Melisa – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Melisa – dokładniej melisa lekarska, to roślina stosowana najczęściej jako lek uspokajający. Właściwości lecznicze posiadają liście melisy, które zawierają olejek eteryczny (zawierający cytral, cytronelal, geraniol, linalol), garbniki, kwasy trójterpenowe oraz aromatyczne. Melisa wykazuje również działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwskurczowe oraz zwiększające wydzielanie soków trawiennych. Często stosowana jest w przypadku niestrawności i w nieżytach żołądka, a także przy zespole jelita drażliwego.
Melisa dostępna jest w formie suszu do zaparzania, tabletek, kapsułek oraz syropu. Często występuje w preparatach kilku składnikowych o działaniu uspokajającym, nasennym, w połączeniu z szyszkami chmielu, magnezem czy melatoniną.
Melisa znalazła również zastosowanie w kosmetykach. Wykorzystywana jest jako składnik kremów przeciwzmarszczkowych, szamponów do włosów, kremów do stóp czy płynów do higieny jamy ustnej.
Możliwe działania niepożądane: występują niezwykle rzadko i wiążą się ze spożyciem melisy z zbyt dużej ilości.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Melisa lekarska (Melissa officinalis) – naturalny sojusznik w walce ze stresem i nie tylko
Melisa lekarska (Melissa officinalis L.), znana również pod tradycyjnymi nazwami cytrynowe ziele, rojownik, matecznik czy pszczełnik, to jedna z najcenniejszych roślin leczniczych w nowoczesnej fitoterapii. Ta wieloletnia roślina z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) od wieków zajmuje wyjątkowe miejsce w medycynie naturalnej, oferując szeroki wachlarz działań terapeutycznych popartych solidnymi dowodami naukowymi. Pochodząca z regionów basenu Morza Śródziemnego melisa rozprzestrzeniła się na wszystkie kontynenty, stając się globalnym symbolem spokoju i naturalnego wsparcia dla organizmu. Współczesne badania kliniczne potwierdzają to, co intuicyjnie wiedzieli nasi przodkowie – melisa to nie tylko aromatyczne zioło o cytrynowym zapachu, ale przede wszystkim skuteczny środek terapeutyczny o udokumentowanym działaniu uspokajającym, przeciwlękowym, wspomagającym sen oraz korzystnie wpływającym na układ trawienny. Bogactwo substancji bioaktywnych, w tym olejków eterycznych, kwasów fenolowych, flawonoidów i związków triterpenowych, czyni z melisy wszechstronne narzędzie w rękach zarówno lekarzy, jak i pacjentów poszukujących naturalnych rozwiązań dla swoich problemów zdrowotnych.
Charakterystyka botaniczna i pochodzenie melisy lekarskiej
Melisa lekarska osiąga wysokość od 30 do 80 cm, charakteryzując się charakterystyczną czworokanciastą, rozgałęzioną łodygą pokrytą delikatnymi włoskami o zielonofioletowej barwie. Jej liście, będące głównym surowcem farmakopealnym, mają kształt sercowaty z ząbkowanymi brzegami i osiągają długość do 5 cm. Osadzone na długich ogonkach, zawierają liczne gruczoły wydzielnicze odpowiedzialne za charakterystyczny, intensywny zapach cytrynowy bogaty w cytral i cytronelal.
Kwitnienie melisy przypada zwykle na okres od czerwca do sierpnia, choć pierwsze pąki mogą pojawiać się już w maju. Drobne, białawe lub białożółte kwiaty zebrane w niewielkie nibyokółki w kątach liści są szczególnie atrakcyjne dla pszczół i innych owadów zapylających, co tłumaczy tradycyjną nazwę „pszczełnik”.
Melisa preferuje stanowiska nasłonecznione, osłonięte od wiatru, najlepiej rozwijając się na żyznych, lekko wilgotnych glebach wapiennych. Surowcem farmakopealnym jest zarówno liść melisy (Melissae folium), jak i ziele (Melissae herba), czyli ulistnione szczyty pędów. Zbioru dokonuje się dwukrotnie lub trzykrotnie w sezonie – pierwszy raz w fazie pączkowania, a kolejne cięcia przeprowadza się po pełnym rozwoju kwiatów.
Skład chemiczny i substancje czynne melisy
Właściwości lecznicze melisy wynikają z niezwykle bogatego składu fitochemicznego, którego główne składniki zostały dokładnie scharakteryzowane w badaniach naukowych.
Podstawowe grupy substancji bioaktywnych
Olejek eteryczny (0,05–0,3%) stanowi najważniejszą grupę związków odpowiedzialnych za działanie terapeutyczne melisy. Główne składniki to geraniol, cytral, cytronelal, linalol i inne monoterpeny o działaniu uspokajającym, przeciwdrobnoustrojowym i przeciwwirusowym. Cytral nadaje zielu charakterystyczny lekko cytrynowy zapach.
Kwasy fenolowe reprezentowane są przede wszystkim przez kwas rozmarynowy – silny przeciwutleniacz o właściwościach przeciwzapalnych, przeciwwirusowych i neuroprotekcyjnych. Obecne są także kwas kawowy, chlorogenowy i ferulowy.
Flawonoidy (m.in. apigenina, luteolina, kwercetyna) działają jako naturalne antyoksydanty wspierające walkę z wolnymi rodnikami. Do flawonoidów zalicza się m.in. glikozydy luteoliny, kwercetyny, apigeniny oraz izokwercytrynę, hesperydynę, naryngeninę, kemferol, rutynę i glukuronid luteoliny.
Związki triterpenowe, zwłaszcza kwas ursolowy i oleanolowy, wykazują właściwości przeciwzapalne i wspomagają regenerację tkanek.
Grupa substancji |
Główne związki |
Działanie |
Olejki eteryczne |
Cytral, geraniol, linalol, cytronelal |
Uspokajające, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe |
Kwasy fenolowe |
Kwas rozmarynowy, kawowy, chlorogenowy |
Przeciwzapalne, antyoksydacyjne, neuroprotekcyjne |
Flawonoidy |
Apigenina, luteolina, kwercetyna |
Antyoksydacyjne, neuroprotekcyjne |
Triterpeny |
Kwas ursolowy, oleanolowy |
Przeciwzapalne, regeneracyjne |
Mechanizmy działania melisy na organizm
Współczesne badania naukowe szczegółowo wyjaśniają molekularne mechanizmy działania melisy, co pozwala na racjonalne stosowanie tego ziała w medycynie.
Wpływ na układ nerwowy i receptory GABA
Wyniki badań naukowych wskazują na to, że ekstrakt z melisy hamuje aktywność transaminazy kwasu gamma-aminomasłowego. Enzym ten katalizuje reakcję przekształcania GABA do L-glutaminianu. Związki chemiczne kluczowe w procesie inaktywacji tego enzymu to kwas ursolowy i kwas rozmarynowy.
Test z wykorzystaniem modelu zwierzęcego potwierdził, iż doustne przyjmowanie ekstraktu z melisy wpływa na zmniejszenie stężenia transaminazy GABA w obrębie zakrętu zębatego hipokampa oraz na podniesienie koncentracji GABA. Ponadto związki biologicznie aktywne obecne w liściach tej rośliny działają jako pozytywne modulatory allosteryczne receptorów GABA.
Przypuszcza się, że mechanizm działania melisy związany jest z hamowaniem aktywności enzymu monoaminooksydazy typu A (MAO-A) – co przekłada się na zwiększenie poziomu neuroprzekaźników: serotoniny, dopaminy, noradrenaliny i adrenaliny w ośrodkowym układzie nerwowym.
Wpływ na neurotransmisję cholinergiczną
Udowodniono, że ekstrakt z melisy jest w stanie zmniejszyć stężenie mRNA kodującego acetylochlinesterazę o 52%. Oddziałuje on również na receptory muskarynowe i nikotynowe acetylocholiny, wpływając na ich czynność. Wyniki badań wskazują na działanie tych substancji jako agonistów receptorów acetylocholiny.
Zastosowania lecznicze potwierdzone badaniami
Zaburzenia lękowe i depresja
Najnowsze przeglądy systematyczne i metaanalizy dostarczają mocnych dowodów na skuteczność melisy w leczeniu zaburzeń lękowych i depresji. W badaniu klinicznym z udziałem 80 pacjentów z przewlekłą stabilną chorobą wieńcową wykazano, że 8-tygodniowa suplementacja 3 g ekstraktu melisy dziennie znacząco zmniejszyła nasilenie depresji, lęku, stresu i zaburzeń snu w porównaniu z grupą placebo.
W randomizowanym, kontrolowanym placebo badaniu u pacjentów z cukrzycą typu 2 i objawami depresyjnymi, suplementacja 700 mg dziennie hydroalkoholowego ekstraktu melisy przez 8 tygodni przyniosła znaczącą poprawę w zakresie depresji, lęku i jakości snu.
Porównawcze badanie kliniczne z udziałem 45 pacjentów wykazało, że melisa w dawce 2 g dziennie przez 8 tygodni była równie skuteczna jak fluoksetyna (20 mg) w leczeniu łagodnej do umiarkowanej depresji.
Zaburzenia snu i bezsenność
Liczne badania kliniczne potwierdzają skuteczność ekstraktów z melisy w łagodzeniu objawów lęku, łagodnej depresji a przy stosowaniu wyższych dawek również bezsenności. Badania z udziałem dzieci w wieku szkolnym doświadczających problemów z zasypianiem i koncentracją wykazały korzystne rezultaty stosowania połączenia melisy (320 mg dziennie) z tabletkami z walerianą (640 mg).
Przeprowadzono wiele badań klinicznych, podczas których potwierdzono, iż podobne działanie występuje u ludzi. Ochotnicy regularnie przyjmujący wyciąg z tej rośliny zgłaszali poprawę jakości snu, której nie towarzyszyły negatywne skutki uboczne.
Funkcje poznawcze i pamięć
Udowodniono, że podanie pojedynczej dawki (300, 600 i 900 mg) standaryzowanego ekstraktu z melisy jest w stanie przyczynić się do znaczącej poprawy dokładności i koncentracji u młodych, zdrowych ochotników.
Uważa się, że melisa lekarska korzystnie wpływa na koncentrację i skupienie oraz poprawia pamięć. Badania prowadzone na osobach z chorobą Alzheimera wskazały, że regularne picie naparu z melisy przyczynia się do poprawy funkcji poznawczych i zmniejsza objawy demencji.
Dolegliwości układu pokarmowego
Melisa wykazuje udokumentowane działanie spazmolityczne na przewód pokarmowy. Obecny w niej olejek eteryczny działa żółciopędnie, pobudza wydzielanie soku żołądkowego i rozkurcza mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, wspomagając procesy trawienne. Napary z melisy mogą łagodzić wzdęcia, bóle brzucha i sprawdzają się w przypadku niestrawności.
Napar z melisy stosuje się tradycyjnie w łagodnych objawach stresu psychicznego i trudnościach w zasypianiu oraz w objawowym leczeniu łagodnych dolegliwości układu pokarmowego (wzdęcia i oddawanie wiatrów).
Działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne
Składniki takie jak aldehydy i ketony monoterpenowe zapewniają przeciwzapalne, przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze działanie melisy. Szczególnie dobrze udokumentowane jest działanie przeciwko wirusowi opryszczki pospolitej (HSV).
Wpływ na układ sercowo-naczyniowy
Wyniki przeglądu systematycznego z metaanalizą sugerują, że melisa może korzystnie wpływać na stężenie cholesterolu całkowitego oraz wartość ciśnienia skurczowego krwi.
Formy farmaceutyczne i dawkowanie
Melisa dostępna jest w różnych formach farmaceutycznych, każda z właściwym dawkowaniem i wskazaniami.
Napar z ziela melisy
- Przygotowanie: 1-2 łyżeczki suszonego ziela na 200 ml wrzątku
- Czas parzenia: 5-10 minut pod przykryciem
- Dawkowanie: 2-3 filiżanki dziennie
- Zastosowanie: łagodne stany lękowe, problemy z zasypianiem, dolegliwości trawienne
Ekstrakty standaryzowane
- Dawkowanie: 300-1600 mg dziennie w zależności od wskazań
- Na uspokojenie: 500 mg ekstraktu 2 razy dziennie
- Zaburzenia snu: 600-900 mg przed snem
- Leczenie depresji: 700 mg dziennie przez 8 tygodni
Olejek eteryczny
- Zastosowanie zewnętrzne: rozcieńczony w olejku nośnikowym 1:10
- Aromaterapia: 3-5 kropel do dyfuzora
- Kąpiele relaksujące: 5-8 kropel do wanny
Forma |
Dawkowanie |
Wskazania |
Napar |
2-3 filiżanki/dzień |
Lęk, bezsenność, problemy trawienne |
Ekstrakt |
300-1600 mg/dzień |
Depresja, zaburzenia poznawcze |
Olejek eteryczny |
3-8 kropel |
Aromaterapia, zastosowanie miejscowe |
Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem melisy
W Polsce melisa lekarska jest dostępna jako:
- Zarejestrowane produkty lecznicze: Melisa Fix (saszetki do zaparzania)
- Suplementy diety: kapsułki, tabletki z ekstraktem standaryzowanym
- Mieszanki ziołowe: w połączeniu z walerianą, chmielem, pasiflora
- Preparaty kombinowane: z magnezem, melatoniną, witaminami z grupy B
W terapii kombinowanej melisa często łączy się z:
- Waleriana officinalis (korzeń waleriany) – wzmocnienie działania nasennego
- Passiflora incarnata (męczennica mięsożerna) – działanie anksjolityczne
- Humulus lupulus (chmiel zwyczajny) – działanie uspokajające
- Lavandula angustifolia (lawenda wąskolistna) – działanie relaksujące
Bezpieczeństwo stosowania i przeciwwskazania
Przeciwwskazania bezwzględne
- Nadwrażliwość na liść melisy lub inne składniki preparatu
- Wiek poniżej 12 lat ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa
Przeciwwskazania względne i ostrzeżenia
- Niedoczynność tarczycy – melisa może wpływać na czynność tarczycy
- Hipotonia – melisa może dodatkowo obniżać ciśnienie, co jest ryzykowne dla osób z hipotonią
- Zabiegi chirurgiczne – melisa powinna być odstawiona przed zabiegami operacyjnymi, gdyż może wchodzić w interakcje z lekami stosowanymi podczas operacji
Ciąża i laktacja
Bezpieczeństwo stosowania leku Melisa Fix podczas ciąży i karmienia piersią nie zostało ustalone. Dlatego nie zaleca się jego stosowania w tym okresie. Jednak melisa w ciąży może być bezpiecznie stosowana w umiarkowanych ilościach i jest dobrą metodą na uspokojenie. Ponadto może korzystnie wpłynąć na zmniejszenie porannych mdłości związanych z ciążą.
Interakcje lekowe
Istnieje potencjalne ryzyko interakcji z lekami przeciwdepresyjnymi. Melisa poprzez wpływ na MAO-A i modulowanie receptorów GABA może wpływać na poziom serotoniny. Ze względu na potas zawarty w liściach melisy ostrożność powinny zachować osoby stosujące inhibitory konwertazy angiotensyny (enalapril, kaptopril) oraz spironolakton.
Jeśli stosujemy melisę na uspokojenie, to jednocześnie nie powinniśmy korzystać z leków o podobnym działaniu – i odwrotnie – kiedy stosujemy leki psychiatryczne, każdorazową chęć zastosowania fitoterapii warto omówić najpierw z lekarzem prowadzącym.
Działania niepożądane
Objawy przedawkowania melisy w formie naparu mogą obejmować zawroty i bóle głowy, nudności i wymioty, czasami bóle brzucha, a nawet problemy z oddechem. Jeśli stosujemy melisę na skórę, to nadmiar tego surowca może manifestować się poprzez podrażnienie skóry, wysypkę, zaczerwienienie, świąd.
Substancje aktywne, wchodzące w reakcje z występującym w mózgu neuroprzekaźnikiem GABA, powodują obniżenie ciśnienia, co może prowadzić do zaburzeń rytmu serca (tachykardii).
Czy melisa pomaga na bezsenność?
Tak, melisa ma potwierdzone naukowo działanie wspomagające sen. Badania kliniczne wykazały, że ekstrakty melisy poprawiają jakość snu i ułatwiają zasypianie poprzez wpływ na receptory GABA w mózgu. Najlepsze efekty uzyskuje się przyjmując napar lub ekstrakt na 1-2 godziny przed planowaną porą snu.
Po jakim czasie zaczyna działać melisa?
Już po 30 minutach od wypicia naparu z suszonych liści melisy lekarskiej organizm uspokaja się. Pełne działanie terapeutyczne rozwija się stopniowo – efekty uspokajające można odczuć po 30-60 minutach, natomiast długoterminowe korzyści w leczeniu lęku czy depresji pojawiają się po 2-4 tygodniach regularnego stosowania.
Czy melisa może zastąpić leki przeciwlękowe?
Melisa nie powinna zastępować przepisanych leków przeciwlękowych bez konsultacji z lekarzem. Może być stosowana jako wsparcie w łagodnych stanach lękowych lub jako terapia uzupełniająca. W poważniejszych zaburzeniach lękowych wymaga się profesjonalnej opieki medycznej.
Czy melisa jest bezpieczna dla dzieci?
Według aktualnych zaleceń, melisa nie jest zalecana dla dzieci poniżej 12. roku życia ze względu na brak wystarczających danych bezpieczeństwa. U starszych dzieci może być stosowana pod nadzorem lekarza w łagodnych stanach nerwowych.
Ile melisy można pić dziennie?
Zaleca się wypijanie melisy w ilości do 3-4 filiżanek dziennie. W przypadku ekstraktów standaryzowanych dawka może wynosić 300-1600 mg dziennie w zależności od wskazań. Nie należy przekraczać zalecanych dawek ze względu na ryzyko działań niepożądanych.
Czy melisa obniża ciśnienie krwi?
Tak, melisa może łagodnie obniżać ciśnienie tętnicze, szczególnie u osób z nadciśnieniem na tle nerwowym. Osoby z naturalnie niskim ciśnieniem (hipotonia) powinny stosować melisę ostrożnie i monitorować swoje samopoczucie.
Czy można stosować melisę w ciąży?
Bezpieczeństwo stosowania melisy w ciąży nie zostało w pełni ustalone. Umiarkowane spożycie naparów z melisy jest prawdopodobnie bezpieczne i może pomóc w łagodzeniu porannych mdłości oraz stanów nerwowych. Jednak preparaty w wysokich dawkach nie są zalecane.
Jak długo można stosować melisę?
Napary z melisy można stosować przewlekle bez znaczących ograniczeń czasowych. Suplementy z ekstraktami melisy zaleca się stosować przez okresy 6-8 tygodni z przerwami. W przypadku dłuższego stosowania wskazana jest konsultacja z lekarzem.
Czy melisa pomaga na problemy trawienne?
Tak, melisa wykazuje działanie spazmolityczne na przewód pokarmowy, pobudza wydzielanie soków trawiennych i działa żółciopędnie. Skutecznie łagodzi wzdęcia, bóle brzucha i niestrawność. Jest tradycyjnie stosowana w leczeniu łagodnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych.
Czy melisa może wywoływać uzależnienie?
Nie, melisa nie wywołuje uzależnienia fizycznego ani psychicznego. Jest naturalnym, bezpiecznym środkiem o łagodnym działaniu uspokajającym. Można ją stosować długoterminowo bez ryzyka rozwinięcia tolerancji czy zespołu odstawienia.
Bibliografia
- Ghazizadeh J, Sadigh-Eteghad S, Marx W, Fakhari A, Hamedeyazdan S, Torbati M, Taheri-Tarighi S, Araj-Khodaei M, Mirghafourvand M. The effects of lemon balm (Melissa officinalis L.) on depression and anxiety in clinical trials: A systematic review and meta-analysis. Phytother Res. 2021;35(12):6690-6705. DOI: 10.1002/ptr.7252 PMID: 34449930
- Asadi A, Shidfar F, Safari M, Malek M, Hosseini AF, Rezazadeh S, Rajab A, Shidfar S, Hosseini S. Safety and efficacy of Melissa officinalis (lemon balm) on ApoA-I, Apo B, lipid ratio and ICAM-1 in type 2 diabetes patients: A randomized, double-blinded clinical trial. Complement Ther Med. 2018;40:83-88. DOI: 10.1016/j.ctim.2018.07.015 PMID: 30219475