Entonox to sprężony gaz medyczny, który zawiera mieszankę podtlenku azotu (znany również jako “gaz rozweselający”) i tlenu. Podtlenek azotu ma działanie przeciwbólowe, zmniejsza odczuwanie bólu i podwyższa próg odczuwania bólu, ma również działanie rozluźniające i niewielkie działanie uspokajające. Lek ma działanie przeciwbólowe po kilku wdechach. Działanie to ustępuje w ciągu kilku minut od zaprzestania podawania. Jest dostępny na receptę.
Kalinox to specjalna mieszanka dwóch gazów medycznych: podtlenku azotu (50%) i tlenu (50%). Jest to lek z kategorii znieczulaczy ogólnych, który działa poprzez zmniejszenie wrażliwości na ból, co pozwala pacjentowi na relaks podczas niektórych zabiegów medycznych. Wskazania do stosowania obejmują krótkotrwałe znieczulenie podczas bolesnych procedur medycznych lub w warunkach bólu o nasileniu łagodnym do umiarkowanego u dorosłych i dzieci w wieku powyżej 1 miesiąca. Lek jest dostępny na receptę.
Podtlenek azotu AIR PRODUCTS to lek pomocniczy w znieczuleniu ogólnym, który jest podawany w połączeniu z innymi środkami znieczulającymi podawanymi dożylnie lub wziewnie. Jest również stosowany jako lek pomocniczy uśmierzający ból w płytkim znieczuleniu bez utraty świadomości na bloku operacyjnym lub na sali porodowej. Podtlenek azotu AIR PRODUCTS jest podawany w równomolowej mieszaninie z tlenem (50% v/v podtlenku azotu i 50% v/v tlenu). Lek jest dostępny na receptę.
Podtlenek azotu Messer, oznaczany symbolem chemicznym N2O, to gaz pozbawiony barwy i zapachu. Jego zastosowanie polega na wprowadzaniu i podtrzymywaniu znieczulenia ogólnego. W celu uzyskania pożądanego efektu, podtlenek azotu Messer podaje się zawsze w połączeniu z tlenem lub innymi środkami znieczulającymi, zarówno wziewnymi, jak i dożylnymi. Jest stosowany do wprowadzenia i podtrzymania znieczulenia ogólnego w skojarzeniu z innymi anestetykami (wziewnymi lub dożylnymi). W mieszaninie z tlenem jest stosowany do osiągnięcia efektu przeciwbólowego wywołanego płytkim znieczuleniem bez utraty świadomości (np. analgezja okołoporodowa). Lek jest dostępny na receptę.
Podtlenek azotu N2O to bezbarwny, niepalny gaz medyczny o charakterystycznym, delikatnie słodkim zapachu. Jest stosowany jako środek przeciwbólowy o słabych właściwościach znieczulających, a także jako anestetyk podstawowy w połączeniu z innymi anestetykami wziewnymi lub dożylnymi do przeprowadzania znieczulenia ogólnego. Wskazaniami do jego stosowania są bolesne zabiegi stomatologiczne, porody, na oddziałach ratunkowych, czy w trakcie zmiany opatrunków. Lek ten jest dostępny na receptę.
Podtlenek azotu SIAD to gaz medyczny, który zawiera substancję czynną podtlenek azotu. Jest to bezbarwny gaz o słodkawym zapachu, który jest podawany wziewnie. Podtlenek azotu SIAD ma działanie przeciwbólowe i narkotyzujące. Jest stosowany jako anestetyk we wprowadzeniu do znieczulenia całkowitego i, razem z innymi podawanymi dożylnie lub wziewnie anestetykami, w celu jego podtrzymania w trakcie zabiegu medycznego. Może być również stosowany jako środek przeciwbólowy/uspokajający, gdzie konieczne jest szybkie działanie przeciwbólowe/uspokajające. Lek ten jest dostępny na receptę.
Serynox to lek złożony, zawierający mieszaninę 50% podtlenku azotu („gaz rozweselający”) i 50% tlenu. Stosowany jest przez wdychanie i nie wywiera działania narkotycznego. Przeznaczony dla dorosłych, młodzieży oraz dzieci powyżej 1 miesiąca, Serynox zapewnia ulgę bez znieczulenia.
Podtlenek azotu – tzw. gaz rozweselający; to niepalny gaz, który jest pozbawiony zapachu i barwy. Nie powoduje uzależnienia oraz tolerancji. Wydalany jest z organizmu przez płuca. Podtlenek azotu nie działa zwiotczająco na mięśnie, ale wykazuje działanie nasenne i euforyzujące. Ponadto rozluźnia i działa przeciwbólowo. Wskazaniem do stosowania podtlenku azotu są różnego rodzaju znieczulenia np. u dentysty, w sali porodowej, przy zmianie opatrunków pooperacyjnych. Stosuje się go również w połączeniu z dożylnymi lekami znieczulającymi. W zależności od stężenia może dawać różne objawy. Małe stężenie poprawia samopoczucie, średnie powoduje euforię i napady śmiechu, a duże narkozę.
Wdychany podtlenek azotu zaczyna działać po 15 sekundach. Osoba, której podano gaz ma chwilowe ograniczenie świadomości i nie zapamiętuje zdarzeń, które odbywają się w trakcie podania gazu. Takie znieczulenie można podawać już dzieciom od lat 3. Przeciwwskazaniem do stosowania podtlenku azotu jest stwardnienie rozsiane, porfiria, niektóre choroby płuc i oskrzeli oraz choroby psychiczne.
Możliwe działania niepożądane: mdłości, zawroty głowy, mrowienie w dłoniach, rzadko utrata przytomności.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Podtlenek azotu (N₂O), potocznie nazywany „gazem rozweselającym”, stanowi jeden z najstarszych i najczęściej stosowanych środków anestetycznych w medycynie i stomatologii. Ta nieorganiczna substancja chemiczna o wzorze N₂O od ponad 150 lat towarzyszy praktyce medycznej, będąc nieocenionym narzędziem w łagodzeniu bólu, zmniejszaniu lęku i wspomaganiu znieczulenia ogólnego. Charakteryzuje się unikalnym profilem farmakologicznym – szybkim początkiem działania, krótkim czasem półtrwania oraz minimalną toksycznością przy prawidłowym stosowaniu. Podtlenek azotu działa przez złożone mechanizmy neurochemiczne, oddziałując na receptory NMDA, system opioidowy oraz ścieżki noradrenergiczne, co skutkuje wielokierunkowym działaniem analgetycznym, anksjolitycznym i anestetycznym. Jego zastosowanie obejmuje zarówno procedury medyczne dla dorosłych, jak i stomatologię dziecięcą, gdzie stanowi preferowaną metodę sedacji ze względu na bezpieczeństwo i tolerancję. Pomimo swojego doskonałego profilu bezpieczeństwa, podtlenek azotu wymaga właściwego stosowania i świadomości jego ograniczeń, szczególnie w kontekście wpływu na metabolizm witaminy B12 przy długotrwałej ekspozycji.
Podtlenek azotu to nieorganiczny, niepalny, niewybuchowy gaz pozbawiony barwy i zapachu, choć w niektórych przypadkach może wykazywać słodkawy zapach. Praktycznie nie rozpuszcza się w osoczu, do którego dyfunduje przez pęcherzyki płucne, i w stanie niezmienionym jest wydalany przez płuca. Ta właściwość farmakokinetyyczna jest kluczowa dla jego profilu bezpieczeństwa i kontrolowanego działania.
Substancja charakteryzuje się wyjątkowym mechanizmem działania na poziomie molekularnym. Działanie anestetyczne podtlenku azotu jest mediowane przez antagonizm receptorów NMDA (N-metyl-D-aspartate), tym samym hamując działanie pobudzającego neuroprzekaźnika glutaminianu. To odróżnia go od większości innych środków anestetycznych, które działają głównie przez agonizm receptorów GABA_A.
Działanie analgetyczne podtlenku azotu wydaje się być mediowane przez uwalnianie endogennych peptydów opioidowych w obszarze szarej substancji okołowodociągowej, co skutkuje uwolnieniem noradrenaliny i stymulacją α-2 adrenoreceptorów w rdzeniu kręgowym. Ten złożony mechanizm wyjaśnia wielokierunkowe działanie substancji.
Podtlenek azotu oddziałuje na organizm poprzez kilka równoczesnych mechanizmów:
Podtlenek azotu działa jako niekonkurencyjny inhibitor receptorów NMDA, blokując odpowiedzi NMDA przy półmaksymalnym stężeniu skutecznym wynoszącym 30-40%. Jednak jest to jedynie częściowy antagonista receptorów NMDA przy stężeniach do 80%.
Podtlenek azotu, podobnie jak morfina, oddziałuje bezpośrednio na endogenny system opioidowy poprzez wiązanie się z miejscami wiązania receptorów opioidowych. Antagoniści α2-adrenoreceptorów blokują działanie przeciwbólowe N₂O, gdy są podawane bezpośrednio do rdzenia kręgowego.
Inne mechanizmy działania obejmują hamowanie receptorów AMPA, kanału potasowego TREK-1, neuronalnych receptorów nikotynowych oraz kanałów wapniowych zależnych od napięcia.
Podtlenek azotu stosowany jest do wprowadzenia i podtrzymania znieczulenia ogólnego w skojarzeniu z innymi anestetykami (wziewnymi lub dożylnymi). Minimalne stężenie pęcherzykowe (MAC) podtlenku azotu wynosi 104%, dlatego nie może być stosowany jako jedyny środek anestetyczny do znieczulenia ogólnego.
W mieszaninie z tlenem stosowany jest do osiągnięcia efektu przeciwbólowego wywołanego płytkim znieczuleniem bez utraty świadomości. Szczególnie ceniony jest w procedurach takich jak:
Mieszanina wdychanego podtlenku azotu i tlenu, gdy jest stosowana odpowiednio, może być bezpieczną i skuteczną metodą zarządzania bólem i lękiem w stomatologii. Badanie ADA z 2007 roku wykazało, że 70% praktyk dentystycznych stosujących jakąkolwiek formę sedacji wykorzystywało sedację podtlenkiem azotu z tlenem.
W pediatrii podtlenek azotu znajduje szczególnie szerokie zastosowanie. Opcja oferowania wziewnego podtlenku azotu zapewnia dodatkową metodę pomocniczą w zmniejszaniu bólu i lęku u dzieci podczas leczenia stomatologicznego. Podtlenek azotu jest często stosowany w procedurach stomatologicznych u dzieci, a ponad 90% dzieci przechodzących ekstrakcję zęba skutecznie kończy procedurę pod sedacją podtlenkiem azotu.
| Zastosowanie | Stężenie N₂O | Stężenie O₂ | Czas podawania |
|---|---|---|---|
| Analgezja | 25-50% | 50-75% | Według potrzeb |
| Sedacja wziewna | 30-50% | 50-70% | Podczas procedury |
| Znieczulenie ogólne | 30-70% | 30-70% | Maksymalnie 12h |
| Położnictwo | 25-50% | 50-75% | Podczas skurczów |
Podtlenek azotu stosowany jest najczęściej w mieszaninie z tlenem w proporcji objętościowej 70% podtlenku azotu i 30% tlenu dla podtrzymania znieczulenia lub w proporcji 50% podtlenku azotu i 50% tlenu do wywołania krótkotrwałej analgezji.
Czas podawania nie powinien przekraczać 12 godzin. Podtlenek azotu powinien być podawany w mieszaninie z tlenem przy użyciu przeznaczonego do tego celu urządzenia, dostarczającego mieszaninę podtlenku azotu i tlenu medycznego.
Urządzenie powinno posiadać system monitorujący i alarmowy, uniemożliwiający zmniejszenie stężenia tlenu w mieszaninie poniżej 21% objętościowych.
Metoda ta jest przeciwwskazana u osób z przerostem migdałków gardłowych, z implantem ślimakowym, z ostrym nieżytem górnych dróg oddechowych (nawet katar), u kobiet w pierwszym i drugim trymestrze ciąży. Szczegółowa lista obejmuje:
Lekarz zachowa szczególną ostrożność podczas stosowania podtlenku azotu u pacjentów z ciężkimi zaburzeniami czynności płuc (hipoksemia), ciężką niewydolnością serca, podwyższonym ciśnieniem śródczaszkowym.
Dla złagodzenia lęku dentystycznego w celu zapewnienia optymalnej opieki stomatologicznej, wziewny podtlenek azotu może być stosowany tylko po uzyskaniu szczegółowego wywiadu medycznego i konsultacji z kardiologiem dziecięcym.
U dzieci z chorobami serca konieczne jest podanie 100% tlenu przed wizytą, następnie podanie minimum 50% tlenu podczas podawania podtlenku azotu i 100% tlenu przez co najmniej 5 minut po zakończeniu wizyty.
Działania niepożądane to nudności, wymioty, leukopenia, trombocytopenia i uzależnienie. Najczęściej obserwowane objawy to:
Opisane objawy obserwuje się wyłącznie u osób, które stosowały N2O regularnie i wymagały stałej suplementacji witaminy B12 oraz kwasu foliowego. Długotrwałe podawanie podtlenku azotu prowadzi do hamowania metabolizmu witaminy B12 oraz kwasu foliowego.
Poprzez utlenianie, podtlenek azotu inaktywuje witaminę B12. W nieaktywnej formie witamina B12 nie może funkcjonować jako kofaktor dla syntazy metioniny i mutazy metylomalonylowej koA. Pierwsza konwertuje homocysteinę w metioninę, która jest niezbędna do produkcji białek mieliny, a także konwertuje 5-metylotetrahydrofolian w tetrahydrofolian, który jest niezbędny do syntezy DNA.
Jeden z najistotniejszych klinicznie niepożądanych skutków stosowania podtlenku azotu to związek z niedoborem witaminy B12 i wynikającą z tego parestezją, mielopatią oraz podostrzą kombinowaną degeneracją rdzenia kręgowego.
Czynniki, które narażają na ryzyko niedoboru witaminy B12 to: wiek powyżej 50 lat, dieta wegańska lub wegetariańska, choroba Crohna lub celiakia, chirurgia przewodu pokarmowego, przyjmowanie metforminy lub leków zmniejszających kwasowość, depresja, regularne spożywanie napojów alkoholowych oraz anemia złośliwa.
Jeśli anestezjolodzy chcą stosować podtlenek azotu, alternatywnym podejściem jest podawanie witaminy B12 wszystkim pacjentom okresowo okołooperacyjnie przy wszystkich zabiegach z wyjątkiem najkrótszych procedur.
Sedacja dentystyczna, szczególnie z podtlenkiem azotu, jest niesamowicie bezpieczna, nawet dla dzieci. Większość dentystów oferuje podtlenek azotu jako opcję łagodnej sedacji. Małe dawki podtlenku azotu są całkowicie nieszkodliwe i były bezpiecznie stosowane w stomatologii dziecięcej przez wiele lat.
Podtlenek azotu może pomóc dzieciom, które doświadczają strachu i lęku przed wizytami u dentysty, mają krótki zakres uwagi lub trudności z przestrzeganiem instrukcji i spokojnym siedzeniem, mają silny odruch wymiotny, który może zakłócać zdolność dentysty do wykonywania rutynowych procedur.
Przepływ na poziomie pięciu do siedmiu litrów na minutę (L/min) jest ogólnie akceptowalny dla starszych dzieci i dorosłych pacjentów, podczas gdy pacjenci w wieku trzech do czterech lat zwykle wymagają trzech do pięciu L/min.
Dzieci z kontrolowaną astmą przerywaną i łagodną astmą przewlekłą bez aktywnego lub niedawnego epizodu są wskazane do opieki stomatologicznej z wziewnym podtlenkiem azotu. Aby ustalić przydatność sedacji podtlenkiem azotu do anksjolityki u dzieci z astmą, obowiązkowy jest szczegółowy wywiad medyczny.
Monitorowanie saturacji tlenu za pomocą pulsoksymetrii jest niezbędne dla dzieci z siniczymi oraz asinicznymi chorobami serca, aby zapewnić, że saturacja tlenu pozostaje na poziomie lub powyżej 95%, lub na wyjściowej saturacji tlenu specyficznej dla pacjenta.
Celem tego pilotażowego badania była ocena bezpieczeństwa podtlenku azotu (N₂O) podczas zabiegów dentystycznych u pediatrycznych pacjentów z chorobą sierpowatokrwinkową. Badanie wykazało możliwość bezpiecznego stosowania pod odpowiednim monitoringiem.
W przypadkach, gdy doszło do rozwoju niedoboru witaminy B12 w wyniku ekspozycji na podtlenek azotu, konieczne jest wdrożenie odpowiedniego leczenia farmakologicznego:
Terapia została rozpoczęta cyanokobalaminą 1000 mcg IV dziennie, która została później zmieniona na doustną cyanokobalaminę 1000 mcg dziennie. Leczenie upośledzonego metabolizmu witaminy B12 najpierw wymagało całkowitego zaprzestania stosowania podtlenku azotu. Następnie klinicyści rozpoczęli proces uzupełniania, lecząc pacjenta siedmiodniowym kursem domięśniowej witaminy B12.
Leczenie doustną lub domięśniową witaminą B12 jest zalecane, a krótkotrwała suplementacja dziennymi dawkami 1000 μg cyanokobalaminy powinna być wystarczająca.
Narodowy Instytut Bezpieczeństwa i Higieny Pracy ustalił górną granicę bezpiecznej ekspozycji zawodowej na podtlenek azotu na poziomie 25 ppm. Jednak poziomy środowiskowe mogą sięgać do 2000 ppm przy braku odprowadzania gazów.
Pomieszczenia, w których stosowany jest podtlenek azotu, muszą być wyposażone w odpowiedni system odprowadzania gazów lub wentylacji, aby stężenie podtlenku azotu utrzymywało się na minimalnym poziomie. W Polsce określona została wartość NSD (Największe Dopuszczalne Stężenie) w miejscu pracy dla podtlenku azotu i wynosi ona 90 mg/m³.
Podtlenek azotu w połączeniu z innymi środkami znieczulającymi podawanymi wziewnie zmniejsza jego minimalne stężenie pęcherzykowe MAC, a tym samym zwiększa jego działanie i zmniejsza wielkość wymaganej dawki.
Podtlenku azotu nie należy stosować jednocześnie z metotreksatem. N2O działa jako synergetyk metabolizmu kwasu foliowego. Eksperymenty na zwierzętach wykazały, że zwiększone zostaje działanie chemioterapeutyczne metotreksatu jak też jego toksyczność.
Podtlenek azotu ma znaczący wpływ na zdolność prowadzenia pojazdów oraz obsługę maszyn, upośledzając umiejętności psychomotoryczne oraz funkcje poznawcze. Wykonywanie powyższych czynności jest niezalecane przez 24 godziny po podaniu podtlenku azotu.
Ze względu na zaburzenia metabolizmu kwasu foliowego powodowane przez podtlenek azotu substancji nie należy stosować w czasie pierwszego oraz drugiego trymestru ciąży. Podtlenek azotu może być bezpiecznie stosowany w czasie porodu.
Podtlenek azotu może być bezpiecznie stosowany w czasie karmienia piersią.
Przyjęcie zbyt wysokiego stężenia podtlenku azotu może prowadzić do hipoksemii oraz śpiączki. Przedawkowanie może wystąpić przy stężeniu powyżej 70% i prowadzić do hipoksemii, utraty przytomności, nudności, wymiotów, leukopenii, trombocytopenii, niedokrwistości megaloblastycznej oraz uogólnionych napadów padaczkowych.
W przypadku przedawkowania należy przerwać podawanie i zastosować wentylację czystym tlenem. Kluczowe jest zapewnienie odpowiedniej oksygenacji i monitorowanie funkcji życiowych pacjenta.
Wdychany podtlenek azotu jest szybko wchłaniany przez pęcherzyki płucne. Początek działania następuje w ciągu 2-5 minut. Jedna z najlepszych cech podtlenku azotu to jego szybki początek działania. Gdy dziecko zacznie go wdychać, zazwyczaj odczuje skutki w ciągu zaledwie kilku minut.
Odpowiedź brzmi zdecydowanie „tak!” Amerykańska Akademia Stomatologii Dziecięcej nazywa podtlenek azotu bezpieczną i skuteczną metodą sedacji stomatologicznej. Gaz rozweselający można bezpiecznie podawać dzieciom powyżej 3. roku życia.
Podtlenek azotu przestaje działać niemal tak szybko, jak zaczyna. Gdy wyłączymy przepływ gazu i zdejmiemy maskę, dziecko zacznie wracać do normy bardzo szybko. Po krótkim wdychaniu, niepożądane skutki psychomotoryczne rzadko są widoczne po 20 minutach.
Nie powoduje uzależnienia ani tolerancji. Jednak wielokrotne podawanie podtlenku azotu może prowadzić do wystąpienia uzależnienia przy nieprawidłowym, rekreacyjnym użyciu.
W przeciwieństwie do innych opcji sedacji, możesz prowadzić krótko po otrzymaniu podtlenku azotu. Jednak prowadzenie pojazdów powinno być unikane przez co najmniej 30 minut, najlepiej 24 godziny po podaniu.
N2O inaktywuje B12 przez utlenienie jonu kobaltu, zapobiegając konwersji homocysteiny do metioniny (która odgrywa rolę w mielinizacji). U pacjentów z subklinicznym niedoborem witaminy B12, neurologiczne skutki toksyczne wystąpiły po jednorazowej ekspozycji na podtlenek azotu podczas znieczulenia ogólnego.
Główne przeciwwskazania obejmują nadwrażliwość, odma opłucnowa, zator powietrzny, choroba dekompresyjna, wstrząs, niedrożność jelit, niewydolność serca, ciężkie zaburzenia funkcji poznawczych oraz po wewnętrznych iniekcjach gazu.
Podtlenek azotu nie powinien być stosowany w okresie ciąży, zwłaszcza w I i II trymestrze, chyba że jest to bezwzględnie konieczne. Podtlenek azotu może być bezpiecznie stosowany w czasie porodu.
Siła działania podtlenku azotu nie zależy w sposób istotny od wieku pacjenta, ale interakcje z innymi środkami anestetycznymi przebiegają w inny sposób w różnym wieku, działając przez to relatywnie silniej u pacjentów w podeszłym wieku.
