Olanzapina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Olanzapina – lek przeciwpsychotyczny o szerokim działaniu farmakologicznym, stosowany w psychiatrii. Dokładny mechanizm działania olanzapiny nie jest do końca poznany. Lek stabilizuje nastrój oraz działa przeciwmaniakalne. Stosowany w leczeniu schizofrenii i napadów manii w przebiegu zaburzeń afektywnych dwubiegunowych oraz zapobieganiu nawrotom choroby afektywnej dwubiegunowej i napadów manii.
Lek występuje w postaci tabletek, tabletek ulegających rozpadowi w jamie ustnej, kapsułek a także proszku do sporządzenia roztworu do wstrzykiwań. Postać dożylną stosujemy w przypadku pacjentów, u których zachodzi konieczność szybkiego zahamowania zaburzeń zachowania lub przyjęcie przez niego leku doustnie jest niemożliwe. Należy pamiętać, że podczas leczenia chory musi pozostawać pod stałą opieką lekarza specjalisty.
Możliwe działania niepożądane: zwiększenie masy ciała, obrzęk, senność, niedociśnienie ortostatyczne, uczucie zmęczenia, zmniejszenie libido u mężczyzn i kobiet, zaburzenia erekcji u mężczyzn, bóle stawowe, wysypka, zaparcia, zawroty głowy, zwiększenie stężenia prolaktyny, glukozy, cholesterolu, trójglicerydów.
Uwaga: Podczas stosowania olanzapiny należy zachować szczególną ostrożność podczas prowadzenia pojazdów i obsługi urządzeń mechanicznych.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Olanzapina – kompleksowy przewodnik po atypowym leku przeciwpsychotycznym
Olanzapina to jeden z najważniejszych atypowych leków przeciwpsychotycznych stosowanych współcześnie w psychiatrii. Substancja ta, odkryta w 1982 roku przez koncern farmaceutyczny Eli Lilly and Company, rewolucjonizowała leczenie schizofrenii i choroby afektywnej dwubiegunowej. Jako pochodna tienobenzodiazepiny, olanzapina wykazuje szerokie spektrum działania przeciwpsychotycznego, przeciwmaniakalnego oraz stabilizującego nastrój. Jej unikalne właściwości farmakologiczne sprawiają, że lek skutecznie wpływa zarówno na objawy pozytywne psychozy (takie jak omamy i urojenia), jak i na trudne do leczenia objawy negatywne schizofrenii (apatię, wycofanie społeczne, ubożenie myślenia). Dzięki korzystnemu profilowi działania na różne układy receptorowe w mózgu, olanzapina znacząco poprawia jakość życia pacjentów z chorobami psychicznymi, umożliwiając im powrót do normalnego funkcjonowania społecznego i zawodowego. Od uzyskania statusu leku generycznego w 2011 roku, olanzapina stała się dostępna w wielu preparatach na polskim rynku, co zwiększyło jej dostępność dla pacjentów wymagających skutecznej terapii przeciwpsychotycznej.
Mechanizm działania i farmakodynamika
Olanzapina to atypowy lek przeciwpsychotyczny, którego dokładny mechanizm działania nie jest w pełni poznany, jednak badania wskazują na jego złożone oddziaływanie z wieloma układami receptorowymi w ośrodkowym układzie nerwowym. Prawdopodobnie działanie olanzapiny związane jest z blokowaniem receptorów dopaminowych (D2) oraz serotoninowych 5-HT2.
Działanie na receptory neurotransmiterów
W badaniach przedklinicznych olanzapina wykazywała powinowactwo do następujących licznych receptorów: serotoninowych 5HT2A/2C, 5HT3, 5HT6, dopaminowych D1, D2, D3, D4, D5, cholinergicznych receptorów muskarynowych M1-M5, α1 adrenergicznych i histaminowych receptorów H1. Ta szeroka aktywność receptorowa tłumaczy kompleksowe działanie leku oraz jego profil działań niepożądanych.
Szczególnie istotne jest to, że w badaniach in vitro olanzapina wykazywała większe powinowactwo do receptorów serotoninowych 5HT2 niż dopaminowych D2 oraz większą aktywność do receptorów 5HT2 niż D2 w modelu in vivo. Ta właściwość przyczynia się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia objawów pozapiramidowych w porównaniu z klasycznymi neuroleptykami.
Wpływ na ośrodkowy układ nerwowy
Olanzapina wpływa głównie na przekaźnictwo szlaku mezolimbicznego, mając jednocześnie niewielki wpływ na przekaźnictwo szlaku nigrostriatalnego (powoduje to zmniejszenie działań niepożądanych ze strony układu pozapiramidowego). Taki selektywny wpływ oznacza, że lek skutecznie redukuje objawy psychotyczne, nie powodując jednocześnie znaczących zaburzeń ruchowych.
Wskazania do stosowania
Olanzapina jest zarejestrowana i stosowana w leczeniu kilku istotnych schorzeń psychiatrycznych:
Główne wskazania
- Schizofrenia – długookresowe leczenie schizofrenii (jeśli początkowe leczenie tym lekiem okazało się skuteczne)
- Epizody maniakalne – leczenie epizodów maniakalnych o średnim i ciężkim nasileniu
- Choroba afektywna dwubiegunowa – zapobieganie nawrotom choroby dwubiegunowej afektywnej (jeśli początkowe leczenie olanzapiną było skuteczne)
Formy parenteralne
Olanzapina w formie wstrzykiwań wskazana jest u pacjentów, którzy dobrze reagowali na długotrwałe leczenie doustne. Dostępne są dwie formy:
- Forma o standardowym uwalnianiu – do szybkiego opanowania pobudzenia i zaburzeń zachowania
- Forma o przedłużonym uwalnianiu (LAI) – do leczenia podtrzymującego
Farmakologia – farmakokinetyka
Wchłanianie i dystrybucja
Po podaniu doustnym, olanzapina jest dobrze wchłaniana przez organizm, a jej maksymalne stężenie w osoczu osiąga w ciągu 5 do 8 godzin. Nie stwierdzono wpływu pokarmu na wchłanianie olanzapiny. Olanzapina charakteryzuje się dużą objętością dystrybucji (około 1000 litrów), co oznacza, że jest dobrze rozprowadzana w całym organizmie.
Wiązanie z białkami i metabolizm
Olanzapina wiąże się z białkami osocza w około 93% zakresu stężeń, głównie z albuminami oraz α1-kwaśną glikoproteiną. Oznacza to, że większość dawki leku pozostaje w osoczu, zamiast być rozprowadzana przez organizm.
Metabolizm olanzapiny zachodzi głównie w wątrobie (około 40% przyjętej dawki) i polega na sprzęganiu i utlenianiu. Głównym metabolitem jest 10-N-glukuronid, który nie przechodzi przez barierę krew-mózg.
Eliminacja
W procesy metaboliczne są zaangażowane zwłaszcza izoenzymy CYP1A2 and CYP2D6. Olanzapina jest wydalana w postaci zmetabolizowanej (niezmienione pozostaje około 7% dawki). Wydalanie zachodzi w ok. 53% z moczem i ok. 30% z kałem.
Okres półtrwania:
- U pacjentów młodych oraz zdrowych wynosi mniej więcej 34 godziny
- U pacjentów w wieku podeszłym okres ten jest dłuższy – wynosi 52 godziny
Dostępne preparaty na polskim rynku
W Polsce dostępnych jest wiele preparatów zawierających olanzapinę jako substancję czynną. Tabela poniżej przedstawia główne dostępne formy:
Nazwa handlowa |
Postać farmaceutyczna |
Dostępne dawki |
Egolanza |
Tabletki powlekane |
2,5-20 mg |
Olanzapina Mylan |
Tabletki powlekane/rozpadające się |
2,5-20 mg |
Olanzapine Apotex |
Tabletki powlekane/rozpadające się |
5-20 mg |
Zalasta |
Tabletki/tabletki rozpadające się |
2,5-20 mg |
Olanzin |
Tabletki powlekane |
2,5-20 mg |
Zolafren |
Tabletki/kapsułki |
5-20 mg |
Formy farmaceutyczne
Doustne:
- Tabletki powlekane – standardowa forma do połykania
- Tabletki ulegające rozpadowi w jamie ustnej – dla pacjentów z problemami z połykaniem
- Kapsułki twarde
Parenteralne:
- Proszek do sporządzania roztworu do wstrzykiwań domięśniowych
- Zawiesina do wstrzykiwań o przedłużonym uwalnianiu (LAI)
Dawkowanie i sposób podawania
Dawkowanie w różnych wskazaniach
W leczeniu schizofrenii zaleca się olanzapinę w dawce 10 mg/dobę, w leczeniu epizodów manii 10-15 mg/dobę, w zapobieganiu nawrotom choroby afektywnej dwubiegunowej początkowa dawka wynosi 10 mg olanzapiny/dobę.
Schizofrenia:
- Dawka początkowa: 10 mg/dobę
- Zakres dawek: 5-20 mg/dobę
Epizody manii:
- Monoterapia: 15 mg/dobę
- Terapia skojarzona: 10 mg/dobę
- Zakres dawek: 5-20 mg/dobę
Zapobieganie nawrotom choroby dwubiegunowej:
- Dawka początkowa: 10 mg/dobę
- Kontynuacja tej samej dawki, która była skuteczna w leczeniu epizodu ostrego
Zasady modyfikacji dawkowania
W zależności od przebiegu choroby i oceny stanu klinicznego, dawki można modyfikować w zakresie 5 do 20 mg na dobę (jednak nie powinno się zmieniać dawki częściej niż raz na dobę). Dawki terapeutyczne mieszczą się w zakresie 5–20 mg olanzapiny.
Działania niepożądane i profil bezpieczeństwa
Najczęstsze działania niepożądane
Najczęściej (u ≥ 1% pacjentów) zgłaszanymi działaniami niepożądanymi związanymi ze stosowaniem olanzapiny w badaniach klinicznych były: senność, zwiększenie masy ciała, eozynofilia, zwiększenie stężenia prolaktyny, cholesterolu, glukozy i triglicerydów.
Częste działania niepożądane:
- Znaczący przyrost masy ciała (najczęstszy problem)
- Senność i zmęczenie
- Zawroty głowy
- Zwiększony apetyt
- Suchość w ustach
- Zaparcia
Działania niepożądane metaboliczne
Olanzapina może znacząco wpływać na metabolizm:
- Hiperglikemia – odnotowano przypadki hiperglikemii, kwasicy ketonowej i śpiączki cukrzycowej
- Dyslipidemia – podwyższenie poziomu cholesterolu i triglicerydów
- Przyrost masy ciała – może wynosić średnio 0,9 kg miesięcznie
Monitorowanie parametrów
U grup ryzyka zaleca się badanie poziomu cukru we krwi przed rozpoczęciem leczenia, 12 tygodni po rozpoczęciu a następnie kontrolę raz w roku; należy też kontrolować masę ciała pacjenta. Lek może wpływać również na stężenie lipidów, należy więc kontrolować lipidogram w przed rozpoczęciem leczenia, 12 tygodni po rozpoczęciu, a nastęnie raz na 5 lat.
Poważne działania niepożądane
Złośliwy Zespół Neuroleptyczny (ZZN): Należy przerwać stosowanie neuroleptyków, jeśli u pacjenta wystąpią objawy ZZN (hipertermia, sztywność mięśniowa, zaburzenia świadomości, zaburzenia rytmu serca, tachykardia, nadmierna potliwość, wahania ciśnienia tętniczego krwi).
Interakcje lekowe
Główne interakcje farmakodynamiczne
Niektóre leki i inne substancje metabolizowane przez ten sam układ enzymatyczny mogą wpływać na stężenie olanzapiny. Karbamazepina i palenie tytoniu mogą powodować zmniejszenie jej stężenia we krwi, fluwoksamina i ciprofloksacyna mogą je zwiększać.
Leki zmniejszające stężenie olanzapiny:
- Karbamazepina
- Palenie tytoniu (indukcja CYP1A2)
Leki zwiększające stężenie olanzapiny:
- Fluwoksamina
- Cyprofloksacyna
Interakcje z alkoholem
Spożywanie alkoholu podczas leczenia olanzapiną nie jest zalecane, ponieważ może to wywoływać senność i wpływać na ośrodkowy układ nerwowy. Alkohol może nasilać działanie uspokajające leku.
Leczenie farmakologiczne schizofrenii i choroby dwubiegunowej
Olanzapina w terapii schizofrenii
Olanzapina wykazuje korzystny wpływ zarówno na negatywne, jak i pozytywne objawy schizofrenii. W leczeniu schizofrenii stosuje się również inne substancje czynne:
Inne atypowe leki przeciwpsychotyczne stosowane w Polsce:
- Risperidon – skuteczny w kontroli objawów pozytywnych, może powodować wzrost prolaktyny
- Kwetiapina – dobra tolerancja, właściwości uspokajające
- Aripiprazol – częściowy agonista receptorów dopaminowych, mniejszy przyrost masy ciała
- Paliperidon – metabolit risperidonu, dostępny w formie długodziałającej
- Klozapina – najskuteczniejszy w schizofrenii lekoopornej, wymaga monitorowania morfologii
Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej
W chorobie afektywnej dwubiegunowej olanzapina może być stosowana:
W monoterapii:
- Leczenie epizodów manii
- Zapobieganie nawrotom
W terapii skojarzonej z:
- Litem – klasyczny stabilizator nastroju
- Walproinianem – lek przeciwpadaczkowy o właściwościach stabilizujących nastrój
- Karbamazepiną – alternatywny stabilizator nastroju
Formy długodziałające (LAI)
Długodziałająca olanzapina w postaci iniekcji, której skuteczność i bezpieczeństwo w leczeniu schizofrenii zostały dotychczas potwierdzone. Olanzapinę LAI można stosować bezpiecznie nawet w okresie do 6 lat, w tym czasie można się spodziewać, że stabilny stan pacjenta będzie się utrzymywał, a nawet będzie ulegał dalszej poprawie.
Porównanie z innymi lekami przeciwpsychotycznymi
Lek |
Skuteczność |
Przyrost masy ciała |
Objawy pozapiramidowe |
Prolaktyna |
Olanzapina |
Wysoka |
Wysoki |
Niski |
Umiarkowany |
Risperidon |
Wysoka |
Umiarkowany |
Umiarkowany |
Wysoki |
Kwetiapina |
Umiarkowana |
Umiarkowany |
Bardzo niski |
Niski |
Aripiprazol |
Umiarkowana |
Niski |
Bardzo niski |
Niski |
Skuteczność kliniczna
Jeśli chodzi o czas do przerwania leczenia z jakichkolwiek przyczyn, to najlepsze rezultaty osiągnięto w grupie leczonej olanzapiną. Badani otrzymywali dłużej olanzapinę niż kwetiapinę, risperidon, perfenazynę i ziprasidon.
Z analizy wynika również, że olanzapina jest skuteczniejsza niż wiele innych leków przeciwpsychotycznych w długoterminowym leczeniu pacjentów z ostrą chorobą schizofreniczną. Jednak jej wyższa skuteczność wiąże się z ryzykiem przybierania na wadze.
Badania kliniczne i dowody naukowe
Długoterminowe badania skuteczności
Badanie zatytułowane Long-term Efficacy of Antipsychotic Drugs in Initially Acutely Ill Adults With Schizophrenia zostało opublikowane w 2023 roku w czasopiśmie „World Psychiatry”. Jest to obszerny przegląd 45 badań klinicznych. Dotyczą one 24 różnych leków przeciwpsychotycznych stosowanych w leczeniu schizofrenii 11 238 pacjentów.
Badania bezpieczeństwa długoterminowego
W 2014 roku opublikowano wyniki trwającego 6 lat, otwartego, badania oceniającego skuteczność i bezpieczeństwo olanzapiny LAI. Wynik opisywanego badania pokazuje, że olanzapinę LAI można stosować bezpiecznie nawet w okresie do 6 lat.
Porównania z innymi lekami
Badanie Cochrane z 2014 roku obejmujące 174 badania z udziałem 17 244 pacjentów wykazało, że:
- Gdy porównano z olanzapiną, nie było znaczących różnic dla stanu globalnego lub stanu psychicznego, ale znacznie więcej osób otrzymujących aripiprazol przedwcześnie opuściło badanie, a znacznie więcej osób otrzymujących olanzapinę przybrało na wadze
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Bezwzględne przeciwwskazania
Lek przeciwwskazany jest u pacjentów z nadwrażliwością olanzapinę oraz jeśli stwierdzono ryzyko pojawienia się jaskry wąskiego kąta przesączania.
Ostrzeżenia specjalne
Pacjenci w podeszłym wieku: Olanzapina nie jest wskazana w leczeniu psychoz i zaburzeń zachowania, które są spowodowane otępieniem. W takich przypadkach odnotowywano zwiększoną śmiertelność i wyższą częstość działań niepożądanych dotyczących układu sercowo naczyniowego.
Ciąża i karmienie piersią: Stosowanie olanzapiny w ciąży jest możliwe tylko wtedy, gdy korzyści dla matki przeważają nad potencjalnym ryzykiem dla dziecka. Lek przenika do mleka matki, dlatego nie zaleca się jego stosowania w okresie karmienia piersią.
Jak długo trwa działanie olanzapiny?
Działanie tej substancji przeciwpsychotycznej, przeciwmaniakalnej i stabilizującej nastrój rozwija się w ciągu kilku, kilkunastu dni (u niektórych okres ten może wynosić nawet kilka tygodni). Substancja dobrze wchłania się po podaniu doustnym i osiąga maksymalne stężenie w surowicy po 5, maksymalnie 8 godzinach. Pełny efekt terapeutyczny może być widoczny dopiero po kilku tygodniach regularnego stosowania.
Czy olanzapina powoduje przyrost masy ciała?
Tak, przyrost masy ciała to jedno z najczęstszych działań niepożądanych olanzapiny. Pacjenci leczeni olanzapiną osiągali średni przyrost masy ciała 0,9kg na miesiąc, a większy odsetek spośród nich przybrał na wadze więcej niż 7% masy wyjściowej (30% w porównaniu z 7-16%). Dlatego ważne jest regularne monitorowanie masy ciała i parametrów metabolicznych.
Czy można prowadzić pojazdy podczas leczenia olanzapiną?
Olanzapina może powodować senność i zawroty głowy, co może utrudniać prowadzenie pojazdów i obsługę maszyn, szczególnie na początku leczenia. Zaleca się ostrożność podczas wykonywania tych czynności. Decyzja o prowadzeniu pojazdów powinna być podejmowana indywidualnie w konsultacji z lekarzem.
Jakie badania należy wykonywać podczas leczenia olanzapiną?
Przed rozpoczęciem i w trakcie leczenia zaleca się monitorowanie:
- Masy ciała
- Poziomu glukozy we krwi
- Lipidogramu (cholesterol, triglicerydy)
- Ciśnienia tętniczego
- Morfologii krwi (szczególnie liczby neutrofili)
- Parametrów wątrobowych
Czy olanzapinę można stosować u dzieci?
Olanzapina nie jest zalecana dla dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia z powodu braku wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa i skuteczności. Stosowanie u młodzieży było związane z większym ryzykiem działań niepożądanych, w tym przyrostem masy ciała.
Co robić w przypadku pominięcia dawki?
W przypadku pominięcia dawki należy przyjąć lek jak najszybciej po zauważeniu pominięcia. Jeśli jest już czas na następną dawkę, należy pominąć zapomnianą dawkę i kontynuować regularne dawkowanie. Nie należy podwajać dawki w celu nadrobienia pominiętej.
Jak długo można stosować olanzapinę?
Dane z badań wskazują, że olanzapinę LAI można stosować bezpiecznie nawet w okresie do 6 lat, w tym czasie można się spodziewać, że stabilny stan pacjenta będzie się utrzymywał, a nawet będzie ulegał dalszej poprawie. Długość leczenia powinna być zawsze ustalana indywidualnie z lekarzem psychiatrą.
Czy można przerwać leczenie olanzapiną nagle?
Nie zaleca się nagłego przerwania leczenia olanzapiną. Przed zakończeniem leczenia dawka powinna być zmniejszana stopniowo. Nagłe przerwanie może prowadzić do nawrotu objawów choroby podstawowej.
Czy olanzapina wchodzi w interakcje z alkoholem?
Stosując olanzapinę nie należy pić alkoholu, ponieważ olanzapina w połączeniu z alkoholem może wywoływać senność. Alkohol może nasilać działanie uspokajające leku i zwiększać ryzyko upadków oraz innych niebezpiecznych sytuacji.
Jakie są pierwsze objawy poprawy?
Pierwsze objawy poprawy mogą być zauważalne już w pierwszym tygodniu leczenia, szczególnie w zakresie uspokojenia i redukcji pobudzenia psychomotorycznego. Jednak pełny efekt przeciwpsychotyczny i stabilizujący nastrój rozwija się stopniowo w ciągu kilku tygodni regulnego stosowania leku.
Bibliografia
- Bhana N, Foster RH, Olney R, Plosker GL. Olanzapine: an updated review of its use in the management of schizophrenia. Drugs. 2001;61(1):111-61. DOI: 10.2165/00003495-200161010-00011 PMID: 11217867
- Narasimhan M, Bruce TO, Masand P. Review of olanzapine in the management of bipolar disorders. Neuropsychiatr Dis Treat. 2007;3(5):579-87. PMID: 19300587