Cholitol to tradycyjny lek roślinny w postaci płynu doustnego, który jest dostępny bez recepty. Składnikami czynnymi są nalewka z kłączy kurkumy, sok z korzenia mniszka, nalewka kozłkowa, nalewka miętowa, nalewka z karczocha i nalewka z liści pokrzyku. Wskazaniem do stosowania leku są zaburzenia trawiennych. Preparat zaleca się stosować doraźnie w niestrawności.
Hemorol to lek dostępny bez recepty, który jest stosowany w formie czopków doodbytniczych. Jest on tradycyjnie używany do łagodzenia dolegliwości bólowych oraz przewlekłych stanów zapalnych błony śluzowej odbytu, które towarzyszą hemoroidom. Składniki aktywne zawarte w Hemorolu wykazują działanie przeciwobrzękowe, przeciwzapalne, bakteriobójcze, przeciwkrwotoczne oraz spazmolityczne. Zaleca się stosowanie u dorosłych doodbytniczo 1 czopka na noc, a w cięższych przypadkach 2 do 3 czopków w ciągu dnia.
Kapsiplast to plaster leczniczy na skórę, który jest stosowany w leczeniu miejscowym nerwo- i mięśniobóli różnego pochodzenia, na przykład w okolicy lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa. Kapsaicyna zawarta w plastrze wywołuje miejscowe podrażnienie skóry, z widocznym zaczerwienieniem skóry i uczuciem ciepła. Lek jest dostępny bez recepty.
Spasticol to lek złożony o działaniu rozkurczowym. Stosuje się go w stanach skurczowych w obrębie jamy brzusznej, w kolce nerkowej i żółciowej. Jest dostępny na receptę. Składnikami czynnymi czopków Spasticol są wyciąg z liścia pokrzyku oraz chlorowodorek papaweryny.
Pokrzyk wilcza jagoda, znany również pod łacińską nazwą Atropa belladonna, od wieków fascynuje zarówno lekarzy, jak i botaników swoją dwoistą naturą. To roślina, która z jednej strony dostarcza substancji czynnych o nieocenionym znaczeniu dla współczesnej medycyny, z drugiej zaś należy do najbardziej niebezpiecznych i trujących roślin występujących w polskiej florze. Zawarte w niej alkaloidy tropanowe – przede wszystkim atropina, hioscyjamina i skopolamina – stanowią podstawę wielu preparatów farmaceutycznych stosowanych w kardiologii, okulistyce, anestezjologii oraz leczeniu schorzeń układu pokarmowego. Jednak stosowanie pokrzyku wymaga niezwykłej ostrożności, ponieważ granica między dawką terapeutyczną a toksyczną jest wyjątkowo wąska. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej tej niezwykłej roślinie, jej składnikom chemicznym, mechanizmom działania oraz zastosowaniu medycznemu, nie zapominając o potencjalnym zagrożeniu, jakie niesie ze sobą niewłaściwe użycie.
Pokrzyk wilcza jagoda to wieloletnia roślina zielna należąca do rodziny psiankowatych (Solanaceae), tej samej rodziny, do której należą również ziemniaki, pomidory czy papryka. Pod względem morfologicznym pokrzyk przypomina niewielki krzew, osiągając wysokość od 50 do 150 centymetrów. Roślina charakteryzuje się grubym, rozgałęzionym kłączem, z którego wyrastają proste, omszałe łodygi o kanciaste budowie, często przybierające zielono-fioletowe lub brunatne zabarwienie.
Liście pokrzyku są duże, jajowate, ostro zakończone, osiągające długość do 25 centymetrów. W dolnej części rośliny ułożone są skrętolegle, natomiast wyżej – w sposób naprzemienny. Czas kwitnienia przypada na miesiące letnie, głównie czerwiec i lipiec. Kwiaty pokrzyku są niezwykle charakterystyczne – przybierają postać dzwonkowatych kwiatów o ciemnofioletowym lub brunatnym zabarwieniu, występujących pojedynczo w kątach rozgałęzień łodygi. Owoce rośliny to błyszczące, ciemnofioletowe, prawie czarne jagody o wielu nasionach, które mimo swojego kuszącego wyglądu zawierają wysokie stężenie toksycznych alkaloidów.
Pokrzyk wilcza jagoda występuje naturalnie na terenie Europy, Afryki Północnej oraz Azji Zachodniej. W Polsce rośnie głównie w południowej części kraju, szczególnie na terenach górskich Karpat i Sudetów, gdzie zasiedla lasy liściaste, obrzeża lasów, zarośla i polany. Preferuje stanowiska zacienione, wilgotne oraz żyzne gleby bogate w związki azotowe i wapień. Ze względu na wysoką wartość farmaceutyczną oraz zagrożenie dla naturalnych stanowisk, pokrzyk objęty jest w Polsce częściową ochroną gatunkową, a przez Polskę przebiega północna granica jego naturalnego zasięgu.
Największą wartość farmaceutyczną pokrzyku stanowią zawarte w nim alkaloidy tropanowe, będące pochodnymi tropanu – bicyklicznego związku organicznego. Główne alkaloidy występujące w pokrzyku to atropina, hioscyjamina oraz skopolamina, przy czym ich stężenie różni się w zależności od części rośliny i stadium rozwoju.
Liście pokrzyku (Belladonnae folium) stanowią oficjalny surowiec zielarski i zawierają nie mniej niż 0,30 procent sumy alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę. Największe stężenie alkaloidów występuje jednak w korzeniach i owocach rośliny. Hioscyjamina jest głównym alkaloidem syntetyzowanym przez pokrzyk, jednak podczas suszenia surowca roślinnego ulega ona procesom racemizacji, przekształcając się w atropinę – racemiczną mieszaninę dwóch enancjomerów hioscyjaminy. Pod względem farmakologicznym hioscyjamina wykazuje dwukrotnie silniejsze działanie niż atropina, jednak w praktyce leczniczej częściej stosowana jest właśnie atropina ze względu na jej lepszą stabilność.
Poza alkaloidami tropanowymi pokrzyk zawiera również inne związki bioaktywne, takie jak flawonoidy (kwercetyna, kemferol), garbniki oraz kwasy organiczne. Te dodatkowe składniki mogą modyfikować działanie alkaloidów lub wykazywać własne właściwości farmakologiczne, jednak to właśnie alkaloidy tropanowe odpowiadają za główne efekty terapeutyczne i toksyczne rośliny.
Alkaloidy tropanowe zawarte w pokrzyku działają jako antagoniści receptorów cholinergicznych muskarynowych, znoszące działanie acetylocholiny – jednego z najważniejszych neuroprzekaźników w organizmie człowieka. Atropina i hioscyjamina są nieselektywnymi, konkurencyjnymi antagonistami receptorów muskarynowych, co oznacza, że blokują wiązanie acetylocholiny z receptorami, nie wywołując przy tym pobudzenia tych receptorów.
W organizmie człowieka receptory muskarynowe występują w wielu narządach i układach, stąd blokada tych receptorów przez alkaloidy tropanowe wywołuje wielokierunkowe efekty. W układzie pokarmowym atropina powoduje rozkurcz mięśni gładkich przełyku, żołądka, jelit, dróg żółciowych i moczowodów, co wykorzystywane jest w leczeniu stanów skurczowych. Dodatkowo hamuje wydzielanie większości gruczołów przewodu pokarmowego, zmniejszając produkcję soku żołądkowego i wydzielinę trzustkową.
W układzie oddechowym alkaloidy pokrzyku zmniejszają ilość wydzieliny w oskrzelach i rozluźniają mięśnie gładkie drzewa oskrzelowego, co było historycznie wykorzystywane w leczeniu astmy. W układzie krążenia atropina wpływa na częstotliwość rytmu serca poprzez modyfikację aktywności węzła zatokowo-przedsionkowego i przedsionkowo-komorowego, co znajduje zastosowanie w leczeniu bradykardii. Ponadto alkaloidy hamują wydzielanie gruczołów potowych i ślinowych, powodują rozszerzenie źrenic oraz zwiększenie ciśnienia wewnątrzgałkowego.
Ważną właściwością alkaloidów tropanowych jest ich zdolność do przenikania przez barierę krew-mózg, co wywołuje efekty ośrodkowe. W dawkach terapeutycznych atropina może wywoływać lekkie pobudzenie, jednak w wyższych dawkach prowadzi do zaburzeń świadomości, halucynacji i deliriów. Skopolamina, wykazująca jeszcze silniejsze działanie ośrodkowe niż atropina, w małych dawkach powoduje senność i otępienie, co było historycznie wykorzystywane w kontekście „serum prawdy”.
Współczesna medycyna w pełni wykorzystuje potencjał terapeutyczny alkaloidów tropanowych, stosując je w postaci precyzyjnie dawkowanych preparatów farmaceutycznych. Surowiec zielarski z pokrzyku jest pozyskiwany wyłącznie z upraw kontrolowanych, a nie ze stanowisk naturalnych, co zapewnia standaryzację zawartości alkaloidów i ochronę gatunku.
Jednym z najstarszych i najbardziej znanych zastosowań atropiny jest okulistyka. Atropina stosowana miejscowo w postaci kropli do oczu powoduje długotrwałe rozszerzenie źrenicy poprzez blokadę mięśnia zwieracza źrenicy oraz paraliż akomodacji przez zahamowanie mięśnia rzęskowego. Efekt ten jest wykorzystywany podczas dogłębnych badań diagnostycznych dna oka u dorosłych i dzieci. Atropina znajduje również zastosowanie w leczeniu zapalenia tęczówki i ciałka rzęskowego, gdzie jej działanie przeciwzapalne i rozkurczowe przynosi ulgę pacjentom.
Warto zaznaczyć, że działanie atropiny na źrenicę jest bardzo długie – może utrzymywać się przez kilka dni – dlatego w rutynowych badaniach okulistycznych preferuje się obecnie krótko działające leki rozszerzające źrenicę, takie jak tropikamid. Nazwa „belladonna”, oznaczająca po włosku „piękna panią”, nawiązuje do historycznego zwyczaju używania wyciągów z pokrzyku przez rzymskie kobiety do rozszerzania źrenic w celach kosmetycznych.
W kardiologii atropina znajduje zastosowanie przede wszystkim w leczeniu bradykardii – zbyt wolnego rytmu serca. Poprzez zniesienie wpływu nerwu błędnego na węzeł zatokowo-przedsionkowy, atropina przyspiesza częstotliwość akcji serca. Jest to szczególnie istotne w stanach nagłych, takich jak bradykardia objawowa, bloki przewodzenia przedsionkowo-komorowego czy zatrzymanie akcji serca w mechanizmie asystolii. W medycynie ratunkowej atropina podawana w postaci iniekcji dożylnych lub domięśniowych stanowi kluczowy element leczenia zaburzeń rytmu serca.
W anestezjologii atropina stosowana jest w premedykacji przed znieczuleniem ogólnym. Jej podanie ma na celu zapobieganie nadmiernemu wydzielaniu śliny i wydzieliny oskrzelowej, co mogłoby utrudniać intubację i prowadzić do powikłań oddechowych. Dodatkowo atropina zabezpiecza pacjenta przed niekorzystnymi reakcjami wagnymi podczas zabiegu chirurgicznego, takimi jak bradykardia czy zatrzymanie akcji serca spowodowane pobudzeniem nerwu błędnego.
Alkaloidy tropanowe z pokrzyku odgrywają istotną rolę w leczeniu schorzeń układu pokarmowego, szczególnie tych związanych ze wzmożonym napięciem mięśni gładkich i nadmiernym wydzielaniem gruczołów. W Polsce dostępny jest preparat Bellapan w postaci tabletek, zawierający standaryzowane alkaloidy z liści pokrzyku, głównie atropinę i hioscyjaminę. Lek ten stosowany jest w leczeniu czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego, kolki jelitowej, kolki żółciowej oraz jako wspomagający środek w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy.
Hioscyjamina, dostępna również w preparatach farmaceutycznych, wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i jest wykorzystywana w leczeniu zespołu jelita drażliwego, skurczów jelit oraz innych stanów spazmatycznych. Butylobromek hioscyny (znany jako hioscyna), będący czwartorzędową pochodną amoniową, nie przenika przez barierę krew-mózg, co eliminuje jego działanie ośrodkowe. Jest on szeroko stosowany w preparatach przeciwskurczowych dostępnych bez recepty.
Atropina znajduje specyficzne zastosowanie jako odtrutka w zatruciach inhibitorami acetylocholinoesterazy, takimi jak pestycydy organofosforowe, karbaminiany czy gazowe środki bojowe. Inhibitory te powodują nadmierną akumulację acetylocholiny w synapsach, prowadząc do zespołu cholinergicznego charakteryzującego się nadmiernym wydzielaniem gruczołów, skurczami mięśni, bradykardią i niewydolnością oddechową. Atropina, będąc antagonistą receptorów muskarynowych, znosi te efekty i ratuje życie zatrutym osobom.
Podobnie atropina może być stosowana w zatruciach glikozydami naparstnicy, gdzie pomaga w normalizacji rytmu serca. W medycynie ratunkowej atropina stanowi element zestawów ratunkowych i jest rutynowo dostępna w karetakach pogotowia.
Wszystkie części pokrzyku wilczej jagody są wysoce trujące ze względu na zawartość alkaloidów tropanowych. Szczególnie wysokie stężenia toksycznych związków znajdują się w korzeniach i owocach rośliny. Śmiertelna dawka dla osoby dorosłej wynosi około dziesięć do dwudziestu owoców, natomiast u dzieci już spożycie trzech do czterech jagód może prowadzić do śmiertelnego zatrucia. Dawka lecznicza alkaloidów z pokrzyku jest bardzo bliska dawce toksycznej, dlatego jakiekolwiek samodzielne stosowanie surowca roślinnego jest zabronione i grozi śmiercią.
Objawy zatrucia pokrzykiem związane są z masywną blokadą receptorów muskarynowych i mogą pojawić się już po dziesięciu minutach od spożycia. Wczesne symptomy obejmują suchość w jamie ustnej z uczuciem pieczenia, trudności w przełykaniu, zaczerwienienie i suchość skóry, światłowstręt oraz rozszerzenie źrenic. Charakterystyczne jest również przyśpieszenie akcji serca (tachykardia), podwyższenie temperatury ciała, a w późniejszym etapie wysoką gorączkę sięgającą czterdziestu stopni Celsjusza.
W miarę postępu zatrucia pojawiają się zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne. Pacjenci doświadczają pobudzenia psychoruchowego, euforycznych halucynacji wzrokowych i słuchowych, dezorientacji oraz zaburzeń rozpoznania otoczenia. W dalszej kolejności mogą wystąpić napady szału, majaczenie, drgawki oraz utrata przytomności prowadząca do śpiączki. W ciężkich przypadkach dochodzi do niewydolności oddechowej i krążeniowej, które bez interwencji medycznej prowadzą do zgonu.
Zatrucie pokrzykiem wymaga natychmiastowej interwencji medycznej. W ramach pierwszej pomocy należy wezwać pogotowie ratunkowe i w miarę możliwości wywołać wymioty w celu usunięcia resztek rośliny z przewodu pokarmowego (o ile pacjent jest przytomny). Można podać wodę z węglem aktywnym, który wiąże toksyny w przewodzie pokarmowym. Pacjenta należy zabezpieczyć przed samookaleczeniem w stanie pobudzenia oraz monitorować podstawowe funkcje życiowe. W szpitalu stosuje się płukanie żołądka, podawanie węgla aktywnego, leczenie objawowe oraz w niektórych przypadkach swoistą odtrutkę – fizostygminę, która jest inhibitorem acetylocholinoesterazy.
Pokrzyk wilcza jagoda ma fascynującą historię sięgającą starożytności. Już starożytni Grecy, Rzymianie i Egipcjanie znali właściwości tej rośliny, wykorzystując ją zarówno w medycynie, jak i w celach magicznych oraz ritualnych. Nazwa rodzajowa „Atropa” pochodzi od imienia Atropos – jednej z trzech greckich bogiń przeznaczenia (Mojr lub Parek), która miała obcinać nić życia, co stanowi wyraźne nawiązanie do śmiercionośnych właściwości rośliny.
Nazwa gatunkowa „belladonna”, nadana roślinie w renesansie, pochodzi od włoskiego wyrażenia oznaczającego „piękną damę”. Nawiązuje ona do praktyki stosowanej przez włoskie arystokratki, które zakraplały sobie oczy wyciągiem z pokrzyku w celu rozszerzenia źrenic, co uważano za szczyt kobiecego piękna. Choć dziś wiemy, że takie postępowanie było niezwykle niebezpieczne i mogło prowadzić do trwałych uszkodzeń wzroku, w tamtych czasach moda ta była powszechna.
Pokrzyk był również wykorzystywany jako trucizna. Jego polska nazwa „wilcza jagoda” nawiązuje do stosowania owoców rośliny do trucia wilczych stad zagrażających gospodarstwom. W historii znane są przypadki używania pokrzyku jako środka do eliminacji przeciwników politycznych oraz w intrygach dworskich. Roślina była również kojarzona z czarami i czarownicami – wierzono, że czarownice wykorzystywały pokrzyk w swoich maściach do latania i w eliksirach miłosnych.
Ze względu na wysoką toksyczność pokrzyku wilczej jagody, podstawową zasadą bezpieczeństwa jest całkowite unikanie samodzielnego zbierania i stosowania jakichkolwiek części tej rośliny. Wszystkie preparaty farmaceutyczne zawierające alkaloidy z pokrzyku muszą być stosowane wyłącznie pod ścisłą kontrolą lekarza i zgodnie z zaleceniami medycznymi. W Polsce pokrzyk objęty jest częściową ochroną gatunkową, a pozyskiwanie surowca farmaceutycznego odbywa się wyłącznie z kontrolowanych upraw.
Rodzice i opiekunowie dzieci powinni być szczególnie czujni, gdyż atrakcyjnie wyglądające, czarne, błyszczące jagody pokrzyku mogą kusić najmłodszych. Edukacja dzieci w zakresie rozpoznawania trujących roślin oraz bezwzględny zakaz spożywania nieznanych owoców znalezionych w lesie są kluczowe dla zapobiegania zatruciom. W przypadku podejrzenia spożycia pokrzyku należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe, nawet jeśli objawy jeszcze nie wystąpiły.
Warto również pamiętać, że pokrzyk może wchodzić w interakcje z wieloma lekami, w tym z lekami przeciwhistaminowymi, przeciwdepresyjnymi, neuroleptykami czy glikozydami nasercowymi. Dlatego też leki zawierające alkaloidy pokrzyku nie powinny być stosowane bez konsultacji z lekarzem, a pacjent powinien zawsze informować medyka o wszystkich przyjmowanych preparatach.
Tak, absolutnie wszystkie części pokrzyku wilczej jagody zawierają toksyczne alkaloidy tropanowe i są trujące. Najwięcej alkaloidów znajduje się w korzeniach i owocach rośliny, jednak również liście, łodygi i kwiaty są niebezpieczne. Nawet wysuszony surowiec zachowuje swoją toksyczność. Dlatego tak ważne jest, aby nigdy nie zbierać ani nie spożywać jakiejkolwiek części tej rośliny bez odpowiedniego przygotowania farmaceutycznego.
Dla osoby dorosłej śmiertelna dawka wynosi zazwyczaj od dziesięciu do dwudziestu owoców pokrzyku, natomiast dla dziecka już spożycie trzech do czterech jagód może prowadzić do śmiertelnego zatrucia. Należy jednak pamiętać, że wrażliwość na alkaloidy jest bardzo indywidualna i zależy od wielu czynników, takich jak masa ciała, stan zdrowia czy przyjmowane leki. Już mniejsze ilości mogą wywołać poważne objawy zatrucia wymagające hospitalizacji.
Preparaty farmaceutyczne zawierające standaryzowane alkaloidy z pokrzyku, takie jak Bellapan czy krople atropiny, są bezpieczne pod warunkiem stosowania ich zgodnie z zaleceniami lekarza i w przepisanych dawkach. Są to dokładnie dawkowane leki, w których zawartość alkaloidów jest ściśle kontrolowana. Natomiast jakiekolwiek samodzielne przygotowywanie wyciągów, nalewek czy naparów z surowego surowca roślinnego jest zabronione i grozi śmiercią.
Objawy zatrucia pokrzykiem obejmują suchość w ustach, zaczerwienienie skóry, rozszerzenie źrenic, przyśpieszone bicie serca, wysoką gorączkę oraz zaburzenia świadomości i halucynacje. W przypadku podejrzenia zatrucia należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe. Do czasu przyjazdu pomocy można, jeśli pacjent jest przytomny, spróbować wywołać wymioty oraz podać wodę z węglem aktywnym. Nie należy podawać mleka. Kluczowa jest szybka interwencja medyczna.
Nazwa „belladonna” pochodzi z języka włoskiego i oznacza dosłownie „piękną damę” lub „piękną panią”. Nawiązuje ona do renesansowego zwyczaju stosowanego przez włoskie arystokratki, które zakraplały sobie oczy wyciągiem z pokrzyku, aby rozszerzyć źrenice. W tamtych czasach duże, szeroko otwarte oczy uważano za ideał piękna kobiecego. Choć dziś wiemy, że takie postępowanie było bardzo niebezpieczne, nazwa pozostała jako świadectwo historycznego wykorzystania rośliny.
Absolutnie nie. Pokrzyk wilcza jagoda nie nadaje się do żadnej formy ziołolecznictwa domowego ze względu na ekstremalnie wysoką toksyczność i wąską granicę między dawką terapeutyczną a śmiertelną. Jakiekolwiek próby samodzielnego przygotowania wyciągów, nalewek, naparów czy innych form z surowego surowca roślinnego są zabronione i mogą prowadzić do śmierci. Alkaloidy z pokrzyku mogą być stosowane wyłącznie w postaci standaryzowanych preparatów farmaceutycznych pod ścisłą kontrolą lekarza.
Główne przeciwwskazania do stosowania atropiny obejmują nadwrażliwość na alkaloid, jaskrę z zamykającym się kątem przesączenia, zwężenie szyi pęcherza moczowego, niedrożność przewodu pokarmowego, zwężenie odźwiernika oraz przerost gruczołu krokowego. Ostrożność należy zachować u pacjentów z chorobami serca, nadczynnością tarczycy, nadciśnieniem tętniczym oraz u kobiet w ciąży. Przed zastosowaniem leków zawierających atropinę zawsze należy skonsultować się z lekarzem.
Tak, swoistą odtrutką na zatrucie alkaloidami tropanowymi z pokrzyku jest fizostygmina – inhibitor acetylocholinoesterazy, który przywraca działanie acetylocholiny w synapsach. Fizostygmina jest stosowana w warunkach szpitalnych pod ścisłą kontrolą medyczną. Poza tym leczenie zatrucia obejmuje płukanie żołądka, podawanie węgla aktywnego, leczenie objawowe, wyrównywanie zaburzeń elektrolitowych oraz wspomaganie funkcji życiowych.
