniach laboratoryjnych.
Tak, przyjmowanie preparatów żelaza może wpływać na wyniki niektórych badań laboratoryjnych. Doustne preparaty żelaza mogą powodować fałszywie dodatni wynik badań na obecność krwi utajonej w kale, co jest istotne w diagnostyce chorób przewodu pokarmowego. Jeśli lekarz zleca badanie kału na krew utajoną, należy poinformować go o przyjmowaniu żelaza, gdyż może być konieczne tymczasowe odstawienie preparatu. Żelazo może również wpływać na niektóre badania układu pokarmowego, takie jak kolonoskopia – ciemne zabarwienie błony śluzowej może utrudniać interpretację obrazu endoskopowego. Przed planowanymi badaniami diagnostycznymi warto skonsultować się z lekarzem, czy należy przerwać przyjmowanie żelaza i na jak długo.
Jeśli podczas przyjmowania preparatów żelaza wystąpią ciężkie działania niepożądane, takie jak intensywny ból brzucha, wymioty z domieszką krwi, krwawa biegunka, trudności z oddychaniem, obrzęk twarzy lub gardła, czy reakcje alergiczne w postaci ciężkiej wysypki, należy natychmiast przerwać przyjmowanie leku i skontaktować się z lekarzem lub udać się do najbliższego szpitala. Te objawy mogą wskazywać na przedawkowanie lub ciężką reakcję alergiczną wymagającą pilnej interwencji medycznej. W przypadku łagodniejszych, ale uciążliwych działań niepożądanych, takich jak uporczywe zaparcia, nudności czy bóle żołądka, należy skonsultować się z lekarzem, który może zmienić preparat na lepiej tolerowany, dostosować dawkowanie lub zalecić leki łagodzące objawy.
Teoretycznie żelazo można przyjmować o każdej porze dnia, jednak niektórzy pacjenci zauważają, że przyjmowanie preparatu wieczorem może być korzystne z kilku powodów. Po pierwsze, jeśli występują nudności jako działanie niepożądane, śpisz przez czas, gdy są one najbardziej nasilone. Po drugie, w nocy żołądek jest pusty, co może poprawiać wchłanianie. Jednak u niektórych osób żelazo może powodować dyskomfort żołądkowy zakłócający sen. Najważniejsze jest znalezienie pory dnia, która jest najlepsza indywidualnie dla danego pacjenta i przy której będzie mógł regularnie przyjmować lek. Kluczem do sukcesu terapii jest regularność, niezależnie od tego, czy preparat jest przyjmowany rano, w południe czy wieczorem.
Nie, większość preparatów żelaza w postaci tabletek przeznaczonych dla dorosłych nie powinna być podawana dzieciom, szczególnie poniżej dwunastego roku życia. Wynika to z kilku przyczyn. Po pierwsze, tabletki stanowią ryzyko zadławienia u małych dzieci. Po drugie, dawki żelaza dla dzieci są znacznie niższe i powinny być starannie dobierane w zależności od wieku i masy ciała. Po trzecie, zachłyśnięcie tabletką żelaza u dziecka może prowadzić do martwicy błony śluzowej oskrzeli, co jest bardzo poważnym powikłaniem. Dla dzieci dostępne są specjalne preparaty w postaci kropli lub syropów, takie jak Tardysol czy Tardysol Baby, które umożliwiają precyzyjne dawkowanie dostosowane do potrzeb najmłodszych pacjentów. Dawkowanie u dzieci zawsze powinno być ustalane przez lekarza pediatrę.
Po prawidłowo przeprowadzonym leczeniu i odbudowaniu zarówno poziomu hemoglobiny, jak i zapasów żelaza w organizmie, efekty terapii mogą utrzymywać się długo, pod warunkiem że przyczyna niedoboru została wyeliminowana. Jeśli niedobór wynikał z przejściowej sytuacji, takiej jak ciąża, intensywny wzrost w okresie dojrzewania czy okres rekonwalescencji po operacji, a dieta jest prawidłowo zbilansowana, efekty mogą utrzymywać się przez wiele lat. Natomiast jeśli przyczyna niedoboru jest przewlekła, na przykład obfite miesiączki, zaburzenia wchłaniania czy przewlekłe krwawienia, istnieje wysokie ryzyko nawrotu niedoboru. W takich przypadkach może być konieczna okresowa suplementacja lub długotrwałe przyjmowanie niższych dawek profilaktycznych. Dlatego zaleca się regularne kontrole parametrów gospodarki żelazowej co sześć miesięcy po zakończeniu leczenia, aby wcześnie wychwycić ewentualny nawrót niedoboru.
