Loperamid – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Loperamid – lek o działaniu przeciwbiegunkowym, syntetyczny opioid. Mechanizm działania loperamidu polega na hamowaniu perystaltyki przewodu pokarmowego i wydłużeniu czasu pasażu jelitowego. Dzięki temu zmniejsza się nagła potrzeba wypróżnienia. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie ostrej i przewlekłej biegunki u dorosłych i dzieci powyżej 6 lat oraz zmniejszenie liczby i objętości stolców u pacjentów z wytworzoną przetoką jelita krętego.
Loperamid występuje w postaci tabletek, kapsułek oraz tabletek ulegających rozpadowi w jamie ustnej. Działanie leku następuje szybko, już po około 1 godzinie od momentu podania dawki. Jeśli po 48 godzinach nie następuje poprawa, należy przerwać przyjmowanie leku i skontaktować się z lekarzem. Długotrwała biegunka może być przyczyną poważnych chorób i w takich przypadkach należy rozszerzyć diagnostykę.
Możliwe działania niepożądane: występują bardzo rzadko i na ogół ciężko je odróżnić od objawów biegunkowych. Mogą pojawić się wzdęcia, nudności, niestrawność, ból brzucha, zawroty głowy, senność, wysypka, pokrzywka, świąd.
Uwaga: Podczas biegunki, szczególnie u dzieci i osób starszych może szybko dojść do odwodnienia organizmu, dlatego zaleca się uzupełnianie płynów i elektrolitów.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Loperamid – przewodnik po skutecznym leku przeciwbiegunkowym
Loperamid to jedna z najczęściej stosowanych substancji czynnych w leczeniu biegunek, dostępna w polskich aptekach zarówno na receptę, jak i bez recepty. Ten syntetyczny opioid, wprowadzony po raz pierwszy w 1959 roku w Szwajcarii, charakteryzuje się unikalnym mechanizmem działania, który czyni go bezpiecznym i skutecznym rozwiązaniem dla pacjentów zmagających się z różnymi typami zaburzeń wypróżniania. Dzięki selektywnemu działaniu na receptory opioidowe zlokalizowane w ścianie jelita, loperamid skutecznie hamuje biegunkę bez wpływu na ośrodkowy układ nerwowy, co stanowi jego główną przewagę nad tradycyjnymi opioidami. W dawkach terapeutycznych nie przenika przez barierę krew-mózg, dzięki czemu nie wywołuje typowych dla opioidów działań niepożądanych, takich jak sedacja czy ryzyko uzależnienia. Lek ten wykazuje około 40-50-krotnie silniejsze właściwości przeciwbiegunkowe niż morfina, przy zachowaniu wysokiego profilu bezpieczeństwa.
Mechanizm działania loperamidu
Loperamid należy do grupy syntetycznych opioidów o specyficznym działaniu ograniczonym wyłącznie do przewodu pokarmowego. Substancja ta wiąże się selektywnie z receptorami opioidowymi μ (mi) znajdującymi się w ścianie jelita cienkiego i grubego. To wiązanie prowadzi do kaskady procesów biochemicznych, które skutkują znacznym spowolnieniem perystaltyki przewodu pokarmowego.
Podstawowy mechanizm działania loperamidu opiera się na hamowaniu uwalniania dwóch kluczowych neuroprzekaźników: acetylocholiny i prostaglandyn z zakończeń nerwowych i zwojów śródściennych jelita. Acetylocholina jest głównym neurotransmiterem odpowiedzialnym za stymulację skurczów mięśni gładkich jelita, podczas gdy prostaglandyny odgrywają istotną rolę w regulacji procesów zapalnych i motoryki przewodu pokarmowego.
W wyniku działania loperamidu dochodzi do wydłużenia czasu pasażu treści jelitowej, co daje organizmowi więcej czasu na wchłanianie wody i elektrolitów ze światła jelita. Dodatkowo substancja ta zwiększa napięcie zwieracza odbytu w stanie spoczynku, co znacząco zmniejsza uczucie parcia na stolec i nagłą potrzebę skorzystania z toalety – objawy szczególnie uciążliwe dla pacjentów cierpiących na biegunkę.
Właściwości farmakologiczne i farmakokinetyka
Farmakokinetyka loperamidu charakteryzuje się bardzo specyficznym profilem, który determinuje jego bezpieczeństwo stosowania. Po podaniu doustnym substancja czynna jest dobrze wchłaniana z przewodu pokarmowego, jednak praktycznie w całości podlega intensywnemu metabolizmowi pierwszego przejścia w wątrobie.
Główny szlak metaboliczny loperamidu to oksydacyjna N-demetylacja, za którą odpowiedzialne są enzymy cytochromu P450, szczególnie CYP3A4 i CYP2C8. Dzięki temu procesowi mniej niż 1% podanej dawki dostaje się do krążenia systemowego, co tłumaczy brak działania na ośrodkowy układ nerwowy.
Loperamid wykazuje bardzo wysokie powinowactwo do tkanek jelitowych – wiąże się z białkami osocza w około 95%, głównie z albuminami. Badania wykazały również, że substancja ta jest substratem glikoproteiny P, białka transportowego, które dodatkowo ogranicza jej przenikanie przez barierę krew-mózg.
Biologiczny okres półtrwania loperamidu wynosi około 9-14 godzin, przy czym lek i jego metabolity są wydalane głównie z kałem za pośrednictwem żółci. Ta droga eliminacji sprawia, że u pacjentów z zaburzeniami czynności nerek nie ma konieczności modyfikacji dawkowania.
Wskazania do stosowania loperamidu
Ostra biegunka
Loperamid jest wskazany w objawowym leczeniu ostrej biegunki u dorosłych i dzieci powyżej 6. roku życia. Szczególnie skuteczny okazuje się w przypadkach biegunki wodnistej, która nie jest spowodowana infekcjami bakteryjnymi. Lek może być stosowany niezależnie od etiologii biegunki, jednak zawsze jako element leczenia objawowego.
Przewlekła biegunka
W przypadku przewlekłej biegunki loperamid stanowi często stosowaną opcję terapeutyczną, szczególnie gdy przyczyna zaburzeń nie może zostać w pełni wyeliminowana. Lek pozwala na znaczne zmniejszenie częstotliwości wypróżnień i poprawę konsystencji stolca, co przekłada się na lepszą jakość życia pacjentów.
Zespół jelita drażliwego (IBS)
Loperamid odgrywa istotną rolę w leczeniu objawowym zespołu jelita drażliwego, szczególnie w jego postaci biegunkowej. U pacjentów z zdiagnozowanym IBS substancja ta pomaga kontrolować ostre epizody biegunki, zmniejszać parcie na stolec oraz poprawiać ogólny komfort życia. Ważne jest jednak pamiętanie, że loperamid nie leczy przyczyny zespołu jelita drażliwego, a jedynie łagodzi jego objawy.
Przetoce jelitowe
U pacjentów z wytworzoną przetoką jelita krętego loperamid może być stosowany w celu zmniejszenia liczby i objętości stolców oraz zwiększenia ich konsystencji. To zastosowanie jest szczególnie ważne u pacjentów po operacjach jelitowych lub w przypadkach chorób zapalnych jelit wymagających chirurgicznego leczenia.
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Bezwzględne przeciwwskazania
Lista przeciwwskazań do stosowania loperamidu jest stosunkowo obszerna i obejmuje sytuacje, w których zwolnienie perystaltyki jelita może być niebezpieczne:
- Nadwrażliwość na loperamid lub którykolwiek składnik preparatu
- Wiek poniżej 6 lat – brak dostatecznych badań bezpieczeństwa u młodszych dzieci
- Ostra czerwonka przebiegająca z wysoką gorączką i obecnością krwi w kale
- Wrzodziejące zapalenie jelita grubego w fazie ostrej
- Bakteryjne zapalenia jelit wywołane przez Salmonella, Shigella i Campylobacter
- Rzekomobłoniaste zapalenie jelit związane ze stosowaniem antybiotyków
- Niedrożność jelit lub stan przeduporczy
Szczególne środki ostrożności
Loperamid wymaga ostrożnego stosowania u określonych grup pacjentów:
Pacjenci z zaburzeniami czynności wątroby powinni być szczególnie monitorowani ze względu na ryzyko względnego przedawkowania i potencjalnego toksycznego działania na ośrodkowy układ nerwowy.
Pacjenci z AIDS wymagają przerwania terapii przy pierwszych objawach wzdęcia brzucha ze względu na opisane przypadki toksycznego rozszerzenia okrężnicy podczas jednoczesnych infekcji jelitowych.
Dawkowanie i sposób stosowania
Dorośli
W ostrej biegunce zalecana dawka początkowa wynosi 4 mg (2 tabletki po 2 mg), następnie 2 mg po każdym luźnym wypróżnieniu. Maksymalna dawka dobowa nie powinna przekraczać 16 mg (8 tabletek).
W przypadku przewlekłej biegunki dawka początkowa wynosi 4 mg na dobę, którą następnie modyfikuje się do uzyskania 1-2 normalnych stolców na dobę. Typowa dawka podtrzymująca mieści się w przedziale 2-12 mg na dobę.
Dzieci (od 6. roku życia)
U dzieci dawka początkowa wynosi 2 mg, następnie 2 mg po każdym luźnym stolcu. Maksymalna dawka dobowa jest obliczana na podstawie masy ciała dziecka – 3 mg na każde 20 kg masy ciała (maksymalnie 6 mg na dobę).
Zasady stosowania
Loperamid można przyjmować niezależnie od posiłków. Tabletki należy popijać niewielką ilością wody. W przypadku tabletek rozpadających się w jamie ustnej nie ma konieczności popijania wodą.
Ważne wskazówki dotyczące dawkowania:
- Nie należy przekraczać zalecanych dawek
- Leczenie należy przerwać jeśli w ciągu 48 godzin nie nastąpi poprawa
- W przypadku wystąpienia zaparć, wzdęć lub objawów niedrożności jelit należy natychmiast przerwać stosowanie leku
Działania niepożądane
Częstość występowania działań niepożądanych
Większość działań niepożądanych loperamidu występuje bardzo rzadko (< 1/10 000 pacjentów), co potwierdza dobry profil bezpieczeństwa tego leku.
Działania niepożądane ze strony układu nerwowego
Bardzo rzadko: zawroty głowy, senność, osłupienie, zaburzenia koordynacji ruchowej. Te objawy mogą wystąpić szczególnie w przypadku przedawkowania lub u pacjentów z zaburzeniami czynności wątroby.
Działania niepożądane ze strony układu pokarmowego
Bardzo rzadko: bóle brzucha, nudności, wymioty, zaparcia, wzdęcia z oddawaniem wiatrów, niedrożność jelit, niestrawność, rozszerzenie okrężnicy (w tym toksyczne rozszerzenie okrężnicy).
Działania niepożądane ze strony układu moczowo-płciowego
Sporadycznie: zatrzymanie moczu, które może wystąpić szczególnie u mężczyzn z przerostem prostaty.
Reakcje skórne i alergiczne
Bardzo rzadko: wysypka, pokrzywka, świąd, obrzęk naczynioruchowy, reakcje anafilaktyczne (w tym wstrząs anafilaktyczny), ciężkie reakcje skórne: wysypka pęcherzowa, zespół Stevensa-Johnsona, rumień wielopostaciowy, martwica toksyczno-rozpływna naskórka.
Interakcje lekowe
Inhibitory glikoproteiny P
Najważniejsze klinicznie interakcje dotyczą jednoczesnego stosowania loperamidu z inhibitorami glikoproteiny P, takimi jak:
- Chinidyna – może zwiększyć stężenie loperamidu w osoczu 2-3-krotnie
- Rytonawir – podobny mechanizm działania jak chinidyna
- Itrakonazol i ketokonazol – leki przeciwgrzybicze mogące wpływać na metabolizm loperamidu
Desmopresyna
Jednoczesne stosowanie z desmopresyną może prowadzić do zwiększenia jej stężenia w osoczu i ryzyka wystąpienia hiponatremii.
Leki o podobnym działaniu farmakologicznym
Substancje o właściwościach antycholinergicznych mogą nasilać działanie loperamidu, podczas gdy leki przyspieszające perystaltykę jelitową mogą zmniejszać jego skuteczność.
Przedawkowanie loperamidu
Objawy przedawkowania
Przedawkowanie loperamidu może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Objawy obejmują:
Działanie na ośrodkowy układ nerwowy: osłupienie, zaburzenia koordynacji ruchowej, senność, zwężenie źrenic, nadmierne napięcie mięśniowe, depresja oddechowa.
Działanie na układ pokarmowy: ciężkie zaparcia, niedrożność jelit, toksyczne rozszerzenie okrężnicy.
Działanie na układ krążenia: wydłużenie odstępu QT, wydłużenie czasu trwania zespołu QRS, arytmie komorowe, zatrzymania akcji serca. Te działania kardiologiczne mogą być potencjalnie śmiertelne.
Leczenie przedawkowania
W przypadku przedawkowania jako antidotum można podać nalokson, antagonistę receptorów opioidowych. Ze względu na dłuższy okres działania loperamidu (9-14 godzin) w porównaniu z naloksonem (1-3 godziny), może być konieczne powtarzanie dawek antidotum.
Leczenie farmakologiczne biegunek i zespołu jelita drażliwego
Kompleksowe podejście terapeutyczne
Leczenie biegunek i zespołu jelita drażliwego wymaga często zastosowania kilku grup leków o uzupełniających się mechanizmach działania:
Leki przeciwbiegunkowe: Oprócz loperamidu w Polsce stosuje się również nifuroksazyd (Nifuroksazyd-Richter, Antinal) o działaniu przeciwbakteryjnym w świetle jelita oraz diosmektyt (Smecta, Diosmolyte) o właściwościach adsorbujących.
Probiotyki: W uzupełnieniu terapii przeciwbiegunkowej stosuje się preparaty zawierające żywe kultury bakterii, takie jak Lactobacillus rhamnosus GG (Dicoflor, Floractin) czy Saccharomyces boulardii (Enterol), które pomagają w odbudowie prawidłowej flory jelitowej.
Płyny nawadniające: Orsalit, Gastrolit i inne preparaty elektrolitowe są niezbędne w zapobieganiu odwodnieniu, szczególnie u dzieci i osób starszych.
Leczenie zespołu jelita drażliwego
W terapii IBS oprócz loperamidu stosuje się:
Leki rozkurczowe: Hiosyna (Buscopan, Scopolan compositum), mebeweryna (Duspatalin Gastro), drotaweryna (No-Spa Max, Spastyna Max) – zmniejszają skurcze jelit i łagodzą ból brzucha.
Leki na zaparcia: W przypadku postaci zaparciowej IBS stosuje się makrogole (Forlax, Dicopeg), laktuloze (Lactulose-MIP) oraz nowsze preparaty jak prukalopryd czy lubiproston.
Preparaty wspomagające: Probiotyki specjalnie opracowane dla pacjentów z IBS (Sanprobi IBS, Dicoflor IBSIUM), maślan sodu (Debutir, Intesta) oraz preparaty ziołowe (Iberogast).
Preparaty loperamidu dostępne w Polsce
Na polskim rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele preparatów zawierających loperamid w różnych postaciach:
Nazwa handlowa |
Postać |
Dawka |
Dostępność |
Stoperan |
Kapsułki twarde |
2 mg |
Bez recepty |
Laremid |
Tabletki |
2 mg |
Bez recepty |
Imodium Instant |
Tabletki rozpadające się |
2 mg |
Bez recepty |
Loperamid WZF |
Tabletki |
2 mg |
Na receptę |
Loperamide Aurovitas |
Kapsułki twarde |
2 mg |
Bez recepty |
Loperamide Grindeks |
Kapsułki twarde |
2 mg |
Bez recepty |
AuroBlock Fast |
Tabletki rozpadające się |
2 mg |
Bez recepty |
Loper |
Tabletki |
2 mg |
Bez recepty |
Różnice między preparatami
Wszystkie preparaty zawierają tę samą dawkę substancji czynnej (2 mg loperamidu chlorowodorku), różnią się głównie postacią farmaceutyczną i substancjami pomocniczymi. Tabletki rozpadające się w jamie ustnej są szczególnie wygodne dla osób mających problemy z połykaniem lub gdy nie ma możliwości popicia leku wodą.
Stosowanie w ciąży i karmieniu piersią
Ciąża
Bezpieczeństwo stosowania loperamidu w ciąży nie zostało w pełni ustalone. Badania na zwierzętach nie wykazały działania teratogennego czy embriotoksycznego, jednak brak jest wystarczających badań klinicznych u kobiet w ciąży.
Zalecenia są zróżnicowane w zależności od okresu ciąży:
- I trymestr: Nie zaleca się stosowania
- II i III trymestr: Możliwe po konsultacji z lekarzem, gdy korzyści dla matki przewyższają potencjalne ryzyko dla płodu
Karmienie piersią
Loperamid w niewielkich ilościach przenika do mleka kobiecego, dlatego nie zaleca się jego stosowania w okresie laktacji. Kobiety karmiące powinny skonsultować się z lekarzem przed zastosowaniem leku.
Czy loperamid uzależnia?
Loperamid, mimo że należy do grupy opioidów, nie wykazuje właściwości uzależniających w dawkach terapeutycznych. Dzieje się tak dlatego, że praktycznie nie przenika przez barierę krew-mózg i nie oddziałuje na ośrodki nagrody w mózgu odpowiedzialne za rozwój uzależnienia.
Po jakim czasie działa loperamid?
Działanie przeciwbiegunkowe loperamidu rozpoczyna się zazwyczaj w ciągu 1-3 godzin od przyjęcia dawki 4 mg. Maksymalny efekt terapeutyczny osiągany jest po około 4-6 godzinach i może utrzymywać się do 24 godzin.
Czy można stosować loperamid u dzieci?
Loperamid może być stosowany u dzieci powyżej 6. roku życia. U młodszych dzieci nie zaleca się jego stosowania ze względu na brak wystarczających badań bezpieczeństwa oraz zwiększone ryzyko działań niepożądanych ze strony ośrodkowego układu nerwowego.
Jak długo można stosować loperamid?
Loperamid jest przeznaczony do krótkotrwałego stosowania. W ostrej biegunce nie powinien być stosowany dłużej niż 2 dni bez konsultacji z lekarzem. W przypadku przewlekłej biegunki czas stosowania powinien być ustalony indywidualnie przez lekarza.
Czy można łączyć loperamid z innymi lekami?
Loperamid może być bezpiecznie łączony z większością leków. Należy jednak zachować ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu z inhibitorami glikoproteiny P oraz informować lekarza o wszystkich przyjmowanych preparatach.
Co robić w przypadku przedawkowania loperamidu?
W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem lub udać do najbliższego szpitalnego oddziału ratunkowego. Objawy przedawkowania mogą obejmować senność, zwężenie źrenic, zaburzenia oddychania oraz problemy z sercem.
Czy można prowadzić samochód po zażyciu loperamidu?
Loperamid w dawkach terapeutycznych zazwyczaj nie wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów. Jednak podczas biegunki mogą występować objawy takie jak zawroty głowy, senność czy osłabienie, które mogą wpłynąć na bezpieczną jazdę.
Czy loperamid pomaga na wszystkie rodzaje biegunek?
Loperamid jest skuteczny w leczeniu objawowym większości typów biegunek, jednak nie powinien być stosowany w przypadkach biegunek wywołanych infekcjami bakteryjnymi, szczególnie gdy występuje gorączka lub krew w kale. W takich sytuacjach może dojść do zatrzymania toksyn w organizmie i pogorszenia stanu pacjenta.
Jakie są alternatywy dla loperamidu?
Alternatywami dla loperamidu są inne leki przeciwbiegunkowe, takie jak diosmektyt (działanie adsorbujące), nifuroksazyd (działanie przeciwbakteryjne w jelitach) oraz preparaty probiotyczne. Wybór odpowiedniego leku powinien zależeć od przyczyny biegunki i indywidualnych potrzeb pacjenta.
Czy można stosować loperamid profilaktycznie?
Loperamid nie jest przeznaczony do stosowania profilaktycznego. Jest to lek przeciwbiegunkowy, który powinien być używany wyłącznie w przypadku wystąpienia objawów. Profilaktyczne stosowanie może prowadzić do zaparć i innych niekorzystnych skutków.
Bibliografia
- Heel RC, Brogden RN, Speight TM, Avery GS. Loperamide: a review of its pharmacological properties and therapeutic efficacy in diarrhoea. Drugs. 1978 Jan;15(1):33-52. DOI: 10.2165/00003495-197815010-00003 PMID: 342229
- Baker DE. Loperamide: a pharmacological review. Rev Gastroenterol Disord. 2007;7 Suppl 3:S11-8. PMID: 18192961