Prawoślaz lekarski – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Prawoślaz lekarski – roślina lecznicza znana głównie ze swoich właściwości przeciwkaszlowych. Surowcem wykorzystywanym w lecznictwie jest korzeń i liść prawoślazu. Za działanie lecznicze odpowiadają substancje zawarte w surowcach, takie jak śluz, flawonoidy, kumaryny, polisacharydy i fenolokwasy. Prawoślaz lekarski działa powlekająco na błonę śluzową gardła przez co zmniejsza podrażnienie i częstość odruchu kaszlowego. Ponadto stosowany zewnętrznie łagodzi stany zapalne skóry, świąd i przyspiesza regenerację naskórka np. po oparzeniach. Wskazaniem do stosowania prawoślazu jest głównie łagodzenie kaszlu w przebiegu infekcji górnych dróg oddechowych.
Prawoślaz lekarski dostępny jest w postaci ziół do zaparzania i syropu. Występuje również jako jeden ze składników pastylek do ssania i syropów stosowanych w celu łagodzenia podrażnienia i dolegliwościach takich jak chrypka czy suchość w jamie ustnej.
Możliwe działanie niepożądane: Nie zgłaszano działań niepożądanych po zastosowaniu prawoślazu zgodnie z zaleceniami poza reakcjami nadwrażliwości.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Prawoślaz lekarski – właściwości lecznicze, zastosowanie i bezpieczeństwo
Prawoślaz lekarski (Althaea officinalis L.) to jedna z najcenniejszych roślin leczniczych wykorzystywanych w medycynie naturalnej od ponad 2000 lat. Znany już starożytnym Grekom i Egipcjanom, dziś stanowi podstawę wielu preparatów przeciwkaszlowych i łagodzących podrażnienia układu pokarmowego. Jego łacińska nazwa „Althaea” pochodzi od greckiego słowa „althos”, oznaczającego „lekarstwo” lub „leczyć”, co doskonale oddaje terapeutyczne znaczenie tej rośliny. Prawoślaz zawdzięcza swoje wyjątkowe właściwości lecznicze wysokiej zawartości polisacharydów śluzowych, które tworzą ochronną warstwę na błonach śluzowych, łagodząc podrażnienia i wspierając procesy gojenia. Współczesna medycyna potwierdza skuteczność prawoślazu w leczeniu stanów zapalnych górnych dróg oddechowych, problemów żołądkowo-jelitowych oraz schorzeń skórnych.
Charakterystyka botaniczna i pochodzenie
Prawoślaz lekarski należy do rodziny ślazowatych (Malvaceae) i stanowi wieloletnią roślinę zielną osiągającą wysokość od 1 do 1,5 metra. Jego naturalne środowisko to obszar śródziemnomorski, skąd rozprzestrzenił się na tereny Europy środkowej i wschodniej. W Polsce prawoślaz występuje głównie na południu kraju, szczególnie w Wielkopolsce, gdzie rośnie dziko na łąkach, murawach i solniskach. Jest również uprawiany w celach farmaceutycznych i ozdobnych.
Charakterystyczną cechą prawoślazu jest pokrycie całej rośliny miękkimi, szarymi włoskami, które nadają jej srebrzysty odcień. Łodyga jest prosta, mocna i filcowato owłosiona. Liście mają kształt sercowaty lub jajowaty z 3-5 płytkimi klapami i brzegami karbowanymi lub ząbkowanymi. Są osadzone na długich ogonkach i pokryte gęstym owłosieniem z obu stron blaszki.
Kwiaty prawoślazu są szczególnie efektowne – mają średnicę 2-3 cm i barwę różowo-białą lub różową. Składają się z 5 płatków otaczających charakterystyczną purpurową rurkę powstałą ze zrośniętych pręcików. Kwitnienie przypada na okres od lipca do września. Owocem jest rozłupnia zawierająca płaskie, nerkowate nasiona o barwie brunatnej.
Skład chemiczny i substancje czynne
Terapeutyczna wartość prawoślazu wynika z jego bogatego składu chemicznego, w którym dominują substancje śluzowe. Korzeń prawoślazu zawiera najwięcej tych cennych związków – nawet do 35% suchej masy, podczas gdy liście zawierają około 10% śluzu roślinnego.
Główne składniki aktywne:
| Składnik |
Lokalizacja |
Zawartość |
Działanie |
| Polisacharydy śluzowe |
Korzeń, liście |
10-35% |
Osłaniające, przeciwzapalne |
| Pektyny |
Korzeń |
Ponad 10% |
Ochronne, regulujące trawienie |
| Skrobia |
Korzeń |
Ok. 10% |
Energetyczne |
| Sacharoza |
Korzeń |
Ok. 10% |
Słodzące |
Śluzy prawoślazu to złożona mieszanina polisacharydów, w tym:
- Arabinogalaktany – wykazują działanie immunomodulujące
- Glukany – wspierają funkcje ochronne błon śluzowych
- Galakturonoramnnany – mają właściwości przeciwzapalne
- Kwasy galakturonowy i glukuronowy – działają detoksykująco
Oprócz substancji śluzowych prawoślaz zawiera również:
- Flawonoidy (kwercetyna, luteolina, kemferol) – silne antyoksydanty
- Kumaryny – działanie przeciwzapalne i antyseptyczne
- Asparagina i betaina – aminokwasy wspierające metabolizm
- Sole mineralne – cynk, selen, wapń, fosfor, żelazo
- Witaminy – A, C, E oraz z grupy B
- Lecytyna – wspiera funkcje błon komórkowych
Mechanizm działania
Działanie terapeutyczne prawoślazu opiera się głównie na właściwościach fizycznych i biochemicznych zawartych w nim polisacharydów śluzowych. Po kontakcie z wodą śluzy tworzą lepkie kompleksy koloidalne, które pokrywają błony śluzowe cienką, ochronną warstwą.
Mechanizm ten działa na kilku poziomach:
Działanie mechaniczne: Śluz tworzy barierę fizyczną chroniącą przed drażniącymi czynnikami zewnętrznymi, takimi jak bakterie, wirusy, toksyny czy kwasy żołądkowe.
Działanie biochemiczne: Polisacharydy stymulują regenerację nabłonka, przyspieszając gojenie uszkodzonych tkanek. Badania in vitro potwierdziły, że ekstrakty z prawoślazu zwiększają żywotność i proliferację komórek nabłonkowych.
Działanie przeciwzapalne: Substancje aktywne hamują uwalnianie mediatorów zapalnych, redukując obrzęk i zaczerwienienie błon śluzowych.
Działanie antyseptyczne: Niektóre składniki, szczególnie kwasy fenolowe, wykazują właściwości bakteriostatyczne przeciwko bakteriom Gram-dodatnim.
Badania naukowe potwierdziły również, że prawoślaz może wykazywać działanie rozkurczające na mięśnie gładkie oskrzeli, co wspiera jego tradycyjne zastosowanie w chorobach układu oddechowego.
Zastosowanie medyczne
Choroby układu oddechowego
Prawoślaz lekarski jest najczęściej stosowany w leczeniu schorzeń górnych dróg oddechowych, gdzie jego działanie osłaniające i przeciwzapalne przynosi znaczną ulgę:
- Suchy kaszel – polisacharydy śluzowe pokrywają drażnione błony śluzowe, redukując odruch kaszlu
- Mokry kaszel – ułatwia upłynnienie i odkrztuszanie zalegającej wydzieliny
- Zapalenie gardła i krtani – łagodzi ból, obrzęk i podrażnienie
- Angina – wspomaga leczenie przez działanie antyseptyczne i przeciwzapalne
- Chrypka – regeneruje uszkodzone struny głosowe
- Nieżyt oskrzeli – zmniejsza stan zapalny i ułatwia oczyszczanie dróg oddechowych
Badania kliniczne wykazały, że efekt przeciwkaszlowy prawoślazu jest porównywalny z działaniem kodeiny, ale bez jej działań niepożądanych.
Choroby przewodu pokarmowego
Dzięki swoim właściwościom osłaniającym prawoślaz znajduje szerokie zastosowanie w gastroenterologii:
- Refluks żołądkowo-przełykowy – tworzy barierę ochronną przed kwasami żołądkowymi
- Nadkwaśność i zgaga – neutralizuje działanie kwasów trawiennych
- Choroba wrzodowa żołądka – wspomaga gojenie i chroni przed dalszymi uszkodzeniami
- Stany zapalne przewodu pokarmowego – redukuje objawy zapalenia błony śluzowej
- Zaparcia – pobudza perystaltykę jelit i reguluje wypróżnianie
- Biegunki – stabilizuje funkcje jelit dzięki działaniu ściaągającemu pektyn
Choroby układu moczowego
Prawoślaz wykazuje również korzystne działanie na układ moczowy:
- Zapalenie pęcherza – łagodzi ból i dyskomfort podczas oddawania moczu
- Infekcje dróg moczowych – działa antyseptycznie i moczopędnie
- Kamica nerkowa – może zapobiegać krystalizacji składników mineralnych w moczu
Zastosowania dermatologiczne
Zewnętrzne stosowanie prawoślazu przynosi korzyści w wielu schorzeniach skórnych:
- Oparzenia i otarcia – przyspiesza gojenie i łagodzi ból
- Wypryski i egzemy – redukuje stan zapalny i swędzenie
- Zapalenie spojówek – stosowany w formie okładów łagodzi podrażnienie
- Trudno gojące się rany – stymuluje procesy regeneracyjne
- Owrzodzenia – wspomaga gojenie i zapobiega infekcjom
Leczenie farmakologiczne z użyciem prawoślazu
W polskiej praktyce farmaceutycznej dostępne są liczne preparaty zawierające prawoślaz lekarski jako substancję czynną. Większość z nich to produkty lecznicze o kategorii OTC (bez recepty), co świadczy o ich bezpieczeństwie stosowania.
Syropy prawoślazowe
Najpopularniejszą formą preparatów z prawoślazem są syropy, które zawierają wodny macerat z korzenia prawoślazu:
- Syrop prawoślazowy Hasco – zawiera 35,9 g maceratu na 100 g syropu
- Syrop prawoślazowy Aflofarm – o podobnym składzie i stężeniu
- Syrop prawoślazowy Amara – zawiera 32,9 g maceratu na 100 g syropu
- Syrop prawoślazowy Ziołowa Tradycja – produkt Hasco-Lek
Wszystkie syropy zawierają również substancje pomocnicze:
- Kwas benzoesowy (0,1-0,13 g/100g) – konserwant
- Sacharoza (64-83 g/100g) – substancja słodząca
- Etanol (do 1,1% m/v) – rozpuszczalnik w procesie maceracji
Preparaty złożone
Na rynku dostępne są również preparaty zawierające prawoślaz w połączeniu z innymi substancjami czynnymi:
- Imupret – zawiera 7 roślin leczniczych, w tym prawoślaz
- Bronchisan fix – mieszanka ziołowa z prawoślazem, lipą i babką lancetowatą
- Gastrosan fix – połączenie prawoślazu z rumiankiem i miętą
Inne formy preparatów
- Tabletki i pastylki do ssania – dla dorosłych i dzieci
- Zioła do zaparzania – suszone korzenie i liście
- Maceraty i wyciągi – do stosowania wewnętrznego i zewnętrznego
- Preparaty kosmetyczne – kremy, balsamy, żele
Dawkowanie i sposób stosowania
Syropy prawoślazowe
Dawkowanie syropów zależy od wieku pacjenta i konkretnego preparatu:
Dorośli i młodzież powyżej 12 roku życia:
- 10-15 ml syropu 3-4 razy dziennie
Dzieci w wieku 6-12 lat:
- 5 ml syropu 3-5 razy dziennie
Dzieci w wieku 3-6 lat:
- 2,5-5 ml syropu 3-4 razy dziennie
Napary i odwary
Napar z prawoślazu:
- 2-3 gramy suszonego surowca zalać szklanką gorącej wody
- Odstawić na 10 minut, przecedzić
- Pić 2-3 razy dziennie
Macerat (wyciąg na zimno):
- 1 łyżkę sproszkowanego korzenia zalać szklanką letniej wody
- Pozostawić na 6-8 godzin do napęcznienia
- Przecedzić, można lekko podgrzać przed spożyciem
- Stosować 2-3 razy dziennie
Odwar:
- 1-1,5 łyżki surowca zalać 1,5 szklanki wody
- Macerować przez godzinę, następnie gotować 3-5 minut
- Przecedzić po ostudzeniu
Zastosowanie zewnętrzne
Okłady:
- Napar lub odwar stosować w temperaturze pokojowej
- Nakładać na czyste gaziki, przykrywać na 15-20 minut
- Stosować 2-3 razy dziennie
Płukanki:
- Napar stosować do płukania jamy ustnej i gardła
- 3-4 razy dziennie po posiłkach
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Pomimo że prawoślaz uznawany jest za jedną z najbezpieczniejszych roślin leczniczych, istnieją pewne ograniczenia w jego stosowaniu:
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na prawoślaz lub inne rośliny z rodziny ślazowatych
- Astma oskrzelowa (dotyczy preparatów zawierających kwas benzoesowy)
- Dzieci poniżej 3 roku życia (dotyczy większości syropów)
Względne przeciwwskazania:
- Ciąża i karmienie piersią – brak wystarczających badań bezpieczeństwa
- Cukrzyca – syropy zawierają znaczne ilości sacharozy
- Choroby wątroby – ze względu na zawartość etanolu w syropach
- Nietolerancja fruktozy – przeciwwskazanie do syropów zawierających sacharozę
Specjalne środki ostrożności:
Długotrwałe stosowanie: Nie zaleca się stosowania preparatów z prawoślazem dłużej niż 7-10 dni bez konsultacji lekarskiej, gdyż może to prowadzić do:
- Upośledzenia wchłaniania witamin i minerałów
- Efektu przeczyszczającego przy zbyt wysokich dawkach
- Potencjalnych problemów z wchłanianiem innych leków
Interakcje z lekami: Prawoślaz może opóźniać wchłanianie niektórych leków doustnych. Zaleca się zachowanie odstępu 30-60 minut między przyjęciem prawoślazu a innymi lekami.
Działania niepożądane
Prawoślaz charakteryzuje się bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa. Działania niepożądane występują rzadko i zazwyczaj są łagodne:
Możliwe działania niepożądane:
- Reakcje alergiczne – bardzo rzadkie, mogą obejmować wysypkę lub świąd
- Zaburzenia żołądkowo-jelitowe – przy przedawkowaniu możliwy efekt przeczyszczający
- Hipoglikemia – prawoślaz może wpływać na poziom glukozy we krwi
- Zaburzenia wchłaniania – przy długotrwałym stosowaniu
Objawy przedawkowania:
- Biegunka lub luźne stolce
- Nudności
- Dyskomfort brzuszny
- Wzdęcia
W przypadku wystąpienia któregokolwiek z powyższych objawów należy przerwać stosowanie preparatu i skonsultować się z lekarzem.
Specjalne populacje pacjentów
Kobiety w ciąży i karmiące piersią
Stosowanie prawoślazu w czasie ciąży i laktacji wymaga szczególnej ostrożności. Chociaż nie odnotowano działań teratogennych, brak jest wystarczających badań klinicznych potwierdzających bezpieczeństwo w tych okresach. Przed zastosowaniem konieczna jest konsultacja z lekarzem prowadzącym.
Dzieci
Preparaty z prawoślazem mogą być stosowane u dzieci, ale z ograniczeniami wiekowymi:
- Dzieci powyżej 3 lat – mogą otrzymywać syropy w dostosowanych dawkach
- Dzieci poniżej 3 lat – stosowanie tylko po konsultacji z pediatrą
- Niemowlęta – przeciwwskazane ze względu na niedojrzały układ pokarmowy
Osoby starsze
U osób starszych prawoślaz można stosować bez szczególnych ograniczeń, jednak należy uwzględnić:
- Możliwe interakcje z wieloma przyjmowanymi lekami
- Zwiększone ryzyko zaburzeń wchłaniania składników odżywczych
- Konieczność monitorowania poziomu glukozy u diabetyków
Pacjenci z chorobami współistniejącymi
Cukrzyca: Syropy prawoślazowe zawierają znaczne ilości cukru (64-83 g sacharozy na 100 g syropu), co należy uwzględnić w diecie diabetycznej.
Choroby wątroby: Ze względu na zawartość etanolu (do 1,1%) w syropach, u pacjentów z ciężkimi chorobami wątroby preferowane są inne formy preparatów.
Astma oskrzelowa: Przeciwwskazane preparaty zawierające kwas benzoesowy jako konserwant.
Czy prawoślaz jest bezpieczny dla dzieci?
Tak, prawoślaz może być bezpiecznie stosowany u dzieci powyżej 3 roku życia w odpowiednich dawkach. Syropy prawoślazowe są często przepisywane przez pediatrów jako naturalna alternatywa dla syntetycznych leków przeciwkaszlowych. Ze względu na przyjemny smak i łagodne działanie są dobrze tolerowane przez najmłodszych pacjentów.
Jak długo można stosować preparaty z prawoślazem?
Preparaty z prawoślazem zaleca się stosować przez 7-10 dni. W przypadku braku poprawy lub pogorszenia objawów należy skonsultować się z lekarzem. Długotrwałe stosowanie może prowadzić do zaburzeń wchłaniania składników odżywczych i innych leków.
Czy prawoślaz pomaga przy mokrym kaszlu?
Tak, prawoślaz jest skuteczny zarówno przy suchym, jak i mokrym kaszlu. W przypadku kaszlu suchego działa uspokajająco, redukując odruch kaszlu. Przy kaszlu mokrym ułatwia upłynnienie wydzieliny i jej odkrztuszanie, przyspieszając oczyszczanie dróg oddechowych.
Czy można łączyć prawoślaz z innymi lekami?
Prawoślaz może opóźniać wchłanianie niektórych leków doustnych. Zaleca się zachowanie odstępu 30-60 minut między przyjęciem prawoślazu a innymi lekami. W przypadku przyjmowania leków na stałe konieczna jest konsultacja z lekarzem lub farmaceutą.
Czy prawoślaz może powodować uczulenie?
Reakcje alergiczne na prawoślaz są bardzo rzadkie. Mogą wystąpić u osób uczulonych na inne rośliny z rodziny ślazowatych. Objawy mogą obejmować wysypkę skórną, świąd lub w rzadkich przypadkach objawy ze strony układu oddechowego.
Czy diabetycy mogą stosować syrop prawoślazowy?
Diabetycy powinni zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu syropów prawoślazowych ze względu na wysoką zawartość cukru (do 83 g sacharozy na 100 g syropu). Jedna łyżka stołowa syropu może zawierać około 12-15 g cukru. Lepszą opcją może być stosowanie naparów lub odwarów z suszonych korzeni.
Czy prawoślaz może zastąpić antybiotyki przy infekcjach?
Nie, prawoślaz nie może zastąpić antybiotyków w leczeniu infekcji bakteryjnych. Może być stosowany jako uzupełnienie terapii, łagodząc objawy takie jak kaszel czy podrażnienie gardła, ale przy poważnych infekcjach konieczna jest konsultacja lekarska i ewentualne zastosowanie antybiotykoterapii.
Jak przygotować domowy syrop z prawoślazu?
Domowy syrop można przygotować macerując 5 g rozdrobnionego korzenia w 200 ml wody z dodatkiem 5 ml etanolu przez 3 godziny. Następnie przecedzić i dodać miód lub cukier do smaku. Taki preparat należy przechowywać w lodówce i zużyć w ciągu 3-5 dni.
Czy prawoślaz pomaga przy refluksie żołądkowym?
Tak, prawoślaz może przynieść ulgę w objawach refluksu żołądkowo-przełykowego. Zawarte w nim śluzy tworzą ochronną warstwę na błonie śluzowej przełyku, chroniąc ją przed drażniącym działaniem kwasów żołądkowych. Najlepiej stosować go w formie naparów lub maceratów przed posiłkami.
Czy można stosować prawoślaz zewnętrznie na skórę?
Tak, prawoślaz ma długą tradycję stosowania zewnętrznego w dermatologii. Napary i odwary mogą być używane do przemywania skóry przy wypryskach, oparzeniach słonecznych czy innych podrażnieniach. Działa przeciwzapalnie, łagodząco i przyspiesza gojenie. Można go również stosować w formie okładów na trudno gojące się rany.
Bibliografia
- Bonaterra GA, Schmitt J, Schneider K, Schwarzbach H, Aziz-Kalbhenn H, Kelber O, Müller J, Kinscherf R. Phytohustil® and root extract of Althaea officinalis L. exert anti-inflammatory and anti-oxidative properties and improve the migratory capacity of endothelial cells in vitro. Front Pharmacol. 2022;13:948248. DOI: 10.3389/fphar.2022.948248 PMID: 36569306
- Hage-Sleiman R, Mroueh M, Daher CF. Pharmacological evaluation of aqueous extract of Althaea officinalis flower grown in Lebanon. Pharm Biol. 2011;49(3):327-333. DOI: 10.3109/13880209.2010.516754 PMID: 21281251
